В эпоху древней Руси и в последующие исторические периоды НХТ было неразрывно связано с древнеславянской мифологией.
Миф- это древнее сказание, предание, в котором воплотились фантастические представления о мире, природе, бытие. В дошедших до нас мифах содержится информация об устройстве вселенной, о богах правящих миром, о природных стихиях и всевозможных духах.
Мифология - это народный аналог науки о происхождении и устройстве мира. Вера в то, что природа- явление одушевлённое и олицетворение её сил было основой мифологических представлений о мире. Эта вера составляла главный смысл язычества.
Язычество- это вера во множество богов. Существует следующие виды мифов:
1) Этнологические мифы: рассказывают о том, что были боги и они создали всё окружающее: горы, моря…
2) Космогонические мифы: они повествуют о происхождении космоса и его частей, о строении вселенной, о разъединений стихий- огня, воды, воздуха…
3) Календарные мифы: они были тесно связаны с хозяйственной деятельностью людей. Смена времен года породило мифы о плодоносящей силе земли.
4) Героические мифы: в этих мифах рассказываются о героях, выдуманных персонажах, которые добывают огонь (Данко) итд. (Адам и Ева)
5) Эсхатонические мифы: повествуют о конце мира (конец света). В этих мифах поднимаются темы катастроф и возмездие богов, нарушение человечеством норм, морали закона…
Для язычества характерно многобожие. По своей значимости боги делились на высших и низших.
Высшими богами принято называть языческие божества (которые управляли миром, земледелием, скотоводством).
Мифологические образы.
Древнейшими женскими божествами были Рожаницы- были связаны с культом плодородия. Одна из них Лада- богиня любви, красоты (у греков Афродита). Одинокие обращения к Ладе с мольбами помочь им обрести спутника. Мокошь – великая богиня, небесная мать, покровительница женских работ (вышивания, прядения…)
Её помощницы Доля и Недоля (отвечают за судьбу людей)
Бог Перун- бог грома и молнии.
Стрибог- бог воздушных стихий (буря, ветер, ураган).
Даждьбог- бог Солнца, небесного огня.
Велес- покравитель домашних животных, земледельчества- по совместительству покровитель торговли и культуры.
Высшие боги жили на небесах, а земля была отдана низшим божествам, которые отвечали за узкие конкретные сферы. Их называли духами. Например Леший- дух леса. Водяной- дух озёр, рек; Русалки мифологические водяные девы. Домовой – дух дома (старичок),Кикимора (в славянской мифологии старушечка или красивая девушка; Банник- дух бани. У татар – Шурале, Алтынчэч.
Халык аваз иҗаты. Фольклорның мифологик нигезе.
Фольклор - инглизтеленнән “халык аны дип йөртелэ. Ә фольклорның нигезе миф ----итэ.
Миф – ул борынгы әйтем, сөйләү, халык уйдырмасы. Миф ул халыкнын тормыш, жир, көнкуреш, табигат турындагы фантастик күзаллауы.
Бүгенге көнгә кадәр сакланып килгән мифларда халык аллалар, аларның тырмышы, аллаларың безнең, җир ---- белән идарә итүе, табигый стихияләр кичереше турында язалар.
Мифология- ул фәнең халыктан аналогы; халык өчен табигатьнең дә жаны бар, тормыш, дөнья үзеннән узе генә тугел, ә “ кемнәрдер” ярдәмен дә барлыкка килүе бу ышанулар мәҗүсилекнең төп мәгнәсе. Язычество (мәҗүсилек) ул купаллалык чоры.
Мифлар түбәндәге төрләргә бүленә:
1) Этнологик мифлар: борынгы кешелек, әйләнә- тирә, диңгез, тауларны Аллар тарафыннан төзелгән дип раслаучы мифлар.
2) Космогонник: бу мифларда космосның, табигый стихияләрнең буленүе, йолдызларның барлыкка килүе турында языла.
