Бисаралар, атына менеп алып,




Йөҙ егерме кешеһеи ҡырып һалды.

Буҙйегет юлдашы мәп ҡасып китте,

Шәһәрҙең күршеһенән сабын үтте.

Хоҙай тәғәлә һаҡлаһа, бәлә булмаҫ,

Баяғы абыҙына аман етте.

Тота алмай хан инде ғажиз * булды,

Йөҙ егерме кешеһе үлеп ҡалды.

Аягының аҫтынан бәлә сығып.—

Хоҙайым был бәләпс ҡайҙан һалды?

X а п д ы ң ҡ ы ҙ ы п а ә й т к ә н һүҙе:

136 Уай, ҡыҙым, был ни тигәп шомлоҡ?— типе,—

Атайыңды ппде ҡылдың моплоҡ,— тине.— Ҡайҙан аҙып йөрогәнгә юлдаш булып,

Шәһәрҙә кеше юҡмы шундиҡ? * — тине.—

Уай, балам, иркәк тапмай шашҡаныңмы?

Ер йоҙондә хандарҙың улы юҡмы?

Ҡолдар мән сының мепәи аҙғаныңмы?

Был нп тигән башыма бәлә һалдың?

Бындай өлкән оятҡа ҡайҙан ҡалдың?

Портоцда шундиҡ хандар уғлы юҡмы?

Юлдан аҙып йор(о)гәңгә ҡайҙан ҡалдың?

А т а һ ы н а ҡ ы ҙ ы н ы ң б п р г ә н яуабы

Ҡолағым һаңғырау булғанда,

Әйтһәң, һүҙең уҡмайҙы *.

Ҡандай яҡшы тапһаң да, һис тә миңә яҡмайҙы.

Ғаҡлым баштан киткән һуң,

Баҡлыңды алмаҫмын;

Был бер килгән егеттең Гшс юлынан ҡалмаҫ.мын.

Экә*, башымды алһаң да,

Зипдапыңа, ай, һалһаң да,

Был йәремдән кптмәҫмен,—

Йоҙон күрмәй ҡалһам да.

Беҙҙән мәғкүл ҡыҙ табып,

Үҙ нркеңсә ҡылырһың,

Йорттан яҡшы таңлатып, һөйгәнеңә бпрерһең.

Был йәремдән башҡаның,

Үлһәм, йөҙөн күрмөҫмен.

Был егетте күрмә йен,

Дәрдемә * юҡ дарманым.

Йөҙөн күреп үлһәм мин,

Донъяла юҡ арманым *.

Ҡ ы ҙ ы п а асыуланып, хан йортон

й ы й ғ а н ы

Асыуланып, хан инде йортоп йыйҙы,

На Ҡыҙына асыуланып, эсе көйҙо.

Дошмандар тағы бында килмәһен тип, һәр ерҙә күҙәтсене әҙер ҡуйҙы.

— Уай, йортом, ханығыҙҙың даны! — тпмен,— Шәһәрҙә дошманыбыҙ ягыр,— тимен,—

Ҡайҙан килеп ҡыҙымды аҙҙырыпты,

Тіі к имәс * был — бор килгән жаду *, тпмен.— Баҡылдашып, бейҙәрем, юл табығыҙ!

Шәһәрҙән бау мән еп, ҡол табығыҙ! Ҡарылыкта * башыма килгән бәлә, Кисектермәй дошмандан кпк * алығыҙ! Дошмандың алып килең киҫеп башын,

Күҙенән ағыҙыгыҙ ҡанлы йәшен.

Дошмандан кисектермәй кпк алығыҙ! Ҡуймағыҙ янындағы бар юлдашын!

Асыуланып хан шулай ярлыҡ ҡылды,

Күп ғәскәр дошманына бармаҡ булды. Дошманыбыҙ осраһа ҡотолмаҫ тип,

Шәһәргә һалдат менән ғәскәр тулды.

Егеттәрҙең яуабы:

Бисаралар абыҙҙан ғаҡыл алды:

Хат биреп, юлдашынан хәбәр һалды,

Хат эсендә үҙенең атын һалды;

Юлдашы китте, үҙо өйҙә ҡалды.

Хат алып, йәп юлдашы етеп килде,

Хат тотоп, хан алдына килеп инде;

[Хан был хатты тотол уҡыған һуң! 13 Дошманының юлдашы барын белде.

Ҡул ҡаушырып ханға был сәләм бирҙе.

Хатып биреп, ишектә ҡарап торҙо.

G

Хат эсендә «хан мин» тип яҙған икән.

Хатын уҡып, хан алып ергә орҙо.

— Уай, ііортом, был жаду * ғуй шашҡан икән, Ҡол икән, батша мин, тип яҙған икән. Юлдашын башсы ҡылып, башын алың! Үҙенә-үҙе соҡор ҡаҙған икән.

