Дж. Меиновнынъ къырымтатар миллий драматургиясы ве театросынынъ инкишафына къошкъан хиссеси.

А-К-Лит-18 группасы ичюн

Назарие

Джелял Меиновнынъ къырымтатар театрининъ инкишафына

Къошкъан иссеси узеринде малюматлар

( Роль Дж. Меинова в развитии крымскотатарской драматургии конца 19 в. )

Мевзу боюнджа бакъылгъан меселелер:

Иджаткярнынъ омрю ве сахнаджылыкъ фаалиети узеринде япылгъан теткъикъ ишлери

XX асырнынъ башы девринде озь бедий иджадында драматик жанрларыны менимсеген къырымтатар эдиплер

Дж. Меиновнынъ къырымтатар миллий драматургиясы ве театросынынъ инкишафына къошкъан хиссеси.

Джелял Меинов 1920-нджи сенелери Къырымтатар Девлет театрининъ мешхур режиссёры, актёры ве драматургы олгъанына бакъмадан, дженктен сонъ ады ялынъыз авдет йыллары ичинде мейдангъа чыкъып, биографиясы ве иджады узеринде сатхи, яни усть-усттен, араштырмалар япылып башланды. Чокъ къыскъа олса да, шахсиети акъкъында айры оларакъ биринджи парча 1997 сенеси «Къырым» газетасында басылгъан эди¹. Бундан сонъ, азбучукъ ишленип айны сенеси «Йылдыз» журналында да басылды².

Вакъыт кечтикче, архивлерде олсун, буюк ве кучюк кутюпханелерде олсун ве шахсий къонушма ве хатыралар топлама эснасында кене де базы янъы фактлар, малюматлар пейда олып, басылгъан материалны янъыдан ишлемеге тешвикъ эттилер. Ве бунынъ нетиджесинде янъыдан япылгъан неширлер дюнья юзюни корьди³.

Джелял Меинов акъкъында сонъки парчаны къырымтатар санат музейининъ хадими Садиха Зиядинова бастыргъан эди⁴. Бу макъаледе муэллиф якъында музейге такъдим этильген Джелял Меинов иле багълы базы весикъаларгъа эсасланаракъ, эдипнинъ биографиясына аит къошма малюматлар бермекте.

Бугуньде 96 яшында олып Ташкентте яшагъан къызы Тамара къартий санат музейимизге ёллагъан бабасынынъ шаадетнамелеринден корюнгени киби, Джелял Меинов 1881 сенеси эски такъвимнен майыс 17-де Багъчасарайда догъды. Башлангъыч диний мектептен сонъра, Акъмесджиттеки муаллимлер мектебине кирип («Симферопольская татарская учительская школа»), 1900 сенеси июнь 15-те оны битирди. Бу мектепнинъ шаадетнамесине коре, Джелял Меинов бутюн фенлерден «5» пуанларыны къазангъандыр. Шаадетнамеде мектепте огренильген фенлернинъ бойле сырасы бериле: 1. Ислям дини. 2. Рус тили. 3. Математика (геометрия ве сызмаджылыкънынъ къыскъа курслары иле). 4. Джогърафия. 5. Тарих. 6. Табиатшынаслыкъ. 7. Темиз язув. 8. Ресимджилик. 9. Дерс берме практикасы. 10. Гимнастика. 11. Музыка.

Ишбу мектепни битирген сонъ, 1900 сенеси август 1-ден сентябрь 1-ге къадар кене Акъмесджит окъув юртунда («Симферопольское татарское министерское училище») дерс бере.

1900 сенеси сентябрь 1-ден башлап 1905 сенеси сентябрь 1-ге къадар Багъчасарай татар мектебинде («Бахчисарайское татарское министерское училище») рус тилинден оджалыкъ япа.