3) Календарь мифлар: алар кешеләрнең хуҗалык эшчәнлеге белән бәйле: җирнең уңышлы булуы, мал- туарның үсүе күп уңыш алу һәм башкалар. Бүгенге көндә дә халык бу ырымнарга ышана һәм куллана.
4) Героик мифлар: бу мифларда халык утны, суны, эш коралларын табучыларга, яшәргә, уҗым устерергә сәнгәткә өйрәтүче, геройлар турында язалар, бу геройлар “ героик мифлар” персонажлар.
5) Эсхатоник мифлар: бу мифлар җир шарының, кешелек дөньясының бетүе турында сөйләнә, имеш халыкның дөрес яшәмәүе, аллаларга буйсынмауы нәтиҗәсендә катастрофалар, ходаҗазалары барлыкка килэ.
Мифлар шулай ук югары һәм тубән рухларга бүленә:
Югары рухлар: күктә яшәүче аллар, фәрештәләр.
Түбән рухлар: җирдә безнең белән яшәүче өй хуҗалары җен, пәриләр- кикимора, Русалка, водяной һәм башкалар.
Мифологиг персонажлар, образлар: алар Аллалар. Борынгы словян халкының да үз аллалары булган.
Рожаницалар – кешелэрне бүләк итүчеләр, Доля, Недоля – кеше язмышлары очен җавап бирүчеләр (кияүгә чыга алмаган кызлар аларга ялварып суженныйларын сораганнар).
Перун – яшен һәм кук кукрәү алласы. Ә җирдә ул князь тынычлык китерүче алла.
Сварог-
Даждьбог- сварог малое.
Велес- йорт һәм молтуар аллагы.
Велес шулай ук сәүдә һәм мәдәният өчен җавап биргән.
Мокошь күк анасы, бөек аллабикә, йон тетү, чигү эшлэре су белән бәйле эшләргә җаваплы.
Ярило- кояш алласы. Һәм башкалар
Христиан дине кабул ителгәннән соң язычество әкрен генэ үз кыйммәтен югалта. Аллалар яңа дин изге рухлар буларак кына куяланылар.
Ә гореф – гатәй поэзиясендә бугенге көндә дә мәҗүсилек мифологиясе, персонажлары (йорт хуҗалары, җен пәриләр) кулланыла.
ХСИ тарихи үсеме, үзенчәлеге.
Фолҗклор аерым бер иҗат буларак иң борынгылардан санала. Иң борынгы фольклор җир шарының һәрбер җирендә дә берүк охшаш баскычлар, тарихи үзгәрешләр кичерә.
1) Кабиләчелек: (первобытнообщинный строй). Бу чорда халыкның төп яшәеме җир эшчәнлеге һәм кабиләчелек булып тора.
Шуңа күрә телдән- поэтик иҗатларында да матди һәм рухи мәдәният үзенчәлеге өстенлек алган.
Борынгы рус кабиләчелегендә телдән поэтик иҗаты да шул чорны чагылдырган анимизм, тотемизм, магизм мифологияләре аша күрсәтелә, сүрәтләнә.
Анимизм: латин сүзеннән “җан” ны аңлата. Барлык нәрсәнедә, табигатьне дә җаны бар дип уйлаганнар.
Тотемизм: халык үзләренең поэтик иҗатында кешеләрнехайваннарга, кошларга әверелдергәннәр һәм киресенчә...(мәсәлән “ Аю- кеше- кеше –Аю сюңеты)
Магия: им- томнар, бозу, фал кылулар аша табигать һәм игеннәрнең ничек булуын, нэрсэ көтүен әйтергә тырышканнар.
Мифология: ике типтагы җан ияләре турында язылган, сөйләнгән:
Аллалар һәм рухлар. Икеседә ниндидер табигый һәм тормыш башлангычлары өчен җавап биргәннәр.