Бмсаранм башсы ҡылып алып барҙы, Ҡылыстарын ҡынына һалын барҙы.

Эҙләгән дошманыбыҙ гиз булды, тип, Ҡалдырмай батырҙарын алып барҙы.

Өйҙән ҡарап, ханзада 14 белде, тине, Үлтергәле дошмандар килде, тине.

Күп ғәскәрҙең тауышын ишеткән һуң,

Эйәрләй арғымағын менде, тине.

Иә алла!— тип дошманға ҡаршы йөр(ө)нө,

Пән юлдашын дошмандан йолоп алды. Юлдашын күп ғәскәрҙән алып ине,

Күп ғәскәр бары инде уртаға алды.

Күп кеше, кон батҡансы, орош булды,

Соҡор ерҙең бары ла ҡанға тулды.

Хоҙай тәғәлә һаҡлаһа, бәлә булмаҫ,

Йыҡты, тпне, атынан ос йоҙ ҡолдо...

Ҡалған ғәскәр ғажиз * булып ҡайтып килде, Өс йөҙ кеше үлгәнен әйтеп кплде.

Барған кеше дошманды тотҡаны юҡ,

Хан бер шомлоҡтоң булғанын инде белде.

Бейҙәре хан алдындай һүҙ әитәҙе:

— Орошоп был дошманды беҙ ҡайтәле? Саҡырып, кейәү ҡылып, туй туйлатын, Үлтерһәк, әмәл ҡылып, беҙ ҡайтәле.

Бейҙәренең был һүҙенә бары күнде,

Күшәлә сауын әйтел *, атҡа менде; «Егет-ҡарың, был туйҙан ҡалмаң!»— тнне, Хашпабыҙҙың күңеле инде тынды.

Ханшаға һойонсегә берәү кплде:

«Ниңә айырһын хап һеҙҙе һойгән йәрҙән? Йәрегеҙгә, килһен тип, хәбәр һалың. Туйығыҙға туйһын йорттоң ҡарыны.

Атҡа менел, хан үҙе йор(ө)мэк булды. Туйығыҙҙың ҡыҙығына кермәк булды;

Ярлыҡ ҡылып, йортона сауын әйтеп, һейгәнеңә ул һеҙҙе бирмә к булды».

Ҡыҙ фәҡир һүҙгә иианаҙы, Йәренә сәләм әйтеп һүҙ һалаҙы

ІЕгет саҡырғанда туйға кплде, егеткә күп ҡылдылар, юлдашы ҡыҙға хәбәр бирҙе.]

[Буҙйегет дуҫының Ҡарасәс килеп әйткәне:]

16а...Күн дошмандың әсендәй

7ч'анырып алыр йәре юҡ, һөйәмен тнп торғанда,

Айырын алыр йәре юҡ...

Ғәрип башы киҫелһә, һеҙҙең осон киҫелер.

Кәүҙәнәп баш өҙөлһә, һеҙҙең осон өҙолөр.

Әйтһә, һүҙе була ние,

Бер батшаның улы пне, Мең-мең ғәскәр атланһа,

Бары уның ҡоло нне.

Донъя милке бар нне,

Бер үҙенә зар ине,

Шундай батша табылмаҫ Күренгәндең йәре нне.

Ҡай ерлеген әйтәйем,

Ҡайта * әйтһәм дә, табылмаҫ; Яңғыҙы пне бер хандың, һөйәген йортоң танымаҫ.

Мас булғанда ғәрнптец Хәлеп һис кем һорамаҫ.

Күп эсендә нә ҡылһып?

Хаҡҡа муйын һонопто.

Муйын һонған егеттең Үләр коно булыпты. һеҙҙән сәбәп булмаһа,

166 Үләр коно [яҡында] 10.

Өтрок * йәрҙең дуҫты нмәс *, Мнпс тағы ҡустнй * бар;

Беҙҙе бергә үлтерһен,

Атайың һүҙен куста й бар! Ысын һойгәп йәр булһаң, Өмнтоцдо өҙмәй бар;

Боронғо үткән дуҫтай бар, Дуҫтың һүҙең ҡустай бар.

Сын күңел мән йәр булһаң, Йәреңде тиҙ әҙләй бар,

• • ♦

араҡы бпрепмас к ә

Дәрд * быуыига төшмәй бар,

Ҡылыс башын киҫмәй бар .

Пәрҙә мәйлең бар булһа,

Өмөтөңдө өҙмәй бар,

Ҡорбанлығын йыҡмай бар, Дошманыңдан буҡмай * бар. һуғымдарың һуймай бар,

11 әр ҡайғыһын уйлай бар;

Эш үткән һуң, файҙа юҡ,

Найҙаларын * һуҡмай бар!

