Малла Вагьаба эцигай жаза халкьдин инкъилабдин душман-|iii кьилизни акъудна. Асали Гъалиб абуру йифен кьуларлай хуьруьн къерехда авай къазмайрал тухвана. Ада гьарай-вургьай тиун патал сивиз чуькьуьз-чуькьуьз еке са пекинин кIумп яна. Гъилер далудал кутIунна. Къазмайрин гьаятда чилиз кьве гул «на, абурун гьачадай маса кIарас яргъи авуна. Асали Гъалиб кIвачер винелди и к.Iарасдик епинал кутГунна. Адан кьил чи-лелай муьясуьд-кIуьд чипIинин вине хьана. Га и арадиз кIара-сар-цуьрцер чуькьвена, ажугъдал зегьерламиш хьанвай ксари абурук, чахмахдай ягъиз, цIай кутуна. КIарасри ялав гана, адан мецер эвелни-эвел кьери хьанвай чIарара гьатна.
Кълинж Салегьан гьунар яз гилан аямдин рагълах агьа-лийриз и чкайра халкьдин инкъилабдин ери-бине дериндай чир хьанва. Хуьрера къекъвез, яшлу итимрихъ галаз суьгьбетар ийиз, ада гзаф вакъиаяр ачухарна, хейлин инсанрин тIварар винел акъуд хъувуна. Асали Гъалибан кьилел душманри гъайи гужни гьа икI малум хьайиди тир.
— Гъалиб михьиз канайни? — жузунай Кълинж Салегьа рикIик еке дерт кваз.
— Чидач. Зун а вахтунда къазмайрал алай. Касни авачир. Виликдай анал Къазибеган хпер жедай. Вич атайла, къвалалай чIар фенвай са кицI аламай. Жуьреба-жуьре чапхунчийрикай игьтият аваз зун мичIи са пипIез гьахьна. Ина ахварал фена. Са арада заз нажахдал ulapacap кукIварзавай ванер атана. Палчух-дин цла са тТеквен аваз, зун къецел килигна. МичIи тир. Са ара-дилай цIай акуна. За фикирна: итимри хпен жендек куьрсна, як чразва. Ваъ, туш, цIун экуьнал пек-партал алай инсандин жуь-ре я. Заз акьван кичIе хьана хьи, къазмадин маса патай зун катна. Адан кьилихъ дагъдиз экъечIна. Инай лап экв ачух же-далди заз цIаяр акваз хьана.
Кълинж Салегьаз малум хьайивал, Асали Гъалибан пабни гьа дяве-шяве физвай вахтара вичин кIвале бамишнавай. Лал са цIуд юкъуз кьван идакай гьич къуни-къуншийризни хабар авачир. Гатун вахт яз, мейитди къачур ни къецел акъатайла, хуь-руьнбуру фикир ганай. Гьакъикъатдани чан алай вахтунда, элкъвей варз хьтин, лапу чиникай пархун акатна, эйбежер са затI хьанвай.
Гъалибаз аялар авачир. Эвленмишни ам яхцIур йисаз акъатайла хьанай. Хейлин йисар ада дустагърани суьргуьнра кечир-мишт./ай. Инкъилабдин кIвалах, дагъдиз фена, сев яна, ам хуь-руьз хкун тушир.
Гъалибалай амукьайди секуьл кIвалер тир. Са кьат! чилевай сифте мертебада папа яхун са кал хуьзвай, патав гвай чкада алафарни келемрин са кIунтI жедай. Винел алай мертебада гъвечIи пуд кIвал авай. Абурукай сад айвандихъ элкъвенвай» муькуь кьведан дакIарар далу патай хуьруьз килигзавай. Вах-тар-йисар къвез-хъфиз, къуншийри чпиз мигьиявай багъ-бустан-да цIийи кIвалер хкажна, куьгьне утагъар уьцIуьр хъувуна. Абурун кIарас-марас, рак-дакIар иесийри хутахна, къван-ман къуншийри кIватI хъувуна. Гьа икI, эхирни, Гъалибан кIвалер, патарив бушлухар гваз, тек яз амукьна. Къецелай абур ракъи ни, марфади, тарари мез гуз, сифтедай чIереяр хкатиз, гуьгъуь-ний цларай хъитIкьерар акъатиз хьана. Къене эквни тахьайла, пбур яваш-яваш харапIайриз элкъвена.
Инкъилабчидин утагърал алай бедбахтвал акурла, Кълинж Салегьан рикIи цIугъ яна. «Я-о! Им квен ишара хьурай кьван? Касди къенин бахт патал вичин чан къурбаяднава. Вучиз гьич кьве чIиб чилни хьанач. Аялрикайни пай ганач. Кьуд пата гур-иу яшайиш ргазва, амма халкь патал телеф хьайи женгчидин дакIарда гила эквни амач. Ваъ, ваъ! — рикIяй лагьана вичи ви-чик Кълинжа.— Им гьахъ туш. Са чара акуна кIанда!»
Гена чкадин мектебда тарихдай тарсар гузвай са муаллим Снлегьан гъавурда дуьз гьатна. Кьведа санал жегьилар кIвачел икъудна, харапIайрин пад-къерех дуьз хъувуна. ДакIарра шуь-» шеяр хутуна. РакIарар къадимлу авуна. Хуыцреканар, кьифер, чилин гьашаратар терг авуна. Къеце патаз цIийи сувагъ хъияна, чТерейрик ракьун*чIутхварар кутуна. Вини мертебадин кIвале-|)ин цлар лапу киреждай асунна, агъа мертебадин цлариз даш к'ьванцин са къат яна. Хуьряй нафтIадин лампаяр ва чIемин ииспIияр кIватI хъувуна, абур гьар кIвале цлакай куьрсарна.