Иште, тамам бу арада, яни Багъчасарайдаки оджалыгъы заманында, театр ишлерине авес этип, акърандашлары ве достлары олгъан Осман Заатов, Сеттар Мисхорлы, Исмаил Лютфи, Абдулла Терликчи, Осман Акъчокъракълы, Сеттар Давидович, Сейдамет Козьлевели, Эмирали Къаишев ве дигерлеринен берабер драма дестеси (труппасы) тизип сахна темашаларыны къоймагъа башладылар. Джелял Меиновнынъ кендиси театр иле багълы бир язысында хатырлагъаны киби, биринджи спектакльни 1901 сенеси январь 10-да Багъчасарайнынъ Управа заласында сахнагъа къойгъан эдилер. Бу спектакль А.С. Пушкиннинъ «Саран бахадыр» [«Саран пехливан»] («Скупой рыцарь») пьесасы узеринде эди. Шу акъшамнынъ программасында спектакльден гъайры, кене А.С. Пушкиннинъ О. Акъчокъракълы тарафындан чеврильген «Козьяш чешмеси», «Тылсым» киби парчаларыны Эмирали Къаишев ифадели окъуп, И.А. Крыловнынъ темессюлятындан (басняларындан) Абдульгъафар Шейховнынъ (Шейх-заденинъ) чевирген парчалары яхшы окъулды ве Сейдамет Козьлевели гармонь чаларакъ, кеманеджи Ашыр Устанынъ иштираки иле бир къач миллий тюркюлер сёйленди⁵. Сахна оюнлары сейирджилер тарафындан о къадар бегенильди ки, артистлер «джумленинъ аферин ве алгъышларыны алып, бир чокъ дефалар къыраат ве оюнларны текрарламагъа меджбур булундылар».

Багъчасарай труппасы тарафындан кене 1901 сенеси март 20-де Намыкъ Кемалнынъ «Бичаре чоджукъ» [«Заваллы чоджукъ»], 1902 сенеси апрель 19-да Сеид Абдулла Озенбашлынынъ «Оладжагъа чаре олмаз», сонъра Мольернинъ «Зораки табиб» («Лекарь поневоле») ве бир сыра дигер спектакллер ойналгъандыр.

Эм де о заманнынъ газет хаберлеринден анълашылгъанына коре, бу спектакллернинъ тешкили ве иджрасында Джелял Меинов энъ фааль иштиракчиси ве рехбери олгъандыр. Генчлернинъ театр иле багълы фааллиги нетиджесинде Багъчасарайнынъ о девирдеки башы (галавасы) олгъан Мустафа мырза Давидовичнинъ къарарынен шеэр бюджетинден 400 рубле айрылып Управа заласында махсус театро сахнасы къурдурыла ве онынъ техникий джиэттен къулланылмасы азыр олгъаны акъкъында губерния архитекторы Геккер 1901 сенеси октябрь 11-де акт имзалай⁶.

Юкъарыда къайд этильгени киби, Джелял Меинов 1905 сенеси сентябрь 1-ге къадар Багъчасарай татар мектебинде рус тили оджасы олып чалышты. Ама арзусы университетке кирмек эди. Университетке кирмек ичюн исе, гимназияны битирмек керек эди. Шу себептен Джелял Меинов гимназия шаадетнамесини алмакъ макъсадынен озь башына имтиханларгъа азырланып, 1906 сенесининъ бахаринде Кефе гимназиясына «кенардан келип (экстерн шеклинде) имтихан туткъандыр»⁷. Эм де бирден гимназиянынъ 8 сыныфлыкъ окъув программасыны менимсегени акъкъында деврий матбуатта айрыджа къайд этиле⁸. Сонъра шу Кефе гимназиясынынъ шаадетнамесинен 1906 сенеси июль айында Одессадаки Новороссия университетининъ укъукъ шубесине кире.

Джелял Меинов гъает истидатлы ве окъувсевер генч олгъанындан, онъа университетте муваффакъиетле окъумасы ичюн Багъчасарайнынъ мутебер эфендилери маддий ярдым эткенлеринден гъайры, кене де онынъ файдасына шеэр генчлери 1906 сенеси сентябрьнинъ 12-де театро залында концерт иджра этип, бутюн тюшкен параларны энди студент олгъан Джелял Меиновгъа берелер⁹. Эм онъа, университетте окъувы девамында, театр дестесининъ маддий ярдымлары башкъа вакъытларда да олгъаныны коремиз¹⁰.

Шу йылы Одесса университетине Къырымдан учь генч кирген эди. Джелял Меинов укъукъ шубесине кирген олса, Кефеден Абдураман Фатих Ислямов ве Ялтадан Сервер Парпетов тыббий (медицина) факультетине кирдилер¹¹.