Г»өгоң иҫкә алмаһаң,

Үткәндән һуң 18 туйлай бар!

Дәрд быуынға төшкән һуң,

Ҡылыс башын киҫкән һуң, һеҙ йәрҙе мин нитәйек,

Кәүҙәнән баш өҙгән һуң?

Ҡ ы ҙ ҙ ы ц йортона барғаны

17а Ҡыҙ бахыр ишеткән һуң торҙо, тине,

Югереп туйға табан норҙо, тине.

Үлһәм, йәрҙең юлында үләйем, тип, Сәләм биреп, туй ойонә керҙе, типе.

Пшсктәи кереп, күпкә сәләм бирҙе,

Күп ғәскәр тора килеп урып бирҙе. Буҙйегет мас булыпты, иҫеп белмәй, Өтрок туйҙың булғанын инде белде.

Атаһы түрҙә ултыра, түбән ҡарап,

Мас егеттең булы айҙы хәлен һорап.

Ике күҙе егеттә күп ғәскәрҙең,

Башаҡ мән ҡулына хәнйәр алып.

Буҙйегет, йәре килде, таныманы,

Араҡы мән шарапҡа ҡарыны тунҙьг.

Эше үткәнен бисара белеп алып,

Әйләнеп түңәрәккә бер ҡараны.

Ҡыҙ бахыр был шомлоҡто белде инде, Атаһына зар иңерәп кплде инде;

Йәр осон күн алдында теҙен бөгоп, Башланы атаһына һүҙен инде.

Йәшен түгеп алдыпда ҡыҙ илайҙы,

Бер йәр осон ялынып зар пцрәиҙе, Йәремдең яңғыҙ йәне ҡаламы, тип,

Моң әйтеп, күп алдында йыр йырлапҙы.

Ҡ ы ҙ ҙ ы ң и л ап ә й т к ә п е

Сәләм бирҙек, аталар,

Ҡотло булһын туйығыҙ!

Күп халыҡты йыйып һеҙ, Тоҙнү 19 булһын уйығыҙ!

J70 Сын күңел мән туй булһа,

Ҡ у й -ҡ уҙ ы н а н һ у й ығыҙ; Дошман булһа арала»

Азат итеп ҡуйығыҙ!

Ғәҙел батша тун ҡылһа, Алла осон уй ҡылһа,

Бай эсендә зарлыны Азат ҡылһа кәрәк, тп. Богонго кон — яҡшы кон, Тотҡон әҙәм бар булһа, Ҡотолорға зар булһа,

Аҙа т птец, яҡшылар!

Боҙоҡ булһа туйығыҙ,

Ялған булһа уйығыҙ,

Азат ҡылып яңғыҙҙы,

Беҙ фәҡирҙе һуйығыҙ. Боронғо, үткән донъяла Кеше һуйып туй ҡылған Ишетмәнем, күрмәнем, Бындай яман уй ҡылған, һуғым кәрәк тиһәгеҙ,

Әҙәм птеп ейһәгеҙ,

Был зарлыны ҡотҡарып,

Беҙ фәҡирҙе һуйығыҙ!

Күп эсендә был үҙе Аҙҙай булған бер ғәрип *, Алып йөр(ө)гон ҡашында Юлдашы юҡ бер ғорпп, Сереп әйтеп моңлашыр Юлдашы юҡ бер ғәрип,

18а Ил-йортопан ай(ы)рылған

Нрты йәпле бер гәряп... Мип илаймын, теләймен Ата менән ананан,

Хан ҡаршында ултырған Бейҙәр менән ағанан... Аҡыллы туған хан әкәм Ҡыҙының ҡәҙерен белерме? Миһман * булып килгәнмен, Ҡалағаным * бирерме? һейгән йәрҙән айырмаҫ, Улды атанан айырмаҫ,

Әй, йортомдоң яҡшылары, һеҙҙән һорап илаймын!

Был бер килгән егетте Азат ит, тип теләймен.

Уны азат ҡылһағыҙ,

Бар малымды бирәйем;

Ҡулығыҙға һыу ҡойоп,

Көаөктәй хеҙмәт ҡылайым!

Ҡыҙ бахыр йәренән ай(ы)рылмайҙы, Йәремде азат ит, тип күп йығлайҙы.

Хап үҙе түбәп ҡарап, ерҙе соҡоп, Ҡыҙының был һүҙенә ҡай(ы)рылмайҙы.

186 Ғаҡылһыҙҙың бары ла һац(ғы)рау булды.

Ҡыҙ һүҙен ишетмәҫтәй миңрәү булды. Атаһы мән йортонан ҡыҙ тоңәлөп, Күҙенән аҡҡан йәшкә алды тулды.