Мукьвал-мукьвал хквез, Кълинж Салегьа хейлин куъмекар i'i> на. Эвелни-эвел кIвалерин къецел пата, ракIаринни дакIардин «рада цла'к туьнт яру шир янвай тахтада тунвай шуьше кукIур-иа. Шуьшедал кхьенвай: «Рагълах халкъарин инкъилабчи Аса- чи Гъалибан ядигархана». Вичин патай Салегьа музейдиз Гъа-иибан гьакъикъи шикил, вичи гьадакай кхьей ктаб, архиврай кпгъанвай документрин чешнеяр ганай.
Ядигарханадин кьил кутур вахтарилай инихъди цIуд йис и.ьван алатнавай. Ам са хейлин машгьурни хьанвай. Гьич та-хьайтIа, хуьруьз атай мугьманар ядигарханадизни къведай. Къалурдай шейэр кьит тиртIани, гьардаз еке къимет авай. Са над йисан вилик атай са шикилчиди Асали Гъалиб, цIай яна, те-лоф авурди чир хьайила, чIемин ширерал еке суьрет чIугунай. Гъалибан суьрет дуьм-дуьз къалурун патал адаз Кълинж Салегьа ядигарханадиз пишкешай шикил бес хьанай. Адак цIай ку-турбурун суфатар шикилчидиз чидачир. Абур акур ксар хуьре- ни малум тушир. Кълинж Салегьавайни абур вужар ятIа, тес-тикь ийиз хьанвачир. Анжах Гъалибан кьиникьин жаза атIай дувандин кьиле Малла Вагьаб авайди ашкара тир. Малум тир-пал,^ инкъилаб гъалиб хьайи ругуд йисалай Малла Вагьабаз ви-чиз кар атIанай. Амма ада вичихъ галаз хьайи дуванчияр садни маса ганачир. Гъалибаз цIай ягъиз вич къазмайрал фейид туш лугьузни ада кIевивал авунай. Иниз килигна шикилчиди вичин шикилда душманрин суьретар кьиляй къундарма авунай. Дуьз лагьайтIа, ам са пуд-кьуд юкъуз хуьрера къекъвенай, жуьреба^ жуьре итимрин суфатриз килигна, абурун лишанар рикIел хвенай. Шикилда душманрин суьретар лап тГимил къалурнавай. Анжах ажугълу, ивидив ацIанвай вилер аквазвай, чебни йифен мичIерай.
Душманрин суьретар шикилчиди вичин кьиляй къундарма авурбур тиртIани, ада чIугур шикил музейдиз хкана, ина кьве дакIардин арада куьрс авур вахтунда, хейлин инсанар кIватI хьанай.
— Им вуж я?
— Ам вуж я?
— Заз са нин ятIани ухшар къвезва ман...
— Фагьум кваз килиг.
— Гьелбетда, са вуж ятIани я,— лагьана сада,— Гъалиба вичи вичиз цIай янач кьван.
— Икьван гагьди чир тахьун аквадан!
— Малла Вагьаба хиве кьунайтIа, чир жедай хьи!
— Чидайбур мад ава. Акунач,— лугьузва гьарда.
Къарикай са юкъуз Муьжрагъви са итим атана. ЧIехи яшар хьанвайди тир. Адан кIула хпен хъицикьдин лацу цIийи гегьенш кавал авай, къацу чухвадин кьула яргъи гапур куьрснавай чIул тунвай.
— Заз халкьари ина Гъалиб, цIай яна, куз къалурзавай шикил ава лагьанай. Зунни килигайтIа, жедачни?
— Жеда,— жаваб гана ядигарханадин къуллугъчи шумал буйдин таза дишегьлиди.
Итим и патахъай шикилдиз килигна, муькуь патахъай ши-килдиз килигна. ЧIарар цIу кьуна, ялавдин экв гьатнавай Гъа-либан уьтквем суьрет ахтармишна. Ингье йифен мичIерикай аквазвай ксарни...
Шикилдиз килигиз атай касдай гьарай акъатна:
— Таб я!!! Зун квайди тушир. Зи тIвар кьурди вуж я? Ам заз къалура! Ам за инал тике-тике ийида, къурумсах!
Кьуьзуь итимдин далудихъай кавал галатна, ам чилик ку-тунвай расу рухунал аватна. Итимдин гъилер гапурдал фена. КичIе хьайи дишегьли катна.
Экуьнал нурар гузвай гапурдин чуплах тия виниз-агъуз юзу-риз, бич вичик квачиз къецел экъечIай кьуьзек гьаятдай акъатна хъфей вахтунда ядигарханадин къуллугъчи, вини мертебадиз экъечIна, килигайтIа, адаз къазунна кукТварнавай шикил аку-на. Кьуьзека икI вичи вич малумарна. Щегъ тТуьрдан кьилел цIай жеда лагьай мисал тестикь хьана. Вич маса гайиди ашка-ра я лугьуз, ада пакад юкъуз силисчидиз вири лагьана. Къуй зун маса гайибур чебни винел акъатрай. Ада хиве кьурвал, Малла Вагьабахъ рагълах халкьарин гьар са хуьряй са дуван-чи галай. Къазмайрал тухвана, Асали Гъалибаз цIай ягъайбурни вад кас авай. ТIварарни лагьана. Абурукай кьвед гилалдини пма, садакай са жуьредин гьакимни хьанва, муькуьбур амач.