Университетте окъугъан йыллары, Джелял Меинов театроджылыкъны ич де унутмай. Татильге Багъчасарайгъа къайткъанда, эр бир фурсаттан файдаланып шеэрнинъ театр дестесине къошула ве озюнинъ сахна иджадыны илерилете. Осман Акъчокъракълы онынъ 1907 сенесининъ январь айында сахнада ойнагъан роллерден бирисини бойле характеризлей: «Джелял Меинов Сулейман-бек ролюни (А. Ахвердовнынъ «Дагъылан тыфакъ» драмасында) пек муваффакъ амеле кетирди. Бахусус Сулейман-бекин вефатында косьтердиги санат бу бирадеримизи мушаххаслыкътаки (образ яратмакъ иджадында) истидатнамесини исбата кяфидир»¹². Джелял Меиновнынъ та о замандаки актёрлыкъ популярлыгъы шу дереджеге ете ки, афишада тек ады анъылса, спектакль мытлакъ «рухлу кечеджеги шубесиз» оларакъ косьтериле¹³.

Къызы Тамара къартийнинъ санат музейимизге кондерген къыскъа хатраларындан корюнгени киби, Джелял Меинов Одесса университетине кирсе де, сонъундан, яни 1907 сенеси июль айындан, С.-Петербург университетине авушып окъувыны анда девам эте. Буюк авесликнен андаки музейлерни, сергилерни, театр ве концертлерни сейир эте, бильгисини арттыра, медениети ве рухиетини осьтюре. С.-Петербург университетининъ укъукъ шубесинде, шаадетнамесинде къайд этильгенине коре, Рим укъукъынынъ тарихи, Рус укъукъынынъ тарихи, Девлет укъукъы, Диний укъукъ, Полиция укъукъы, Сиясий икътисат, Статистика, Ватандаш укъукъы, Тиджарет укъукъы, Малие укъукъы, Халкъара укъукъ, Укъукъ фельсефесининъ тарихи ве бир сыра дигер фенлерни менимсегендир.

Пайтахт университетинде окъугъан Джелял Меинов 1909 сенеси Багъчасарайдаки хэмшехир ве достлары Усеин Балич, Яя Байбуртлы, А. Хусни ве дигерлеринен къошулып балалар ичюн русчадан къырымтатарджагъа отуз къадар эсер чевирип, С.-Петербург ве Багъчасарайда бастырмагъа башлайлар¹⁴. Эм бу нешир сериясынынъ адыны «Учкъун» къойып, биринджи сырада Д.Н. Мамин-Сибиряк ве Перелыгинден терджимелерини бастыралар¹⁵. Джелял Меинов ве достларынынъ тешкиль эткен «Учкъун» адлы нешрият джемиетининъ 1909 сенеси кечирген бир топлантысы акъкъында «Терджиман» бойле хабер бере: «Сентябрь 11-нджи куню шехримизин фааль генчлери топлашып, тэсис олунан «Учкъун» намында нешрият джемиетининъ низамнамесининъ ляйихасыны окъудылар. Аз тебеддулятле (денъишмелер иле) къабул идерек, укюмет тарафындан тасдикъ идильмеси ичюн бир комиссион интихап иттилер (сайладылар). Бу гузель джемиетин биринджи макъсады чоджукълара мектеп хариджинде (тышында) къыраат ичюн китапчыкълар нешир итмектир. Муваффакъиетлерини теменни идериз»¹⁶.

Русчаны мукеммель бильген эдип 1910 сенесинден башлап Багъчасарайдаки «Земское училище»синде рус тили дерслерини бере.

Джелял Меиновнынъ терджимеджилик фаалиети, табий оларакъ сонъундан онынъ кендисининъ къалемини де сынамагъа тешвикъ эте. Ве чокъусы генчлер вари, о да озь иджадыны шиириеттен башлай. Бугуньде къолумызда олгъан малюматларгъа коре, Джелял Меиновнынъ «Сычан ве къонъуз» адлы биринджи манзумеси 1913 сенеси «Терджиман» газетинде басылгъандыр. Чокъ меракълы темсилие, истихза ве мыскъыл шеклинде язылгъан бу парчаны толусынен мисаль сыфатында кетиремиз:

 

Чапып кельди бир сычан,

Кирди китти долаба,

Огъратты залым къапкъан

Сычанчыгъы хараба.