Илап-ицрәп, йәрендә ике күҙе,

Өй эсендә әйләнеп бер ҡарайҙы:

Ҡайҙа киткән бының бар юлдашы.

Күп дошмандың эсендә йән юлдашы?..

Ә й т е п - ә й т е п булмаған һуң:

Ғаҡылһыҙға һүҙ әйтһәң,

Күкрәгенә ҡунмаҫ, ти.

Рәхимһеҙгә һүҙ әйтһәң,

Нн әйтһәң дә булмаҫ, ти.

Күҙҙәре юҡ хандарҙың һуҡыр булыр кон икән;

Ғаҡылы юҡ ҡарттарҙың һаң(ғы)рау булыр кон икән.

Заман ахыр булғансы Асылмаһын күҙегеҙ!

19а Дошмандан яу булғанда,

Берекмәһен һүҙегеҙ!

Коногоҙ бындай булғанда*

Хәйерһеҙгә гиз булыц.

Зарлы көнгә ҡалһағыҙ, һаң(ғы)рау йортҡа гиз бул ың!

Малығыҙҙы алған юҡ,

Күңелегеҙ һис ҡалған юҡ,

Атағыҙҙы үлтереп,

Муйынына ҡылыс һалған юҡ.

Майза, ҡылыс янға алып,

Балта, бысаҡ ҡулға алып,

Атағыҙҙы үлтергән Дошманығыҙ был имэс *.

Ғәйебе юҡ әҙәмдең Ҡанын түгеү юл имәс.

Ҡыҙ бисара йортонан тоцолопто, Йәренә яҡыныраҡ ул кплепте.

Атаһы мән йортонан дарман тапмай, Йо күҙенән ҡанлы йәше түгел епте.

Ҡыҙҙың егеткә әйткәне:

Әй, егет, ҡыуанма был уйынға: Шайтан кергән ҡуйынға!

Аҡылыңды йыймаһаң,

Ҡылыс етәр муйынға.

Уай, егет, уай, мас егет!

Аҡылыңды йыймаҫ егет!

Йән сығыуға етепте,

Күп эсендән аҙ егет.

Буҙйегетем, күҙең ас,

Әүәлдән ҡушҡан йәр килде, һикереп тороп ишек ас!

Ҡылыс сапмай башыңды,

Зарланып йәрең килгәндәй.

Илап кнлгән йәремдең Йорто телен алмайҙы.

Ҡаты бауыр хан әкәм Ҡыҙына күҙен һалмайҙы 20...

Йәп юлдашы ишектә илап ултыр, Хоҙайҙан, аман ҡыл, тип теләп ултыр. Хан ҡыҙына рәхим буламы, тип, Ҡыҙҙың һүҙен ишектә тыңлап ултыр.

Бисара белде инде булмағанын,

Атаһы ҡыҙының һүҙен алмағанын. Дуҫтымдың йоҙөп күрәйем тип,

Әйгә керҙе, ҡорбан ҡылып йәнен.

Дуҫтының ҡашына яҡын килде, Ҡыҙҙан дарман булмаҫын инде белде. Үлһәм, бергә ерҙә үләйек тип,

Сын йәнен дуҫты осөп ҡорбан ҡылды.

Мас булып, дуҫты быиыц ҡаранайҙы, hue ҡайһы бының хәлен һорамайҙы. «Дуҫтымдың ҡолағыпа йыр йырланым, Тик ултырып сығыуым ярамайҙы».

20а Б у ҙ й е г е т к ә д у ҫ т ы н ы ң йырлап

әйткәне:

Бер шәһәрҙең эсендә Бер йөр(ө)гәнгә оҡшайһың.

Ҡай ерлек сән, уай, егет,

Бер күргәнгә оҡшайһың.

Мин илеңдә торганмын,

Ата-анаңды күргәнмен.

Сәп ойөцдә хан инең, һәр бер эшкә дан инең,

Үҙецдәй булған ғәрипкә Тыуғандан һуң дан инең.

Былбыл инең ереңдә,

Сыҡмаҫ гүргә тошоп сән,

Ҡош ҡотҡармаҫ ҡарсыға,

Имеп юлға китеи сәп,

Теләп булмаҫ дошмандан Был хурлыҡҡа тошоп сән,

Мацлайыңдин тир ағып,

Ҡай(ы)рылмаҫҡа тошоп сәп.

Тирәйек ергә барып сән —

Тиҙ торороң ҡыйын, ти;

Янған утҡа тошон сән — һүцдеререң ҡыйып, ти...

206 Амап булғыл, йән дуҫтым,

Ипде ҡайҙа күрермен?

Боропғолай берегеп,

Инде ҡайҙа торормон?

Ҡиәмәт көц булғанда,

Күрһәм шунда күрермеп.