Кълинж Салегьаз цIийи делилар хьана. Эхиримжи пуд йисуз идавай затIни кхьиз хьаначир, дяведин хирер бархун жезвай. МетIелай чалла кIваче йифера къайи тIал гьатдай. Амма ше-гьердавазни ада вахт гьавайда кечирмишначир. Делилханайра хойлин шагьадагнамаяр цIийи кьилелай тупIалай авуна. Ада фикирна: гьикьван инкъилабдин тарих чир авуртIани, адан ак-('и пад галачиз, акси инкъилаб арадал атай ва адан гьерекат фейи жуьре ачух тавунмаз, инкъилабни гегьеншдиз къалуриз жедач. Инкъилабни акси инкъилаб — им тарихдин вацIун кьве къерех я. Сад галачиз масад авач. Инкъилаб — им азиятдик квай юъатари са чпин гъиле гьукумат кьун туш, им зулумкаррин гьу-|.умат, абурун къуватар ва такьатар терг авунни я. Кълинж Са-'ктьа и вилелди вичин кIвалахриз ва вич хьтин маса алимрин кIвалахриз фикир гана. Абуру уьмуьр, тарих гзафни-гзаф са те-(кчрдихъай къалурзава. Акси инкъилабдикай гьинлай-гьанлай лу-п.узва, амма ам дериндай ачухарзавач. Авуна кIанда. Килиг и м.уьзек аку. Адан рикIелай затIни фенвач. Къад йисарилайни || II лик вичихъ галаз санал Гъалибалай ажугъ къачур ксар адаз,i най-алай чка чида. Вуж кечмиш хьанватIа, вуж аматIа, ада иучтин кIвалахар ийизватIа, малум я. Садани сир винел акъуд-пивач. Яни абур чпин шериквилел къедалдини мягькем яз ама. Лнжах шикилчиди чIугур суфатрикай садан ухшар аданди хьа- иа. Кьуьзека ам акI кьабулна хьи, гуя вич вичиз шерик кьасаб-чийри маса гана.
... Чара уьлквейрай атай мухбиррихъ галаз гуьруьшмиш хьайидалай гуьгъуьниз Кълинж Салегь Асали Гъалибан ядигар-ханадиз атана акъатна. Ам агалнавай. Къапудал дапIар алай. Нични муьрхъуь кьунвай. Кьулухъ къекъечIна, и патахъ, а па-гпхъ гъвечIи гьаятда къекъвена, вил кьвед лагьай мертебадал иггьена. Чан алай кас авачир, кIвал-къарани перишандиз акъваз-ипвай. Къецел патан цларай, лап чIерейрилай башламишна чи-'h'a кьван марфад ци къубуяр акъуднавай. Са дакIардани кьве шуьше авачир. Мвалерин далу патахъ фена, килигайла, анин п.ал мадни пис тир. Цла гьяркьуь фер ганвай.
Салегьан рикIел хтана. Алатай йисуз хъуьтIуьн береда ина шлзалаяр хьанай, эхир. Кьейи-декьейди авачир, амма куьгьне дпраматриз хейлин хасаратар ганай. Ингье гьадан шагьидвал... Ч пра амукьнач. Суракь ийиз-ийиз, Кълинжа чкадин совхоздин ц || ректор жать урна. Куьмек хьайитIа, гьадакай жедай. Совхоз-цпл алай тIварни Асали Гъалибанди тир. Адан конторадин ви-'III к инкъилабчидин скульптурани квай. Дуьз лагьайтIа, ухша-)inp тIимил квай, вични анжах кьил тир, са кIус къуьнерни ак-ипдай. Анжах кIаник квай гуьмбет кьакьанди хьуниз килигна скульптурадихъ са жуьредин метлеб хьанвай. Инкъилабчидин суьрет акун патал кьил хкажна кIандай.
— Ша, ша, профессор — теклиф авуна, кабинетдин вини кьи-ле столдихъ ацукьнавай итим Салегьан къаншардиз атана. Им чин ачух, яхцIур йисалай алатнавай, диривал квай кас тир. Ада мугьмандин эрчТи гъил вичин кьве капашдални кьуна, ам рикIи-вай чуькьвена. Сивел разивилин хъвер алаз ада мад лагьана:
— Хвашгелди, профессор. Заз куьн атанвайдакай хабар авай. Мухбиррихъ галаз гуьруьшмиш хьанан? Валлагь, зазни къвез кIанзавай. Швалахар чи квез чнда эхир: иниз вач, анай хъша!
Кълинж Салегь иесиди вичиз къалурай дивандал архайик хьана. Пуржинар бушбур яз, ам лап дериндиз аватна. ГьакТани аскТан итим мадни гъвечIи хъхьана.
— Булахдин земземар ава. Хъвадачни? Кабинетдин пипIе эцигнавай чепед гичиндай иесиди цурун такъубдиз яд цана, ам мугьмандив вугана. Салегьа къайи такъуб гъиле кьуна.
— Вак, Гьамид, бубайрин лишанар кумазма хьи!