Сырма мыйыкълы кеди

Мыскъыл идер сычана:

- Хырсызлыкъ иден, - деди, -

Эвет, дюшер къапкъана!

- Догъру исе дедигинъ, -

Сычан деди кедие, -

Чокъ шашарым бен сенинъ

Бошта кезиндигинъе!

- Сёйледигинъ тухаф сёз, -

Къонуз деди сычана, -

Кеди буюк бир хырсыз,

Атылырмы къапкъана?!

Дюнья, дюнья олалы

Бойле олып кельмиштир:

Кучюк хырсыз джезалы,

Буюк хырсыз кезмиштир...¹⁷

 

Джелял Меинов шиирий иджадыны элинден быракъмагъаныны да айрыджа къайд этмели. Бугуньде чокъ надир менбалардан сайылгъан «Ешиль ада» дергисинде онынъ кене де мыскъылымсы шеклинде язылгъан «Къарт сычан» парчасыны растладыкъ¹⁸.

Джелял Меинов университетни битирген сонъ, Багъчасарайгъа къайтып, бу ердеки шеэр махкеме идаресинде чалышмагъа башлай. Къызы Тамаранынъ хатраларындан анълашылгъанына коре, шу сенелери Джелял Меинов Фатиме ханым Къайтазовагъа эвлене. Фатиме ханым И. Гаспринскийнинъ аптесининъ къызы экен. Шу эвлиликтен 1917 сенеси Тамара догъа.

Къырымда советлер заманы башлагъанда, Джелял Меиновнынъ такъдири чешит апансыз тюрленмелерге, кескин денъишмелерге огърай. 1920-нджи сенелерининъ башында Багъчасарай район иджра комитетининъ реиси вазифесине тайин этиле¹⁹. 1922 сенеси Крым ЦИК азасы оларакъ сайлана. 1924 сенеси Акъмесджитке авуштырылып Къырым АССР Алий Махкемеси идаресинде чалыша. Тамаранынъ хаберине коре, бу ерде оларгъа Грузинская, 4 адресинде булунгъан буюк ве гузель квартира берелер. О заманлары Къырымдаки бутюн ишкочюриджилик, ве шу джумледе махкемелер, биринджи девлет тилинде, яни къырымтатар тилинде, кечирильмеге башлагъан эди.

Джелял Меиновнынъ энъ гурьдели иджадий деври 1926 сенеси башлана. Шу йылы оны Къырымтатар Девлет театрининъ баш режиссёры вазифесине тайин этелер. Къыскъа девир ичинде режиссёр, актёр ве драматург сыфатында онларнен спектакллерни госдрам сахнасында къоя. Бинълернен сейирджилернинъ алгъышыны, миллетнинъ разылыгъы, урьмети ве севгисини къазана. О заманнынъ куньделик матбуатында баш театримиз иле багълы пек чокъ материаллар басыла ве театрнинъ ишине этрафлы къыйметлер кесиле²⁰. Театрни севген, оны гъает гузель анълагъан эдиплеримизден Мамут Недим²¹, Сеитхалиль Чапчакъчы, рус эдиплеринден А. Маркевич²² ве бир чокъ дигерлери Джелял Меиновнынъ ишине энъ юксек къыйметлер кестилер. С. Чапчакъчы озюнинъ театримиз иле багълы бир язысында бойле къайд эте: «Театромыз… санат оларакъ юрютильмесине буюк ярарлыкълар косьтерди ве косьтереджектир… Бахусус бу сене театромызын башына буюк истидат ве теджрибе сахиби олан Джелял Меинов аркъадаш кельдиктен сонъра, театромыз юксельме ве осюв деврине кирди итикъатындайыз (инанчындамыз). Бунынъ джанлы ве шанлы делиллери оларакъ «Ненкеджан ханыма», «Мусульман бюросы» пьеслерини ишарет итмек кяфидир. Бу сене театроя келен халкъ, орадан буюк бир зевкъ аларакъ, актёрларын оюнындан разы къаларакъ, там бир мемнюниетле эвлерине, ишлерине дёниюр»²³.