Ҡашында йән юлдашы пыр йырлайҙы, Түрҙә ултырған хап ҡыҙы зар иңрэйҙе, Буҙйегет, был йырҙы ишеткән һуң, Күҙен асып дуҫтына бер ҡарайҙы.

Күҙең асын. Буҙйегет дуҫтын күрҙе, Ҡасыуға ҡыҙ.мәй егет мәгкүл күрҙе. Дошмандың ҡасд * ҡылырын белгән һуң, Ишеккә йән тырмашып [был] югерҙе.

«Йә алла!»— тин, атына менеп алды, Өйҙәге күн дошмандар тоймай ҡалды. Дуҫты мән икеһе атҡа мепен.

Найза * мән ҡылыстарын ҡулына алды.

Хап ҡыҙы: «Аман-иҫән барың,— тине,— Ун кондә әҙер булһын ярың»,— тине.

[Хаи] быларҙың ҡасҡанын белгәндән һуң:

«Тиҙ барып, уның башын алыц!»— тине.

Күп ғәскәр бер-беренә тығылаҙы,

«Беҙҙәрҙин ҡасып, ул ни ҡылаҙы?»

Өҙәңгенең уң яғын кейгән икән,

Менәмек тин атына — йығылаҙы! 21

Буҙйегет юлдашы мән китеп ҡалды,

Артынан күн ғәскәр' ҡыумаҡ булды.

21а Ҡапһыҙ ғәскәр атына менеп алып,

Артынан ҡыуып етеп, урға алды 22...

Бар ирҙе бер батшаның утлы, тине,

Күп ине алтын-комөти поло*, тине.

Хан уран ҡыҙын бирмәк булған икән,

Араһы бер айлыҡ юл, тине.

Бер яйҙаҡлы килде лә хәбәр алды,

Күп ғәскәр йыйып торған, алып барҙы.

Мең кеше ҡашына юлдаш ҡылып Килгәнен күргән әҙәм таңға ҡалды.

Хан алдына килде лә сәләм бирҙе,

Хан, килгәнен хуш күреп, ғәләйкәләне *. «Кәрәк көндә гиз булдың, кейәүем»,— тип, Үҙенең уң яғынан урып бирҙе.

216 Хан тороп: «Балам, инде ултыр,— тине,—

Ҡыҙымды вәғәҙә ҡылдым былтыр,— тине,— Арабыҙҙа жаду * ғуй пәиҙа булды,

Башын киҫеп, һин мәғән килтер»,— тине.

— Тәҡспр хан. рохсәт бирһәң, мин барайым, Башын киҫеп, һеҙгә мип килтерәйем.

Атыпа, рохсәт алып, менде, тине,

Күп гәскәрҙең су ҡабығың 23 күрҙе, тине. Ғәскәренән биш йоҙ кеше ҡайтҡан икән, Алдында асыу ҡылый торҙо, тине.

Күн ғәскәр: «Беҙ орошҡа барҙыҡ,— типе,— Мең кеше уртабыҙға алдыҡ,— тине.— Яртыбыҙҙы ул беҙҙең ҡырып һалды,

Көсөбоҙ беҙҙең етмәй ҡалдыҡ,— тине.— Алдына гиз килгәнде ҡырып һалды,

Үҙе — арттан, юлдашын алға һалды.

Көсобнҙ етмәй, упан ҡасып киттек,

Дүфт йөҙ кеше беҙҙәрҙин ятын калды».

22а

 

 

226

Зәйтүндең24 яуабы:

Хак ҡыҙын былтыр беҙгә вәғәҙә ҡылған, Ике хан бер-беренә фәтә * ҡылған.

Бынса илен ҡырҙырып, ханың үҙе Беҙҙе әүәлдә саҡырмай хата ҡылған. Күрегеҙ, һеҙгә ҡыҙыҡ күрһәтәйем,

Уҡ менән башын уның өҙә атайым. Икеһенең берләйен башын киҫеп, Хансағыҙға апарып күрһәтәйем.

Күп ғәскәр бергә инде йор(ө)нө, тине, Ҡыраһын бпсараның күрҙе, тине.

Буҙйегет ташҡа бер уҡ атҡан икән,

Ташҡа уҡ кизенән батты, тине.

Был да инде бер уҡ атты, тине,

Ташҡа уғы уртаһынан батты, тине.

Үҙ косонөц кәм икәнеп белгән һуң, Йортона ярлыҡ әйтеп ҡайтты, тине.

«Беҙҙән ул ҡасты, инде килмәҫ,— тине,— Был шәһәргә ул ппде инмәҫ,— тине.— Хансағыҙ беҙҙең берлән ҡушылған һуң, Килһә лә әт ҡәҙәрле күрмәҫ,— тине.—

Хансаң яҡшы күрмәһә күргән сығыр.