— Мад вучин... Садак хьайитIани бубайрин хесетар кумаа кТанда. Квез гьикьван къайи яд ятIа аквазвани? Исятда агъзур-ралди бузлухар акъатнава. Еке пулни гана кIанзава, тукни гзаф ишлемишзава. Вуч паталди лагьайтIа? Гьа и яд, чIем, як рекъирун патал. За яд гичинда хуьзва, чIем кIаник кIвале таза пешерик кутазва, якни — гьана тарцикай куьрсзава... Де, абур жеда. Ша чун фу нез хъфин....
— Фу неда гьа! Жуван халкьдин затI-матI авани? Лугьун хьи, къавурма, тугъугъа? За вучиз икI лугьузватТа, чидан ваз? Чиниз атанвай мухбиррикай сада жузуна хьи, бес куь уьлкведа вири хэлкьариз са жуьредин ихтиярар хьайила, рагълах миллет-риз чпин тIуьн-хъун вучиз амач? Вирибуру вуч незватIа, куьне-ни гьам незва! Амайбуру вуч хъвазватIа, куьнени гьам хъваз^ ва! Виридал са кТалуб, са суьрет атанва.
— Вичиз чна гайи фу гьарам хьурай! Са яргъеш тирни? Ви-лерал датIана нерин кIвенкIвел аватзавай айнаяр алайди?
— Ягъалмиш туштIа... тир, тир. Айнаяр алайди... беллИу белли...
— Чна абуруз, профессор, накь пуд сефер тIуьн-хъун гана. Валлагь, чпиз гьич са чкадани такур затIар. Мвализ хъфин ман. Квезни аквада.
Варакъин хуьр, муькуь хуьрер хьиз, дагъдин хурал алкIан-вай. Дар куьчеяр ениш-юхушдай физвай. Вири кIвалерин кьвед лагьай мертебайрин чина шуыпебенд айванар безетмишнавай. Абурун чахчахрилайни куьчедиз санал яру-nlapy халича, санал аялрин пек-лек, санал хперин хъицикьарни гаврин хамар куьрспинай. Вилик-кьулухъ къведай инсанри совхоздин директордиз-iiii адахъ галай муьгьмандиз яргъалай салам гудай.
Дар куьчейрай акъатна, Салегьни Гьамид Гъалибан ядигар- падин вилик атана. Профессорди вичин рикIел алай ихтилатар туна:
Рагълах халкьарин арадай акъат^й инкъилабчияр гъилерал и шй тупIаралди гьисабиз жеда. Халкьар кIуьд аватIани, агьа-шнр са акьван гзаф туш. Абурун кьадардилай инкъилабчийрин ini аслу туштIани, абуру дуьньядин ва уьлкведин тарихдик еке
•i in кутунва. Вири ватанда тIвар-ван авай маса зурба ксарихъ | i паз Асали Гъалиба пачагьдин аксина женг чIугуна. Амма мах-| \ кьатди яваш-яваш ихьтин ксарин гьунарар рикIелай ракъур-. i на. Буба течидай хцикай ватандиз къагьриман тежервал, ин-| I.илабчияр течир, абурулай чешне къачун тийизвай несилдивай i фихдин метлеб авай еке крарни бажармишиз жедач. Ингье, ишсъилабчидин ядигархана! Цлар хазва, рак-дакIар хкатзава. ч на адан къайгъу чIугун тавурла,ни чIугвада! Ваз къе заз мух-|'и|)рикай сада вуч лагьанатIа, чидани? Куь халкьариз цIийи i |.пйдаяр кIанзавач. Квез абур жидайрин куьмекдалди кеферпа-| in халкьари гайиди я. Дуьшуьшдин кар туш, квез са инкъилаб-
Ни авач. Къалмакъалра иштирак авур са гъапа авай ксарни пкьдин са къатунихъни галаз алакъа тушир Фасикьар тир. i i пдаз, гьелбетда, рум гана. За делилралди къалурна хьи, зегь-|| Iчи халкьарив са жуьредин жидаяр гвай. Абуру сада садаз • \ I.мек ийизвай. Чи халкьар бицIибур ятIани, чи жидаяр къуьг I \ i>6yp тушир. Инкъилабчиярни чаз авай. Хъсан хьана хьи, за i v хбирриз иниз атун теклиф авуначир. Чкадал абуруз чи ин-| илабчидин гьунарар къалуриз кIанзавай. Жувахъ галаз гъа-ч niTla. беябур жедай. — Залай вуч аяакьдатIа, профессор, за вири ийида... — Эвелни-эвел ядигарханадиз цIийи кТвалер эцигна кIанда. Иоур харапIайриз элкъвенва. Гьа ихьтин кIвалер. Рак-дакIарни, '•шхунни, мертебадай мертебадиз къвезвай гурарарни герек гьа пч|.тинбур жен. — Ам четин кТвалах туш. Амма ни эцигда кьван? Совхоздиз ихьтин дараматар эцигдай ихтиярар авач, эхир. — Ая,— лагьана Кълинж Салегьа,— Гъалибаз вичин чан чун питал гудай ихтияр ава, чаз адан тIвар патал ядигархана цIийи яъийидай ихтияр авач, ян? Бес ви совхоздал Асали Гъалибан ilnup вучиз ала? ГьакIа са ван патал яни? — Башуьсте, профессор, за и месэла трестдин вилик эцигда. Лмма куьмек кIан жеда. Квез зинни трестдин кьилин, Бегован (шфтарвилер^ чидач жеди. Якни чукIул хьиз ава. Адаз зун аква-'ш и вил авач. За са гъалат! мус ийидатIа лугьуз ада гуьзетзава. За эцигин и месэла. Килигин ман. Белки са затI арадал атай-тIа. — «ТIа» галай кардихъ эхир жедач, Гьамид. «ТIа» галуд, уьтквем хьухь. И дуьнья уьтквем ксаринди я. Уьтквем хьана кIан-да. Мад чна жуван хийир патал ийизвай кар авач, эхир. Гьамидан кIвале фу-къафун дадмишна, Къдинж Салегь няни жез-тежез, хуьруьз атай къайдада, балкIанрин файтунда аваз шегьердиз хтана. Ина ам «Салмур патан емишар» тIвар алай трестдин вилик къапа-къап Беговал расалмиш хьана. Чпиз чеб чидайтIани, гьатта яргъалай садаз сад аквазвайтIани, абур сад садахъ галаз рахун-луькIуьн тавуна кIуьд-цIуд йисар тир. За лугьудач: хабарсуз икI дуьшуьш хьайила, куьгьне дустарин ри-кIик шадвал акатна. Са гъвечIи геренда Бегаз са патахъ, Сале-гьаз маса патахъни физ кIан хьана. Амма кьведани фикир аву-най хьи, нагагь ашкара яз чара хьайитIа, абуру чпин арада гъерез авайди къалурзава. Алатай крар, цавалай квахьай булу-тар хьиз, цIранвай. ИкI, гьикьван кьакьан мертебайрин дарама-тар эцигайтГа, абурун бине малум яз амукьдач. Ам чиле ава. Тарарни гьак! тушни? Винел тан, чхелар, пешер, емишар аква-да,—дувулар чилин кIаник квахьда. Абур яргъи яни, куьруь яни, сагъ ва я серин яни, тарци емишар гудай кьван береда абу-руз фикир гудай багъманчи жедач. — О, профессор, вун гьинай — инагар гьинай? Вун, пифери-кай хкатай рагъ хьиз, хабарни авачиз атанва хьи! Ватанар рикIел хкизвани? — За ватан рикIелай алудайди туш хьи, юлдаш Бегов! — О-о, вун вуч «юлдаш» лугьуз рахазва хьи? — Ви «профессордиз» жаваб я ман! Заз ви агалкьунрикай хабар ава. Мадни хьурай. Вун, ватан гадарна, чIехи меркездиз хъфиз гьазур хьанва лагьана ван хьана. Хъсан кТвалах я... Бегова спелриз звар гана, кьил хкажна, къуьнер акъажна. — Аламатдин кар я,— лагьана ада.— И чи халкьариз икь-ван фад сирер гьик! чир жезва? Заз накь чир хьайиди я. Ми-нистрди эвернавай. Улькведин кьилин агрономвиле меркездиз хтун теклиф авуна. За разивал ганач. ЧТехибурун арада гъве-чIид жеридалай, гъвечIибурун арада чТехид хьайитIа, хъсан я лагьана за. Валлагь, мад садахъ галаз са ихтилатни хьайиди туш. Зун къе нисиниз хтана. Ина гьар кьвед лагьайда заз цIийи къуллугъ мубаракзава. Гьинай чир хьана? Ни лагьана? Ни ха-•бар гана? Заз чиз, зун алатна кIанзавайбур гзаф ава... — Бажагьат! Заз чиз, гъвечIи-чIехи валай гзаф рази я. — Бес вун гьибурукай я? — Халкьдин патал алайбурукай. — Дуьз лагьана. Де ша кIвализ хъфин. Зи кIвалахни куьтип, хьанвайди я. Гьазур «Наполеон» коньякни ава. Къе чIехи Мг|жездай хкайди я. Адахъ маса затI-матIни гала. Къдинж Салегьаз кIвализ фин хуш атанач. — Вун рекьяй хтанвайди я. — Рекьяй зун гьар кьвед-пуд къалай хквезва. Жувни вер-.II iti хьанва, хзанарни. Де ша! Чун хьтин юлдашар жеч хьи. Са \ I.ряйни я, са мектебда кIелни авуна. Са месик чна тIимил п || (pep акъуднани? РикIел аламани? Хъсан вахтар тир гьа! Салегьан кьили фад-фад фикир авуна: нагагь вичиз авунвай "мор кьабул тавуртIа, абурун араяр мадни чIур жеда. Вичин I и|сIел куьгьне хьанвай, исятда са куьнизни герек амачир вакъ-" шр аламайди тестикь ийидай. Адалайни гъейри, Варагъ хуьре "ихоздин директордихъ галаз авур меслятдиз зиян жедай. Са-i. гьа ашкъи къалурначиртIани, мугьман хьунин теклиф кьабул-'I I. Абур кьведни «Дагъви» тIвар алай, вили рангунин, къуват- , мотор алай машинда акьахна, къир цанвай майдандилай эр-'iii патахъ галай куьчедиз Фена. Машин Бегова вичи гьалзавай. I in кIвалерин вилик атана агакьдалди ам киснай. — Ингье зи кIвал-югъ,— спелрилай гъил алуд тийиз Бегов | и чин дараматдиз килигна. Салегьаз таниш кIвалер тир. Вилик-| I (i ина дуванханаяр авай. Кьакьан кьве мертебадин чин над " ш лай цлалди шуьшебенд тир. Къецелай къенез физвай чкадик • II(кIарцIин гурар квай. Ам мармар къванцикай раснавай. Рак |гьайтIа, лап гуьрчегди тир. Мегъуьн кIарасдин рак Муьжра-| ин хуьре харат устIардин гьунар тир. Адан чина ичеринни i хверрин пешерин нехишар акъуднавай. Къенез гьахьайла, инетдиз аватай хьиз хьана.Сад лагьай мертебада — булахдин || гьавиз, адан къваларани — элкъвена Африкадай гъанвай |.кверин еке къацу пешер алай кьакьан тарар, чилени са жер-къипи, са жергени яру къванер. Швачин къапар хтIунна, лацу и|) янвай хунча рак ахъайна, тавдин къенез фенмазни, Кълиняс ' чсгьаз мадни гзаф устадвилелди безетмишнавай чкаяр аку- Гегьенш, яргъи кIвалин чилиз мегъуьн тахтадин гуьтIуь-'.тIуь кIусар янвай. Абурун винелай вилерин ишигъ тухудай • '|ича экIянавай. Адан кьадарар белки гьяркьуь вад къадам са ' гпз, цIуд къадамни муькуь патаз жедай. Гамунин рангар па» i ачухбур тир. Гзафни-гзаф яру жегьрени, рагъ хьтин хъипи, •|руд къацуди квай. Са цлакайни еке халича куьрснавай. Адаз "шгайла, жува жув гатфар вахтунда, марф куьтягь хьанмаз-', циферикай хкатай рагъ гьатнавай багъдиз аватай хьиз кьа-ц дай. Муькуь плав къизилдин яд ганвай тIвалар чинал алай, иIв акъатнавай, гуьзгуьдай хьиз жуваз килигиз жедай шка- | '|) эцигнавай. Шуьшейрин кьулухъайни багьа къаб-къажах 'нигзавай. Сад садан къуншидив гвай кьве цла кьакьан дакIар чини. Абурай кьезил пердеяр авуднавай, пердейрин кьулухъайяи къецел пата емишрин багъ аквазвай. Кьве дакIардин арада | къизилдин яд ганвай рамкадай чIемин ширерал устадвилелди | чIугунвай итимдин шикил авай. Ам иесидиз ухшар тир. | Тавдин кIвале вил экъуьрзавай Кълинж Салегь, кьулухъ | элкъвена, вичин далудихъай къвезвай Бегаз килигна. | — Ухшар кван? Шикил зид туш гьа! Вуна фикир авуна же-I ди: чан алаз бичи вичин шикил цлаз янва? Бубадинди я. Буба-| дин! Пайгъамбарбегов Къазибеган. За гужуналди жагъур хъуву-I на. Бубадиз виликан заманра чIехи меркезда са дуст аваз, гьа-I дан альбомдай хкайди я. И кТвалерни бубадинбур я. Чун гъве-I чIи вахтунда, ви рикIел аламатIа, мигьия секуьл кТвалера яша-| миш жезвай. И кIвалер Къазибег буба кечмиш хьайи вахтунда, | чавай гьукуматди къахчунай. | — Амзаз чида.Ина^дуванханаяр авай. J — Бубадиз рагьмет. Дяведилай гуьгъуьниз са акьуллу итим-I ди заз меслят гана. Арза-ферзе авуртIа, завай бубадин кIвалер | кьулухъ къахчуз жеда. Къазибег буба цIийи гьукуматди я ду-I стагъ авурди тушир, я адавай вичин мал-шей къахчуначир, я | адан сес атIаначир. ИкI хьайила, вучиз жуван, иллаки хайибу-jбадин кIвалера чарадан кIвач жеда кьван! Зани арза-ферзе аву^ J на. Харжиярни акъатна. Четинвилерни гьалтна. Са идарада зак | кичIерарни кутуна. Эхир кьиляй ингье кIвалер чпин халис i иесидин хсусиятдиз хтана. Винел мертебада кIуьд кIвал ава. Пуд | чав, гила лугьудайвал, кьуьзуьбурув гва. Амайбур рухвайрив. | Ваз чидани — кьвед эвленмиш хьанва. Аяларни ава. Дуьз лагьай-» | тIа, садни исятда ина авач. Шегьерриз акъатнава. Мад вучин. | НуькIер затIар хьана, лувар акатайла, абурни мука акъваздач. | Кълинж Салегь рикIивай Къазибеган шикилдиз килигна. Кьи. | лел бухара хъицикьдин чIулав шиш бармак, хцин хьтин, юкь I хкисай нер, къене еке гьисс аваз килигзавай уьтквем вилер, шуь-I кIуь хъуькъвер, мичIиз загъ янвай, кIвенкIвериз звар ганвай I спелар, сад садал илиснавай пIузарар, чапла япун мукьувай пIи-I нид цил кьван авай хал алай къадимлу чене. Суфатрай ам зур-I ба кас яз аквадай. Адан суьретдик са гьихьтинди ятIани къуват-| ни, дуьньядин гъавурдик хьунни, вичи вичел дамах авунни| квай. Ихьтин касдивай еке кIвалахар ийиз жедай. Иллаки чIу-I лав вилери чпел фикир желб ийидай. Абур дегьне кьван дерин | тир, абурун са шумуд къатара сад садак какахьнавай гьиссер авай. | Кълинж Салегьан рикIи са кIус кьван гъалаб къачуна.И|арада иесиди лагьана: J — Ацукь, я кас! — ада юкьвал къацу-хъипи рангунин гьяр-ч иъуь кьакьан ваза алай, элкъвей стол къалурна.— КIантIа,хали-jчадал ацукьин! Чи халкьар виликдай гьамиша чилел ацукьдай) тьа. Гуьгъуьнай чилел ацукьун дебдай акъатна. Ам чиркинвал-j nil усалвал яз гьисабна. Столар, стулар адет хьана. Гила, килиг, I ггцияда гаафни-гзаф иллаки кIвале, кIвачер яргъи авуна, ха-шчпдал экIя жезва. Инал, суфра вегьена, фу-хуьрекни незва. Чаз ппститутра тарихдин чарх анжах са патахъ элкъвезва лугьуз-||(|игIани, гьакъикъатда ам гагь са патахъ, гагь маса патахъ ' псъвезва. Гагь вилик, гагь кьулухъ физва. Гьадаз килигай аде-шрни дегиш жезва, элкъвена, мад куьгьнебур цГийи къайдада жезва. Американлуяр ахмакьар туш. Абуру кГвачер хкажна лдал, столдин пипТелни эцигда. Себеб вуч я лагьайтIа, инсан |.ди галатзава, иви кIвачерихъ агалтзава. РикIиз тади гузва. i начер виниз хкажайла, иви беденда дуьмдуьз пай жезва. — Вуна зун инанмишарна, Бег. Халичадал ацукьин ман,— иьана мугьманди. Ам гьасятда чIагай дегьлизда халича квай ц 'та мукьва хьана, гьа гьанал чилик квай гамунал архайин < i.ii на. Чапла кьуьнт чилиз яна, кIвачер яргъи авуна. — Валлагь, вун гьахъ я. Мвачериз кьезил хьана. Бег, вичелай рази яз и патаз а патаз килигна. КГвалин яр-i i.ii пипГе сад садан винел эцигнавай са хара матакар гваз, ноурукай кьвед къачуна. Сад ада мугьмандин вилик вегьена,.
Исд лагьайдини, вичин хъуьчIуьк кутуна. — Ухайш! — лезет кваз лагьана Бега. Са гъвечIи геренди'-iiii'i ам ацукьна, кIвачер кГаник кIватIна, халичадин рангариз < пнигна.—Дуьньяяр, Салегь, кьулухъ физватIани, дишегьлияр i IIIана вилик физва. Ингье, итим хтанвани, гъуьл хтанвани, i Iнплиз мугьман атанани, папаз хабарни авач. Адан кIвалах •i i Iрханада сятдин пудаз куьтягь жезва. Исятд ирид я. Хкве-'п, стха. И гафар лагьана куьтягь жезвачир, тавдин вини кьиле рак i.a хьана, са дишегьли атана. — Ша, ша, паб, исятда чун вакай рахазвай... — Кьве итимдиз са паб жакьваз гзаф тушни? — сивик мили > i.nep кваз дишегьлиди лагьана. Итимар кТвачел къарагъна. — А-а, Са... Салегь... стха яни? — хъуьтуьл хурун сесиник чгчайинсузвилин гьисс акатна. Адан чиниз са кIус яр яна. Itu'lep агъуз эвичIна. Им гуьрчег дишегьли тир. Адаз лайих буй-fi\'(ax авай. Кьил, гардан, хуруяр, къалчахар, тIарам кьакьан i Iиачер лап шикилдиз акъудуниз лайихлубур тир. Бурма квай •• I.I ira къалин, тух хинеда тунвай чIарар тегъвел кутIуннавай. llii.iH пекдин кьезил булушкади бедендин лайихлувилер иердиз и I'.Iлурзавай. Анжах вилерин патарив биришар кIватI хьанвай. Ипсафсуз йисари, гуьрчег, лацу мармар хьтин чинал, вичин iii хишар чIугвазвай. Лагьана кIанда хьи, я Салегь, я Беган паб Назлу, сад садаз шгиз, са кIусни акъвазнач. Анжах и дуыпуып кьведазнй бейхабар тир. Абуру пудани са мектебда, са классда кIуьд йи-суз кIелнай. Куьгьне дустар сифте яз, къанни вад йисарилайни гзаф вахт алатайла, гуьруышлиш жезвай. — Куьн, итимар, ацукь, ацукь. Столдихъ ацукь. Чилел Фу-хуьрек нез четинда,— лагьана Назлу халичадилай абурун кIва-черив гвай матакар къахчуз агъуз хьана. — Ваъ, ваъ, паб. Чна, чилел неда. Жегьил вахтар хьайитIа-ни рикIел хкида. — Куь нхтияр я. Салегь стха, Салегь стха, Марвара ву-чизва? Адан сагъ-саламатвал! Ваз пуд руш ава, яни? Эмлен-миш авунвани? Хтулар шумуд ава? Зи, валлагь хтулрихъ вил акъатзава! Гадаяр, гьар сад са шегьердиз катна, чун хтулар так-ваз ам'а. — Пис туш. Вири сагъ-саламат я. Марварни ава вичиз... Map вар цуьк хьиз. Белли, рушарни пуд ава. — Са хва хьанайтIани хъсан тир. Пуд хцикай са хва гьеле эвленмиш хьанвач. Рушарикай сад чаз гудачни? — Гилан заманда дидебубайри гузмач кьван! — Диде-бубадиз кIан хьайила, аялризни кIан жеда. — Паб, а паб! Мугьман гафарал тухардай затI туш. Недай затI-матI гъваш. — Исятда, исятда, итим. Вун чIехи меркездай хтана. Гьеле вун акурди туш. Фейи рехъ гьик! хьана? Заз духтурханада ви цIийи кIвалах мубарак ийизвай. Аквазвани ваз, Салегь стха?.. — Я руш... Итимар туна, Назлу дирибашвал кваз тавдай экъечIна, фу хуьрекдин къайгъудик экечIна. Салегь адаз тахкуна хейлин йисар тир. Къе ам сифте яз вичин кIвализ атанвай. Салегь тав-да акунмазди, рикIи тадиз-тадиз кIвалахна. Кьили аннамиш ийизваз, рикIи фад гьиос авуна. Ингье, пуд хвани хьанва, абу рун аяларни чIехи жезва, амма жегьил вахтара хьайи вакъиаяр рикIелай физвач. Зулуз жив къвана, адан кьакьан къатарик акатай емишар, гатфариз живер цIрана, вацТара ятар гзаф хьайи вахтара винел акъат хъийидйвал, мектебда кIел авур вахтар, ана чпин рафтарвилер, садаз сад акунмазди, ашкара хъхьа-на. Иллаки ватандин дяве башламишай йисуз сада садаз кхьей кагъазар ва гайи кьинер. Назлуди, булушка дегишна, недай фу-къафундал стол къур-мишна. Ада къизилдин яд ганвай гимишдин тIурарни кьуькер винел акъудна, Италиядай хкай рюмкаярни фужерар, Герма ниядин «Тават» фирмадин курарин къалар садбур столдин са пата, муькуьбур маса пата къаршидалди эдигна. — Бес ваз? — жузуна гъуьлуь, папа стол къурмишна куь тягь хьана, итимриз «ша, ацукь» лагьайдалай гуьгъуьниз. — За итимрин ихтилатрикай вучда? Кими-эксик хьайитIа, кабар це. Зун къвалав гвай кIвале жеда. Бегова вичин папакай Салегьаз затIни лагьанач, амма адан вири юзунри къалурзавай хьи, ингье, килиг, заз гьихьтин паб дпатIа! Гуьрчег, буй-бухах авай, пуд хва пишкеш авунвай, хъсан пошекар. Вични икьван фагьумлу, къайгъударвал квай кайва-миI КIвалер-къарин сириштадизни килиг! Вири гьадан гьунарар, я\ Ихьтин паб итимдин еке бахт я! Салегь буьркьуь тушир — ада Беган къеневай лавгъавал ри-кI('лди кьатIанай. Назлу див гекъигайла, вичин Марвар кIалуб-|)цзни усал тир, суфатдални, сириштайрални. Кесибдиз гуьрчег дижах са тIвар авай. ГьинватIани, куьрпе бала яз, адан суьрет-дин эксиквал акурла, диде-бубади адал кьасухдай яру еке пуьк-игдин тIвар эцигнавай. Абур кьведни фад кечмиш хьанваз, Марии р сифтедай халади, ахпа имид пала ирели авунай. Салегьал ам ••ифте яз автобусда дуыпуып хьана. Им Салегьа, институт куь- •гигьна, рагълах халкьарин тарихдин идарада кIвалахиз эгечIай «не тир. КIвализ хкведай рекье адаз акуна хьи, ички хъванвай | i.ne зирпи гадади автобусдин пипIе кьилел кьери чIарар алай, • I ллдиз алукIнавай сарушан къвалара, руфуна, хурара ягьсуз-iii.i гъилер эцязава. Руша чуькьни ийизвач, ам инихъ-анихъ | '.скъечТни ийизвач, анжах вилерай стIалар физ, абур чинлай | I у.ч авахьиз, ранг алачир булушкадин хурал аватзава. Дуыпуып-| hi инихъ элкъвей Салегьан вилерни пиян гадайри инжиклу пиизвай рушан вилер сад садал туьш хьана. Рушан вилера аман-
Нет авай: куьмека тIун. Ваз аквазвачни? Салегьа энгел авунач. «Ха-ха!» ийиз, галачир хъуьруьнар |,пжиз, гила теменар гун къаст яз рушал, пехъер хьиз, алтIуш-||, тай кьве гададин арадиз гьахьна, Салегьа рушан чалла гъил чIугуна. — Инихъ ша. Жуван чкадал ацукь! Гадайри вилер экъисна. Сада Салегьан хуру кьуна: — Вун вуч къаришмиш жезва? За ви нер какурда. Салегьаз къал акъудиз кIан хьанач. Меслят яз, ада лагьана: — Ам зи яр я. — Ам вид хьиз чидини я. — Рушар са вахтунда са шумуд гададинбур жедай затI туш, мадни меслятдив Салегь рахана. — Ам чиди я, ваз цIап хьурай. Чиркинвал квай лацу перемдин къуьнелай са кIус къазун-'най гадади бейхабар яз Салегьан руфуниз задан гъуд чуькь-II а. Салегьаз гзаф тIар хьана, ам акIаж хьана. И арада, къу-хъай атана, руша мердимазар гададин чкТанвай чIарар кьуна, пн кьил ахьтин къуватдалди и патаз, а патаз юзурна хьи, зарб-' I физвай автобусда гададин кIвачер буш хьана, ам чилел ярх Iпк. 5I 65 хьана. Ахпа хъиле гьатай руша муькуь гададин яру газар хьтиИд чиниз чангар вегьена, ам ивидай авуна.