Бу үзенчәлекләр (анимизм, тотемизм, магия, мифология) озак еллар, гасырлар буе халыкның гореф- гадәт поэзиясендә, мәкәлҗ, әйтем, им томнарда сакланган.
2) феодализм: бу вакыт Русиядә халык- поэтик иҗатының чәчәк атуы, үсеш чоры. Халык иҗатында борынгы фольклор календарь гаилә- гореф- гадәт поэзиясе сакланып калуга карамастан яңа үзенчәлекле, фольклор процессы алга китэ: курчак, скоморохлар барлыкка килэ, халыкның тарихи үзгәрешләрен чагылдыручы тарихи җырлар үсем ала(Иван Грозный, Казанны яулап алу, сөембикә ханбикә, Ермак походы һ.б.). Шулай ук бу чорда иң киң таралган җанрлардан мәкаль санала; эчтәлеге булып крепостныйлыкка каршы тору. Мәсәлән: “ крестьян мозольләре белән байлар тук яши”; “ байның рәнҗетүен тыярга көч җитми”. Әкияттә соөиаль аспектала. Яңа персонажлар: акыллы, хәйләкәр солдат, ахмак поп, саран бай образлары барлыкка килә.
Феодализмда солдат- рекрут җырлары да үсем ала. Фольклорда ныклап халык драмасы урнаша.
Гомумән алганда феодализм фольклорның аерым бер үсеш чоры дип атала. Казан ханлыгында да байлар балаларын музыкага, уен коралларын да уйнарга өйрәтәләр,архитектура, зоодчество үсем ала.
3) капитализм чоры: 19 гасырның 60 елларында фольклор зур үзгәреш ала:
а) беренчедән элеккеге фольклор жанры үзгәрә, эчтәлеге югала.
б) яңа жанлар барлыкка килэ. Нәтиҗәдә иске фольклор эчтәлеге һәм әһәмиятлеге белән халыкны кызыксындырмый, әкият, мәкал, тарихи җырлар халык фолклорында аз кулланыла бышлый. Фолклорнын темасы да инде бүгенге көнне чагылдыра.
Сатира, яҗалык буларак фолклорныҗ топ мотивы булып тора.
Фолклор әдәбият белән бәйләнештә иҗат ителә башлый. Яңа фолҗклордан: 1) частушка
2) эшче фолклор барлыкка килә
3) шәһси- иҗади башлангыч үсем ала, ягни язучы, шагыйр, җырчылар барлыкка килә.
4) Совет чоры: Фолклор заманга,тормышка ияреп үзгәреш кичерә. Элеккеге фолклор бүгенге көнгә туры килми. Шуңа карамастан әкият җанры саклана, аеруча тылсымлы һәм социаль- көнкуреш әкиятләре. Кызганычка каршы гореф- гадәт поэзиясен борынгы уеннар, җырлар халык тарафыннан онытыла.
Октябрь периодында яңа мәкәлләр барлыкка килә: “ шэмгэ караганда, Ильич Лапочкасы яхшырак”. “Элек тормыш караңгы, яшьле иде, ә хәзер якты һәм колхозлы!”
Халык частушканы, такмакны яратып башкора, аеруча частушка ондәү: “ Әй дусларым, дус шиләр-
Әйдәгез корәшергэ
Совет властен саклар очен
Дошман “аклы” эшләрдән.”
20-30 елларда хикәяләр үсем ала топ тематикасы: Ленин, Чапаев, Гәуденный турында, мәкалҗ, әйтем, табышмаклар үзләренең жөр эчтәлеге, кискенлеге белән аерылып тора.
Жорларда да совет тематикасы: дуслык, хезмәт, яхшы тормыш турында жырлана. Мәсәлән мәкалләр: “ заводны план бизәми, ә аның үтәлүе бизи.” “ один за всех, а за тебя весь цех”
Шулай итеп тарихи үзгәрешләр белән берлектә халык ижаты да эчтәлеге һәм яңа төрләре белән үзгәрә, яңара, баетыла.