Доға уҡып, башып уның борған сығыр. Ханса беҙҙе күрһә, ҡорбан булыр,

Борон беҙҙе килмәҫ тип йөр(ө)гән сығыр!»

Күп ғәскәр теркерәшеп ҡасты, тине Үлтерҙек, тип, хансаға әйтә килде.

Ҡыҙ, бахыр, терелектәц өмөт оҙмәҫ, Суйтсә дә * көндән-көнгә йөҙө һулды.

Буҙйегеттең х э л е 25

Бисаралар яралы булған икән,

Йән юлдашы йығылып ҡалған пкәп.

Күҙен асып ҡараһа, тауға кплде,

Иҫе ауып ҡалғанын ппде белде.

Бейек тауҙың ҡашына килеп ине,

Тауға бер аҙ тошөүгә күңел ҡылды 20.

Ат ялына ҡул ҡарышып ҡалған икән, Дошмандар кү^п яраны салгаи икән. Ҡашына ҡарап торһа, юлдашы юҡ,

Бисара бер ерҙә үлеп ҡалған икән.

8 Заказ 305

«Йән юлдашым, бисара, үлгән икән, Күп дошман эсендә ҡалған икән.

Тере булһа, ҡашымда йор(ө)мэҫме ине? Күкрәгенә күп ҡайғы һалған икән», һәр ерҙә яраһы бар, ҡан ағаҙы,

«Был ерҙә үлһәм, мине кем бағаҙы?» Күп яранан үлемде уйына алып,

Ике күҙҙән ҡанлы йәш инде ағаҙы.

Бер ергә атып бәйләп төшто, тине, Ғәзиз йәндән өмөтөн өҙҙө, тине. «Яңғыҙлыҡта янымда юлдашым юҡ»,— Башланы дуҫтыи юҡтан һүҙҙе, тине.

Буҙйегеттөң дуҫты н юҡтан и л а ғ а п ы:

Туҙан баҫты тунымды.

Тупраҡ баҫты юлымды.

Ҡайғы баҫты күңелемде,

Асылар көн булырмы?

Ғариплеккә төшкәпдә,

Дуҫтым минең килерме?

Иҫемә алып юҡтаһам,

Минең хәлем белерме?

Яңғыҙлыҡҡа төшкәндә,

Бер күрер кон булырмы?..

23а Боронғолай берегеп,

Бер йөрор көн булырмы?..

Эҙләйем тиһәм, дармап юҡ,

Ітшіе ҡайҙан табаным?

Бергә үлһәк, арман юҡ, һине ҡайҙан табайым?

Дуҫтын юҡтан, зар ҡылый, ицрәйҙе, «Күрәменме дуҫым?»— тип күп и лайҙы. Бейек тауҙың башыпда бер ҡарлуғас Балаһына ем биреп аҫырайҙы. Ҡарлуғас ҡарлуғасҡа ем бирәҙе, Ҡарындаш ҡарындашҡа дим бирәҙе.

«Яңғыҙлыҡҡа төшто ғәрип башым, Минең буитеи йөрогәпсм кем беләҙе? Илағаным белмәйҙе атам минең, Зарлығымды белмәйҙе анам минең. Ғәриплеккә тошоптө ғәрип башым, һорарға һис кем юҡ хәлем минең...»

Ағастың башын киҫһәң, тобө ҡала, Икәүҙең беро үлһә, бере ҡала. Яңғыҙҙың үҙе үлһә, нейһе ҡала? — Men гәп ат, кейгән туп ятҡа ҡала.

236... Был донъяның эсепдә үлмәй ҡалған

Булырмы?— Уйлағандың барын алған. Баһаупҙең башында ҡайғыһы бар,

Шуның өсөн был йырҙы табып алған.

Яҙҙым мнн моңло күң(е)лем асылһын тип, һәр ергә был йыр һүҙем сәселһен тип; Донъяла төрлө-торло әҙәм булыр, Ҡайғылы әҙәм күңеле баҫылһын тип.

Буҙйегеттең хоҙайға п а л и ш * ҡылғаны

24а... Бисара тәңреһенә палпш ҡылды,

Яратҡандан башҡаны алыҫ белде.

Бисара палиш әйтеп ултыра ине,

Ҡара сысҡан алдына ҡаршы килде.

Сысҡанды был бисара тотоп алды, Үҙепдәй һәр еренә яра һалды. Боропғопап ишеткән һүҙ бар икәп, Дәрденә был сысҡанды даркар * ҡылды.

246 Сысҡанды ибас бәйләп 27 ҡуя бирҙе,

Сысҡап, эҙләп, һәр ерҙән сүпте ейҙе. һәр ерҙән сысҡап сүпте әҙләй-әҙләй,

Бер сүп ейеп, сысҡанға шифа булды...