Джелял Меинов театр санатында бильги ве теджрибесини арттырмакъ макъсадынен Къырымдан тыш ерлерге чыкъып, башкъа регионларнынъ сахна санатыны дикъкъатнен козете. Бу меселени ачыкълагъан малюматлардан бугуньде элимизде онынъ «Къазандан мектюб»и булунмакъта. Мектюп бойле башлай: «Къазангъа бармакъ дердиле хасталандыгъым чокътан иди. Макъсат – окъув, маариф ишлери, хусусан татар театросынынъ чалышмасыле таныш олмакъ иди»²⁴. Мектюптен белли олгъаны киби, Джелял Меинов 1927 сенеси майыс 25-те Москвада Шуралар Бирлиги санайи нефисе хадимлерининъ съездинде булуна. Майыс 26, 27, 28 куньлери Къазанда олып, анда Захидов, Мухитдинов, Ишмуратов, Парсин, Къутуй, Сайдашев, Ашказарский, Эльмухаммедов, Тухватуллин, Девишев, К. Мутый, Такъташ, Ш. Камал, Г. Камал, Негмати, К. Эмири киби зиялы ве медениет хадимлеринен корюшип, танышып, фикир болюше. Айны вакъытта, фурсат иле файдаланып, Къазанда театр санатыны огренген къырым генчлеринден Бекубеев ве Турковгъа мадий ярдым тешкиль этип, мукътедир къазан шаир ве эдиплернинъ 103 джылт эсерлерини Къырымгъа кондере.

Театр ве драматургия иле багълы языларындан гъайры, Джелял Меинов языджы ве авескярлар огюнде эки-учь саатлик лекциялар иле чыкъышларда булунгъанынен берабер²⁵, чокъ фааль шекильде языджылыкъ ишлеринде иштирак эте. Атта 1927 сенеси «Илери» дергиси янында пейда олгъан Къырымтатар Языджылар Бирлиги тешкилятына реис вазифесине сайлана²⁶.

Джелял Меинов чокъ сенелер девамында чешит пьесаларны ишлеп, чевирип, миллий сахнагъа уйдурып чалышкъанындан гъайры, озю де драматургияда къалем сынагъандыр. Эки пьеса язгъаны акъкъында малюматымыз бар. «Къан къарышты» адлы пьесасы та 1900 сенелерининъ башларында ойналгъаны ве 1926 сенеси апрельде Къырымтатар Девлет театри тарафындан текрар сахнагъа къоюладжагъы акъкъында хабер бериле²⁷. Экинджи пьесасы 1928 сенеси язылып Къырымда кой яшайышыны акс эткени ве сахнагъа къоюлмаздан эвель языджылар топлашувында музакере этильгенини билемиз²⁸.

Къырымтатар сахна санатыны эртарафлама козеткен ве бутюн инджеликлерини анълагъан ве бильген Джелял Меинов, о заманлары (1927 сенесинеджек) Къырымда язылгъан 60-тан зияде пьесаны козьден кечирип, сахнада къоюлгъанларнынъ ичинден бир сыра «джилиги татыладжагъы», яни сыфатлыларны айырып косьтере ве Къырым сахнасынынъ келеджекке ёнелиш ёлларыны ачыкълай, бу санатнынъ илерилемеси ве осьмесини джаны-джигеринен къайгъыра²⁹.

Лякин языджылыгъы ве санаткярлыгъынынъ энъ гурьдели девринде хунриз советлер режимининъ репрессияларына огърай. 1928 сенеси бир сыра дигер белли зиялыларымызнен берабер миллетчиликте къабаатланып хапс этиле. Шу сенеси махкюм олунгъан Джелял Меинов аятынынъ 5 йылыны Соловки лагерьлеринде кечире. Амма о шараитте де рухтан тюшмеген иджаткярымыз бутюн ираде ве метанетини топлап лагерьдеки сахна ишлеринде иштирак эте, санаткярлыгъыны тотлатмай.

5-йыллыкъ махкюмлик муддети толгъан сонъ, 1933 сенеси кене Къырымгъа къайта… Лякин Ватаны Къырымда яшамасына НКВД тарафындан ясакъ этильгени себебинден, къорантасынен Орта Асиягъа, Ташкентке, кетип, анда булунгъан къарысынынъ догъмушларына сыгъына.

Чокъ сенелер Ташкентте яшагъан эски зиялыларымыздан Мустафа агъа Халиловнынъ сагълыгъында хатырлагъанына коре, Джелял Меинов Ташкентте театр техникумында оджа оларакъ чалыша, къызы Тамара исе, андаки нешриятта машинисткалыкъ япа. Джелял Меинов бир къач сене девамында Ташкенттеки Маннон Уйгъур киби мешхур озьбек эдиплеринен танышлыкъ юрьсете, шаир ве драматург Чолпаннен исе дост ола. Тарихий мевзуларда аджайип пьесалар язгъан Фитратнен эмекдашлыкъта булунып, онынъ пьесаларыны сахналаштырмагъа арз эте… Къырымгъа къайтмагъа хаялсырана³⁰…

Амма 1938 сенеси джеллят советлернинъ экинджи дефа репрессияларына огърай. Ве бундан сонъки омрю артыкъ Орта Асия лагерьлеринде кече. Догъмушларынен язышмадан махрум этильген ве энди 60 яшларына кельген Джелял Меиновнынъ сагълыгъы сонъ дередже зайыфлаша. Агъыр хасталыкъларнынъ тюбюнден чыкъамайып 1942 сенесининъ къышында эджель ястыгъына ята…

1958 сенеси къызы Тамаранынъ къолуна бабасынынъ эки дефа эсассыз махкюм этильгени ве энди реабилитациясы акъкъындаки весикъаларны туттурсалар да, энди Джелял Меиновнынъ озю дегиль, атта вуджуды биле ёкъ олып, беллисиз, къабирсиз, ады да сенелердже къаранлыкъларда къалып кеткен эди.

Бугуньде чешит кутюпхане ве архивлерде булунгъан малюмат ве весикъаларны топлап огренмеге, махсус тедкъикъатлар кечирмеге артыкъ янъы имкянлар булунмакъта. Джелял Меинов эм шаир, драматург, публицист, актёр ве эм де гъает истидатлы режиссёрымыз эди. Ады сахна санатымыз ве умумен эдебият ве медениетимизнинъ тарихинде эбедиен къаладжакътыр.

 

Эдебият:

1. Керимов И.А. Сахна къараманлары // Къырым.- 1997.- № 37.- сент. 20.

2. Керимов И.А. Сахна къараманлары // Йылдыз.- 1997.- № 6.- С. 176 – 181.

1. Керимов И.А. Гаспринскийнинъ «джанлы» тарихи. Акъмесджит: Тарпан.- 1999.- 408 с.- С. 338 – 339; Деятели крымскотатарской культуры (1921 – 1944 гг.). Биобиблиографический словарь. Составитель Д.П. Урсу. Симферополь: Доля.- 1999.- 240 с.- С.- 133; Керимова С. Страницы истории крымскотатарского довоенного театра и драматургии. Симферополь: Доля.- 2002.- 192 с.; Керимова С., Заатов И., Велиев А. Къырымтатар миллий театри. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир.- 2003.- 264 с.; Керимов И.А. Къырымтатарджа къыйын сёзлер. Тахаллюслер лугъаты. Акъмесджит: Таврида.- 2006.- 176 с.- С. 175; Керимов И.А. Тахаллюслер лугъаты. В кн.: Українська орієнталістика. За матеріалами Міжнародної конференції "Кримські татари: етногенез, історія державних інституцій, міграційні процеси, культурна спадщина": Зб. наук. праць/ Голов. ред. І.В. Срібняк. - К., 2012. - Вип.6. - 248 с.- С. 85 – 98.
2. Зиядинова С. Джелял Меинов: у истоков театра // Голос Крыма.- 2013.- № 8.- 22 февраля.
3. Меинов Дж. Къырымда татар театросы // Илери.- 1926.- № 1.- С. 37 – 38.
4. Казаков С.Я. Мустафа мурза Давидович. Имена Алушты // Голос Крыма.- 2011.- № 22.- 27 мая.
5. Къырым хаберлери. Кефе гимназиясында // Терджиман.- 1906.- июнь 7.
6. Джелял эфенди Меинов // Ветан хадими.- 1906.- июнь 17.
7. Къырым хаберлери. Багъчасарай // Терджиман.- 1906.- сентябрь 15.
8. Татарджа театро // Терджиман.- 1910.- июнь 18.
9. Къырым хаберлери // Терджиман.- 1906.- октябрь 2.
10. Кешфи Челеби (О. Акъчокъракълы). Миллий театро // Терджиман.- 1907.- январь 17.
11. Театро. Багъчасарай // Терджиман.- 1913.- октябрь 5.
12. Субьян кутюпханеси // Терджиман.- 1909.- март 17.
13. Мамин-Сибиряк Д.Н. «Кок боюн». [«Серая шейка»]. (Мутерджимлери: Джелял Меинов ве А. Хусни).- Санкт Петербург: Типография Бораганского.- 1909.- 16 с.; Перелыгин. «Тавшан». Хикяе. [«Заяц». Рассказ]. (Мутерджимлери: Я.Н. Байбуртлы, Дж. Меинов). «Учкъун» чоджукълар китапханеси. Китапченинъ арт джылты узеринде бойле малюмат берильмекте: «Чоджукълар китапханеси»нинъ тезден нешир олунып чыкъаджакъ джюзлери: 1. «Дагъджынынъ къызы» ве «Ильяс», 2. «Шахзаде Хальвер», 3. «Хырсыз огълу». «Фикирсиз сансар», 4. «Падишахын енъи эльбисеси». «Чин падишахын къызы », 5. «Дели къашкъыр». «Тырнакъ». Ишбу китаплардан почта иле алдырмакъ истеенлер ашагъыдаки адресе мураджаат итсунлер: Багъчасарай, Городская Управа, Господину Усеину Баличиеву.- Багъчасарай: Матбаа-и-«Терджиман».- 1909.- 24 с.
14. Къырым хаберлери // Терджиман.- 1909.- сентябрь 18.
15. «Сычан иле къонъуз». Шиир // Терджиман.- 1913.- июнь 1.
16. Меинов Дж. «Къарт сычан». Шиир // Ешиль ада.- 1920.- № 4.- С. 53.
17. ГААРК, ф. П-100, оп. 1, д. 31, л. 100; ф. П-1, оп. 1, д. 346, л. 107. (Бу менба Д.П. Урсунынъ монографиясына эсасланаракъ бериле: Урсу Д.П. Бекир Чобан-заде. Жизнь. Судьба. Эпоха. Симферополь: Крымучпедгиз.- 2004.- 276 с.- С. 136).
18. Бу ве бойле материалларны сонъундан айры бир китапкъа да топладыкъ: «Медений эснас: 1920 - 1938». Акъмесджит: Таврия.- 1997.- 496 с.
19. Керчли Мебсюсе (Мамут Недим). «Мусульман бюросы». Драма акъкъында фикирлер // Енъи дюнья.- 1926.- ноябрь 16.
20. Маркевич А. «Багъчасарай козьяш чешмеси» пьесасы мунасебетиле // Енъи дюнья.- 1927.- октябрь 26.
21. Чапчакъчы. Алды ёлуны // Енъи дюнья.- 1926.- ноябрь 19.
22. Меинов Дж. Къазандан мектюп. (Сеяхат къайдлары ве театро) // Илери.- 1927.- № 6.- С. 83 – 88.
23. Учюнджи эдебий акъшам // Енъи дюнья.- 1927.- майыс 14.
24. «Илери» журналынынъ йыл долумы // Енъи дюнья.- 1927.- майыс 10.
25. Татар театросынынъ 25-йыллыгъы // Енъи дюнья.- 1926.- апрель 14.
26. Къырымтатар языджылары джемиетининъ ильк теджрибеси // Енъи дюнья.- 1928.- апрель 15.
27. Меинов Дж. Пьесалар акъкъында // Илери.- 1927.- № 4.- С. 41 – 45.
28. Нагаев С. Мукъаддес босагъада сёз // Йылдыз.- 2005.- № 1.- С. 129; Нагаев С. Адалет – рухиет мензили // Йылдыз.- 2005.- № 2.- С. 86.