Сысҡандың сарҡытын 28 табып алды,

Бер аҙ ейеп, яраға уҡып һалды. Яраһының өҫтөнә һалып ипе,

Яраһы һау кешеләй була ҡалды...

Дуҫтыныц хәле

Бисара дуҫты бының ҡалған икән,

Уға ла күп яраны һалған пкәп.

Күп ғәскәрҙең эсепәп дуҫтып тапмай, Баяғы абыҙына барған икән.

Ете кон дуҫты н тапмай эҙләп йорҙо, Ҡыҙға, йәрен табалмай, хәбәр бирҙе.

Хап ҡыҙы мән икеһе ғаҡыллашып,

Ипдө килһә, ҡасыуҙы мәғкүл күрҙе.

Ҡыҙ әйтәҙе: «Уны тапҡыл,— тиеп,— Үлеме, тереме, упы апкил,— тиеп.—

Был шәһәрҙең әсепдә бер кпмпер * бар, Йәшереп өйөпә уның апкил»,— тиеп.

8*

Юлдашы батшаһьш 20 әҙләй йөрҙо,

Күп күренһә 30, атының башын борҙо.

25а Бер түбәнең башына килеп ине,

Йән юлдашы киләҙе, уны күрҙе.

Атына менеп, дуҫтына ҡаршы йорҙо, Бор-берепә йыглашып ҡулын бирҙе. Берен-бере күрешеп күңел тынды,

П1әһәргә керәйек тип, атҡа менде.

Дуҫты ҡыҙ ойнпә йәйәү кплеп:

«Аман йәрең килде»,— тин хәбәр бирҙе.

Ҡ ы ҙ:

— һөйөнсөгә толәгәноң алғыл,— тине,— Ҡулыңа алтын йоҙөк һалғыл!— тине.— Кимнергә биш мең алтын бирмәк булдым, Йәремде барып унан күрмәк булдым, Кнмпергә хәбәр бирен, ьәғҙә ҡылдым,

Кистән барып, тондә бергә тормаҡ булдым.

Хан ҡыҙы йәп дуҫтына хәбәр ҡылды:

— Кпмперҙец ойонә алып барғыл,— тине.— һәр ерҙән дошман беҙгә күҙ һалаҙы.

Түҙер инде, кимпер беҙҙең юлда!— тнне.

Шәһәрҙән берәү быны күрҙе, тине:

«Баяғы ҡыҙҙың йәре килде!»— тине. Бпсаралар кимнергә килгән икән,

Күргәпдәр ханға әйтәм тиеп китте.

(Ошаҡсы] хан алдына килде, тпне,

Ни йомошҡа килгәнен әйтте, типе:

— Баяғы дошманығыҙ икс егет

Ул кимперҙең ойөнә килде,— тине.

Бейҙәре хан алдына кплде, тине,

Ике егет килгәнен белде, тине,

«Был дошмапдан беҙ ҡайтен * ҡотолабыҙ?»— Йортон йыйып кәңәш ҡылды, тнне.

Баяғы Зэйтүп батыр бергә килде,

Кейәү булын сыкмайҙы итергә 5,1, тине.

Хан ҡыҙын аламын тип ҡыуанаҙы,

Сәләм бирһә, алаҙы ҙурға, тнне.

256 — Тәҡсир хан, рөхсәт бирһәң, мин барайым,

Әмәл ҡылып, уны [мин] үлтерәйем!

Ул кимпер өйопән тере тотһам,

Алдыңа һойрәп [алып] килтерәйем!

— Уай, балам, упы үлтерһәң, ҡыҙ һинеке, Буламыи, дошман китһә, дуҫ һинеке!

Хандан рохсәт алған һуң йорҙо, тине,

Кимперҙең өйонә был килде, тине.

Бер ҡуржынға тултырып алтын биреп,

Кимперҙе ахыр алдап орҙо 32, тине.

«Уай, кпмпер, һиңә алтып мул бирәйем,

Үлгәпсе хеҙмәткәр ҡол бирәйем.

Уларҙы ыу бирһәңиҙэ үлтер, кимпер,

Өмороң үтмәй тороп, юл бирәйем! 33

Таң иртән үк тороп, кимпер, аш ҡылырһың, Биһуш * тигән дарыу алдырырһың.

Хан һиңә, быны үлтерһәң, чип бнрэҙе:

Бер ҡәүм * ҡатындарға баш булырһың».

Ахыр юлдан кимпер аҙҙы, типе,

Быларға инде соҡор ҡаҙҙы, типе.

Баҙарҙан биһуш тигән дарыу алып,

Таң иртәп кимпер ҡылды эште, типе.

Бисара был дарыуҙы эсеп һалды,

Юлдашы, белмәй быны, тышта ҡалды.

«Юлдашы юҡ, берепә бирҙем дарыу, Үлтерһеп!»— тип, батшага хәбәр һалды.

Баяғы Зәйтүн үҙе килде, типе,

Ғәриптән инде кикен * алды, тине.

Таң иртән баҙарҙа үлтерәм тип,

Зинданға тимерләп һалды, типе.

һалдаттар батшаға хәбәр һалды,

Дошмандан хапдың ипде күңеле тынды.

Ҡыҙымды мин Зәйтүнгә бирәмән тип,

Йортопа: «Туй ҡылың!»— тип хәбәр һалды.

Хан ҡыҙын алам тип Зәйтүп ҡыуапаҙы:

«Был ҡыҙҙы мипәп башҡа кем алаҙы?

Буҙйегстте зинданға һалғандай һуң,

Күңеле һыуыныр хапса [пыңЬ,— тип уй ҡылаҙы.

Хап иртүк ярлыҡ ҡылды: «Үлтерец!— тип,— Баҙарға алып барып үлтерең!— тип.— Дошманымдың үлгәнеп йортом белһен,

Дошман үлеп, дуҫ күңелен тыпдыр!»— тиеп.

һалдаттар исел * ирҙе алып барҙы.

Баҙарға ил йыйылды уцдап-һулдап.

Бисара мас булып, аҡылы юҡ,

Әжәл ипдо бында дусар булды.

Юлдашы хаи ҡыҙыпан ҡайтып килде,

Бер шомлоҡтоң булғапын ипде белде. Кимперҙең асыулапып йәнен алды: Дуҫтымдыц ҡонон һинән алайым тип,

Башын сабып, киҫкеләп, эткә һалды.

Бисара дуҫтын юҡтан зар иңрәйҙе,

Гиз килен күренгәндән бер һорайҙы. һәр ерҙән һорай-һорай килеп ине,

Баҙарҙа йыйылып, ил шаулайҙы.

Бер ерҙә күп халайыҡ ҡарашыптур, һәр ерҙән аҫыусыны һорашыптур,

Үлтереүсе бер вәзирҙең ҡулындатур,

Аҫыусы, киҫеүсе мәп талашыптур.

Берәүе, аҫамын тип, еп алыптур,

Берәүе алмас ҡылыс ҡулға алыптур,

Вәзир мепәп башҡаның бары:

«Әҙер ҡылайыҡ ярлыҡса»,— тип һойләпептур Дуҫтыпа яҡын килеп ҡәҙәм баҫты,

Нә ҡыларын белмәйҙе, ҡаты шашты.

266 Илап-иңрәп, ҡашында тороп ине,

Бер заманда бисара күҙен асты.

Аяғыпа ҡыршау бәйләнеләр,

Үлтереүгә урынын һайланылар.

Түңәрәгенә ҡараһа, бары дошман,

Ғәрип йән сығыуға ҡыпанылар *...

Бисара үләреп ипде белде,

Дуҫтыпа: «Бире кил»,— тип, бер ым ҡылды, Дуҫтыпа ҡорбан инде йән юлдашы,

Ҡашына ул яҡыныраҡ килеп торҙо.

Ауыҙын асып, дуҫтына сәләм әйтте:

«Терелек ипде, дуҫты.м, беҙҙән китте».

Ахыр йәндән бисара тоңөлгән һуң,

Иле мән йортона сәләм әйтте.

Буҙйегеттең дуҫтына йырлағаны

— Уай, йән дуҫтым, яҡын кил,

Арзым * һпцә әйтәйем, һинән башҡа дуҫтым юҡ,

Серем кемгә әйтәйем.

Ҡарсыға ҡоштоң ҡанаты Ҡайырылыр көц булады. Аманлашып дуҫтынан Айырылыр кон булады.

Бер көн ҡалмаҫ дуҫтынан Ҡайырылыр кон булады. һайг йән дуҫтым, яҡын кил, Әжәл беҙгә етепте;

27а Күп дошмандың эсеидә

Дармап беҙҙән китепте.

Был кондән һуң, йән дуҫтым, Инде һеҙҙе күрмәк юҡ, Бороиғолай берегеп,

Инде бергә гормаҡ юҡ.

Был ерҙән һеҙ ҡайтығыҙ, Йортҡа сәләм әйтегеҙ.

Моңло ҡалғап атам



Поделиться:




Поиск по сайту

©2015-2024 poisk-ru.ru
Все права принадлежать их авторам. Данный сайт не претендует на авторства, а предоставляет бесплатное использование.
Дата создания страницы: 2017-06-13 Нарушение авторских прав и Нарушение персональных данных


Поиск по сайту: