КЪАПА-КЪАПАР
Бег ичерин суварикай хтанмазди Гьамида лап еке ажугъ кваз Кълинж Салегьаз кагъаз кхьиз эгечIна. КГвале, югъ куь-тягь хьана, мичIер гьатзавай. Амма касдин дерт акьван гзаф ргазвай хьи, са легьзеда кагъаз акъвазарна, электрик экуьнин куькIуьрагдал тIуб илисдай я вахт, я ашкъи адаз авачир. Чап-ла гъилел датIана пел тIушуниз, эрчIи гъилел зурз алаз, гьар-фар ата-пата жуьре акъудиз, кхьизвай: «Багъишламиша, муал-лим. Заз вун и дуьнья кьван играми я, амма вучиз вуна, ихьтип фикирар рикIеваз Беговаз тербикдин ва мубаракдин тел ракъур-на? Вуна лагьаначирни заз — бегрин вири сихил чи халкьдин иви хъвай, исятдани хъвазвай зили я. Авадан бубадин багъдай жагъай кагъазар ваз делил тушни? ТахьайтIа, вуна куьгьне душмандикай дуст жеда лагьана фикир ийизвани? Жедайди туш. Им залайни ваз хъсан чида! «Къазибег бубади хьиз, вунани чи халкьдин гьукуматдик лайих пай кутунва» лагьай фикир ви кьилиз атунин себеб вуч я? Вуна зун айибмир, адан вилик кац-вал авуна, амма ада еке жемят алай чкадал ви тел кукIварна, вичин кТвачерик вегьена. Зун чилерай чилериз фена!»
Гьамидаз кIвализ хтай паб акунач. Гъуьл мичIи столдал ал-кГанваз акурла, Селванади, амалдар сикI хьиз атана, кьулухъай гардандихъ гъилер акална зарафат кваз хьиз лагьана:
— Агьа, кьунани? Вуна ина чинеба низ чар кхьизвай? Лагь кван садра. Адахли кьунваз тахьуй!
Ажугъ элекь тавунвай Гьамида чапла гъилин кьуьнтелди паб вичелай алудна.
— Уф! И жуьре кьуьнт эцядай шей яни? Гьамид вичел хтана.
— Багъишламиша. Tlap хьанан? Я руш, адахли гьинавайди я? Авай са дустунихъ галаз къал ийизва. Ингье кагъаз...
|
|
— Вуч кагъаз? Икьван мичIи чкада?
— Ахпа, ахпа, цIийи свае.
— Ахпа ятIа, ахпа ман,— пIузарар шез гьазур жезвай аял-дин жуьре кIватIна, Селвана къерех хьана. Гьамида кагъаз кхьин давамарна «Вуна... вуна, зи играми муаллим, зи профессор, жува жув Беговаз ваъ, вири рагълах халкьариз са чIал авачир кас яз, усал къалурна». Амма «усал» гаф Гьамидаз беген-миш хьанач. Адакай фикир авуна, эхирни, адаз чIулав цIар яна, ахпа мад цГарар тикрарна. Эсиллагь «усал» акваз амукь-нач. И чкадал Гьамидан кефи хана, адаз кагъаз давамардай ашкъи амукьнач. Кьве гъил кьве хъуькъвек кутуна, кьуьнтер столдиз яна, ада вилер вилик квай чарчин лацувиле туна. Гзаф килигайла, чарчяй гуьзггуьдай хьиз, вичин суфат малум хьана. Ам чIурузвай. Лая кьадавруз.
Селвана кьулухъай хтана.
— Де ша, зазни гишин я. Куь суварар гьик! хьана? Заз фидай мажал хьанач. Шегьердай дарманар хтанвай. Югъ абур ^ашмишиз акъатна. Инсанри лугьузваи: зурбаз тухвана.
ЧIагай ниэр галай атирар янавай папа кьулухъай мад кьве патахъайни гъилер элкъуьрна гъуьлуьн гардан кьуна, вичин къаних кIуф адан хъуькъве туна. Итимди и патахъ кьил элкъуьрна, сив сиве гьатна.
— Вун къанва хьи... Ша, фу...
РикIихъ вич ийидай чка авачиз Гьамид столдихъай къарагъ- па, цIун кЬвализ атана, ина иштагь авачиз фу-къафун дадмишиз хейлин вахт ракъурна. Вичиз гзаф кIандай шурвадизни ibea пвунач.
— Гьамид, вун кисунихъ са делил ава. Мад Беговахъ галаз къапа^къапар хьана тахьуй! За ваз агъзур сефер лугьузва — идахъ галаз гьуьжетриз экъечIмир. Ам тамавай аслан я, ада нири бамишда. Вун вучиз гъавурда акьадач, агь?
Эхирни Гьамид ачух хьана. Кълинж Салегьа Беговаз ракъу-рай телдикай, жемятар алай чкадал Челеба ам кIел авурла, Бе-гова, тел чилел вегьена, кIур гуникай ва вичик акатай ажугъ-дикай ихтилат авуна. Селвана къах хьана амукьна.
|
|
— Салегъ стхади Беговаз тебрикдин тел ракъурна? РикIивай яни?
— Жегьеннемдиз ракъуррай. «Къазибег бубади хьиз вунани чи халкьдин гьукуматдик лайих пай кутазва!» Ингье, чи акьул-иу профессорди адаз вуч кхьенатIа! Бубади хьиз, хцини. Утан-миш туш!
— Гьамид, ваз сад чидатIа, къад чидач. Белки, адаз силис-чийри эверай вахтунда, ам кIеве гьатнатIа, агь? Авадан буба им себеб яз кьена, лугьуз, ам гьеле силисдик кума гьа! Вуч хъсан хьана, Салегь Аваданан кIвалел гъана, хъфена. И акьул-лувал вуна авуна. Салегь стха амукьна.
— Салегьа Авадан рекьин тавурди силисчийризни чида, вири къуншийризни. Масан гьанал алачирни. Аваданан хтул. Лда силисчийриз виш сефер лагьана: вичин гъилерал кьуьзе-кан чан хкатнай.— Ваъ, Селвана. Нихъ инамиш хъжеда и дуь-пьяда!?
— Захъни жедачни?
— Вахъни тахьайла, и дуьньядал дуланмишни хьана кIан-дачни!
Селванадин рикI бирдан чуькьвена, чиниз, гардандиз, ахпа ниняй агъуз къвез-къвез вири жендекдиз яд акъатна. Гьамид ничихъ инанмиш я, амма вичи авур къелет вуч тир? Къелетни туш, хаинвал! Чухданни, мердимазар Мифтягь вичел гуж гъа-либ ийиз эгечIна? Чухданни, вичивай адан хурукай хкатиз хьа-
I57
нач. Гьикьван вичи акси амалар авунатIани, адав вичихъ галаз гьафа-сафа ийиз туна хьи! Ахпани, машиндай катна, рекьел хъфена, шегьре рекьяй физвай автобусдиз акьах хъувуна, Кье-лен шегьердиз хтай вахтунда, я анавай тилифундай хьайитIани, я хуьруьз хтайла гъуьлуьз Мйфтягьа вичин кьилел гъайи пис-ликвиликай чуькьни авунач хьи! АвуртIа вучин, тавуртТа вучин лугьуз, Селвана им кьве варз я, датIана хажалатдик кваз. Ин-гье, дуьньяда «нихъ инанмиш хъжеда?» лагьана, Гьамида суал вугайла, вичин сивяй «захъни жедачни?» гьик! акъатнай? Ал-лагь шукур хьуй, Гьамидаз гьеле хабар авач. Нагагь хаба-р хьайитIа? Хабар хьайитIа? Касди эвелни-эвел вичиз еке къаст пйида.
|
|
Са гьафте кьван вахт алатайла, Гьамидан терс кагъаз Са-легьав агакьна. Ам са тармач газетринни журналрин кьула авай. Пакаман вахт тир. Мвалахал фена кIанзавай, амма гьеле чин-гъил чуьхвенвачир, кIвале хъвадай нек авачиз, Марвар ам къачуз туьквендиз рекье гьатнавай. Тадиз чиниз са капавай къайи яд хъчена, кIвачин кьилел хлен нисидин са ккIал сивиз вегьена, Салегь, Гьамидан кагъаз вичин жибиндиз чуькьвена,:кIвалахал физ кIвачин хьана. Жибиндавай кагъаз гьа юкъуз, лакад юкъузни ачухни тавуна амукьна.
Са арада яйлух къачуз гъил жибинда гьатайла, ам кагъаз-дик хкIуна, кьилиз ам гьеле ахъа тавунвайди атана. Амма ви-лик «Рагълах вилаятдин ишигъ» газет квай, ам исятда хтайдп тир, гьеле вичи ахъайнавачир. Къенин газетни вилаятда тухвай лчерин сувариз бахшнавай. Гьа сифте чина ганвай шикилрилай башламишна, газетдин вири суьретар ва макъалаяр жуьреба-жуьре рангарал чапнавай.
Салегьа рикIик шадвал кваз газетдин чарар инихъ-анихъ авуна, макъалайрин кьилериз фикир гана, екез янавай шикил-риз килигна. Дагъдин къванерин арадай стIал-стIал авахьиз жужум жезвай ци квар ацIурдайвал, макъалаяр кIелирдавай ватандашвилин руьгь хкаж хьана. Аламатдин руьгь я эхир! Ватан инсандин дувулар я. Ам кIантIа дагълухди, кIантIа чуьл-лухди хьурай, кIантIа ана чилел рагъ аватай са югъни тахьу-рай ва я ам къиздирмади алудрай^ рикIиз чими я хьи, чими я. Ам ахварайни аквада, цаварайни фикирда жеда. Ингье, ватан-да ичерин сувар тухванва. Гьеле ихьтин сувар авайди тушир. Тахьай крар гила гзаф ийизва, абурук кваз емишрин суварар-ии. Нин рикIиз ам атанатIа, адаз аферин, баркалла!
Ингье телерни. Газетдин кьуд чинал яхцIур кьван телер чап авунва. ЧIехи ва гъвечIи меркезрай, къунши вилаятрай, кьве тел хариж уьлквейрайни атанва. Вири Салмур патан емишлух-рин трестдин кьил Бегован тIварцIел ракъурнава. Телер ракъу-
Д58
|)айбурни усал инсанар туш. Еке къуллугъчияр, алимар, шаи-(»ар, гьатта гьукуматдин дирекрикайни сад.
Салегьа фикирна: Бегов зурба я, касдиз гьакъикъатдани | огьенш алакъаяр ава. РикIяй ктIай хиял фена: «Вири маса къа-чунва». Ахпа вичи и хиял инкар авуна: «Пехил хьанва гьа». Мадни фикирна: «Бажагьат. Гьахъ фикир я».
Газетдиз мад инихъай, анихъай килигна садлагьана рикIиз ципIер гана. Акъваз! Бес вичини тел ракъурначирни? Ам га-.ютдиз акъатнач эхир! Белки Мифтягьаз тел гун патал пул харж ийиз къимиш атанач, я тахьайтIа, адаз сувариз лайих гафар жагънач. Ваъ, ваъ, Салегь вичин тел чап авунач лагьана паш-ман туш гьа! Гьак! рикIел атай хиял я.
Са герен вахт алатна, мад кьиле фикиррин регъв элкъуьрна. Яра5 Мйфтягьа вичин тел, нагагь рикIивайни янайтIа, Беговая гIварцIел ракъурнай жал?! Нагагь ихьтин кар хьанайтIа, вич бсябур жедай. Беговаз тел тел я, вичи гьич михьи нефесни ахъа-иич. Авадан бубадин салай жагъай кагъазар бес я! Гзаф-тIимил чугьун тийин, гьа и мукьвара, са вацралди Къазибеган гьакъи-иъи суфат вири патарихъай малум жеда. Ада халкьдин гьуку-матдиз неинки са хийирни гайиди туш, гьак! кIевелай адаз душ-манвал авурди я. Хци бубадин патахъай жаваб гузвач лугъуда-ии? Белли. Нагагь хва бубадин рекьяй тефиз хьайитIа. Физ хьайитIа, артухни алаз жаваб гана кIанда!
РикI цIархарзавай фикиррик квай вахтунда гъил жибинда гьатна, ада Гьамидан кагъаз гьиссна. Ам зурз квай тупIаралдк.(хъайна кIелайтIа, ай-гьарай! Кьилин къалпагъдик ифин акатнар Лхпа кукIвал чатун устIарди кIаш илигай хьиз хьана. Пахъ, ппхъ, пахъ!!! Яраб им жедай кар я жал!? «Къазибег бубади:
\I,из?» Къазибег? Буба! «Ада хьиз вунани халкьдин гьукумат-днк лайих пай кутуна?» Ни? Бегова? И тарашчиди? Мирг хьиз.|квадай жанавурди? Нез дегьне ацIун тийирда?
Селегьаз лап пис хьана. Нефес кьуна, рикIе хци тIалар гьатна. Сифтедай хуруз, ахпа далудиз, тегъвез, ченедин кГанерик, мерин кьве патаз, булахдин цин ранг авай вилерин кIанериь килиш хьтин гьекъ акъатна.
Вич вичин вилерихъ инанмиш тежез, Салегьа мад ва мад ее-фер Гьамидан гъезеблу кагъаз кIелна. Ягъалмиш туш. ЧIулав гьарфарал лацу чарчел кхьенва: «Къазибег бубади хьиз, вуна-чи халкьдин...» Айгьарай!
Гила Салегь гъавурда гьатна: аллагь шукур, гена вичин тел | азетдиз акъатнач. Бегова ам кукIварун — им гьеле са эхиз те-жер тIал туш. Тел газетди чап авунайтIа, гьик! эхдай? Ахпа низ чугьудай кьван: за тел Беговаз ракъурнач! За адаз сувар му-барак авунач? За Къазибеган тариф авунач! Гьамид, вуна дуьз »Iугьузвани: Бегова тел кукIварнани? И сефер адан бубадиз
I5&
рагьмет. Ам кукIвар тавуна хвенайтIа, газетриз чап тавуртIани, герек атай вахтунда инсанриз къалуриз хьанайтIа, вичикай халкьдин сивер ай акъат тийир кашкIум жедай. Исятдани же-мятрин виляй вич аватнава, им вичиз ашкара я...
Агь, мердимазар Мифтягь! Вуна зун, сикIре къуьр хьиз, ал-цурна хьп! Амма адакай сикI хьурай гьа, закай къуьр вучиз хьанай? Вучиз ви кьили адан амалар аннамишначир? Герекза-вайди вад гафни са кьат! тир, абурни вавай кхьена адав вугуз хьаначни? Вуна, гьич тахьайтIа, тел нин тIварцIел ракъурза-ватIа суракь хьайитIани ийидай затI туширни?
Бирдан кьиле экв куькIвена. Мифтягьа теллухдай ракъурай телдал я вичин къул алач, я ам вичин гъилел кхьейди туш. Ха-тIар ахтармишайтГа, къалпвал ашкара жеда. Дуьз лагьайтГа, Мифтягь вичин кьилив атанай. Вичини адал тел туькТуьрун ва ракъурун ихтибар авунай. Амма телдик вичин пьил хкIунач хьи! Къуй Мифтягьа бичи жаваб гурай. Амма, амма нин вилик? Бегова вичин кIвалах авуна. Жемятар алай чкадал ада вичиз куьс гана.
Югъди са кТвалахни тахьана, Салегь, рикIи рикI нез, инсти-. тутдай къвалав гвай багъдиз фена. Аял-куьял гзаф авай. Шехь-дайди. Туп къугъвазвайди. Сада садаз гъутар чуькьвез—агьу-зар акъудзавайди. Вичиз вич гъиле кьаз кIанз Салегь багъдин;
яргъал кьилиз фена, ина са тIимил секинзавай, амма мукьув гвай| къарагъаж тарцин пунув ацукьна са жегьил гадани руш, къу-I жахра гьатнавай. Салегьаз утанмиш хьана, ам кьулухъ элкъве-] на. <ИкI хьаиитIа, инсанар кицГерин чкадал хкведа», — лагьана " фикирна. j
Багъдин кьулухъ галай куьчеда теллух аваз, Салегь аниз) фена, телер кьабулзавай дакIардив мукьва хьана, ина ада фил-| дин кIалубар алай къуллугъчи дишегьлидивай жузуна: вичи< РУгуд йикъан вилик Рагълах шегьердиз Бегован тIварцIел тел \ ракъурна, адаз килигайтIа жедачни? <
— Тел вуна ракъурайди ятIа, ваз ана вуч кхьенватТа чир хьун,, лазим я,— жаваб гана, дишегьли Салегьаз угъридиз хьиз ки-лигна. J
— Дуьз лагьайтТа, хсуси яз за ракъурнач. Зи тIварпIелай ' маса касди ракъурна. Заз ада вуч кхьенватIа, чириз кIанзавай.,
— Адавай вичивай чира ман.
— Вун гьахъ я, амма ам ина авач эхир!
— АвачтIа, хтайла...
— Бажагьат хквен...
— Ваъ, стха, чарадан телер къалуриз жедач...
— Яз вун гьахъ я,— инанмиш тушиз Салегьа лагьана. Швализ хтайла, Салегьа Варакъариз Гьамидаз зенг авуна. Сифтедай квведазни рахаз четин тир. Гьамидан хъел элекь-
иавачир, Салегьни, гъиляй къаб аватай хьиз, вич вичивай къа-къатнавай. Идалай гъейри адаз Гьамидан хъел атанвай. Хажа-ийидай чкадал къал-къив акъуднавай, тахсирар кутазвай.
— Бес вучин?
— Яц, тухвайдалай кьулухъ дарваздиз тар ягъун герек ян? Днжах са кIвалах ава. Накь заз Мифтягь акунай. Ада икI лу-гьузвай. Вичи ягъай телдик я Бегдин, я адан бубадин тарифа? ийидай гафар квачир. Межлисдал тел кIелдайла, Челеба къун-дарма авуна вал ахьтин гафар илитIнавай. Гьахъ-таб чидач. ИкI хьунухьни мумкин я.
Зи кьилизни ахьтин ният атанай. Къе зун теллухдизни фе-най. Тел ракъурайвилин шагьадат зав гвайтIа, гьасятда за чир-дай.
— Бес ам нив гва?
— Мифтягьав. Гьелбетда, гьадав. Белки терг хъувунвачтIа.
— За хабар кьадан?
— Вуна Мифтягь жагъура. Къуй ам иниз атурай. Вичин рекьин харжияр за гуда. Адахъ галаз къал ийиз тахьуй. Садра •'ри^бине чирин. Хъсан хьана газетдиз-чап авунач.
— Газетдиз? Са телни Беговахъ галаз рахун тавуна газет-ди чап ийич. Челеба тел вид я лагьайла, Бег, цIай кутур 6apyt хьиз, хъиткьинна. Инсандизни ажугъ къведа кьван!!!
Салегьни Гьамид гьа икI меслят хьана.
— Вуна Мифтягь садлагьана кухурмир. Меслятдал лагь: вун пкунихъ муаллимдин вил гала. Садра чирин. Тахсирсуз тах-сирлу авунни игитвал туш.
Салегьахъ галаз рахайдалай кьулухъ рикI дарих Гьамидаз пхвар атанач. Вилер ахъа яз месик хьана. Вични ялгъуз тир. Аял тежезвай паб чIехи меркездин духтурханада къатканвай. Вичин вири таяриз кьвед-пуд аял авай, амма вич гьеле абуруч пай магьрум тир. Садлагьана кIвале хъипи-яру экв гьатна. КIу-луз са затIни вегьин тавуна, Гьамид гьасятда айвандал экъеч!-иа. Ада я цIарах кваз къвазвай жив, я зулун йифен мекьивал гьисснач. Кьве вилни хуьруьн кьилел къугъвазвай зурба ялав-дал алкIана. Гум тIимил авай. Кьуру затIар цIай кьуна кузвай.
Мвач кIвачихъ текъвез пекер алукIна агъа мертебадиз эвичГна, зенг квай рак ахъайна, къецел экъечIна. Куьчедай гъи-лера цив ацIанвай къапар аваз итимри чукурзавай.
— Вуч кузва?
— Я куьгьне мискIин я, я туьквен, я... Килигин! Фена килигайтТа, я туьквен туш, я миIскIин. Щай Асали Гъа-либан ядигарханади кьунва. Гьам агъа, гьамни вини мертебай' рин дакIарар ва ракIарар, ялавди тIуьна, куьтягь жезвай. Де-редин агъадихъай винел фитIинзавай гару ялавдик къуват кутазвай. Еке-еке цIелхемар, хъиткьиз, гьар патахъ мичIи гьава-
I6I
диз чкТизвай. КIватI хьанвай кьван итимри яд гьикьван гзаф ягъайтТани, цIуз адакай са хабарни авачир. Ада Асали Гъалиб дцдедиз хьайи, ина аялвал кечирмишай утагъар, аждагьанди хьиз, кьуртIна куьтягьзавай.
Гьайиф са кIвалерин авачир. Абур цIийи кьилелай эцигизни хъжедай. Авай кIвалер залзаладин вахтунда харап! хьанваз, ядигархана агална хейлин вахт тир. Гьамида емишлухдин къа-занжийрикай пул эцигна цIийи ядигархана хкаж хъувун ният-дик кутунвай. Анжах Бегова гьеле ихтияр ганвачир. Къуй гьу-куматдин идарайри пул ахъайрай,— лугьузвай ада. Са пата-хъай, ам гьахъни тир. Гьарда вичин буржи тамамарна кТандай. Гьайифди ам тир хьи, ядигарханада кIватIнавай кьван антГикьа шейэр, Гъалибан пек-партал, адан кагъазар, шикилар, ктабар, адаз инкъилабчийри ракъурай чарар — вири цIун руфуна терг хьанвай. Цлак квай еке шикил виридалайни гьайиф тир. Ам ни мад чIугван хъийида? АнтТикьа шейэр авачир ядигарханадиз ядигархана лугьуз жедачир. Гьайиф! Мад сефер гьайиф!
Гьамида са фикир мадни авуна. Ядигарханади цIай кьунии себеб вуч я? Электрик экв иниз къвезвач. Адан симер сад садал аруш хьана лагьай кар авач. Йифни фири нек цанвай кьван се-кин я. Цавукай ацIай варз куьрснава. Ялавдин шуькГуь пел-текар туьхуьз мичIи гьавада квахьзава. Яни гугрумдихъ галаа цТайлапан атай хьтин дуьшуып авач. Мукьварив кузвай купI-кТарас, тахта-шалман — ибурни малум туш. Белки сада цIай ве-гьенатIа? Низ герек хьурай? Ва^ракъар ислягь халкьар я. Ички-дал рикI алай, хъвайи вахтунда кьил кьиливай квахьдай вая-кьанарни хуьре авач. Мад нел гиман вегьин? Вуж тахсирлу ийин?
Гьамида къваларив гвай, гьеле кузмай чТерейрин экуьнал чи-низ яр янавай итимривай хабар кьуна:
— Вуч хьана, вуч хьанач? Низ вуч чида, жемятар? Жаван гадади хабар гана: — Ядигарханадин къеняй са чIу-лав къаралту дакТардай эвичТна, мичIи патахъ катай хьиз я>
— РикТивай акунани? ТахьайтIа вилерикай карагнани?
— Низ чида кьван, зун куьчедай къвезвай. Ядигархана галаА патахъай кIарас кьат! хьайи ван атана. Руьгь аватна. Кьулухт» элкъвена килигайтТа, чIулав са вуч ятIани кIвалер кьулухъ чуь-нуьх хьана.
Вад-рутуд югъ алатайла, хуьре, ахпа къуншийрални кваз ваа гьатна хьи, Асали Гъалибан ядигарханадиз Гьамидан эмирдал цIай янай. Ам вич кIвалер кудай вахтунда кьилихъ галай. Вири итимар цив ацТанвай къапар гваз атай чIавуз вич гъиле затI-ни авачиз атана, цIай туьхуьрун патахъай са къайгъуни чIугу-нач. Гьинлай-гьанлай цIун кIусар малум хьанва лугьуз антIикьа шейар садни къецел йкъудиз тунач. Икыван гагьда Гьамид ихь-
тин тешенгдик акатайди тушир, имни гила кьилел къвезвай. Гьина аватIани, вичин зигьинди кьатIай жуьре, вичикай халкьар пис рахунал вил алай ксар авай. Абурун кьил Бегов •гирдал шак алачир, амма ядигарханадиз цIай вучиз янавайди я? Яраб янавайди я жал? Гьамид, вагай им успат ийиз жеда-|ги? Ваъ, гьелбетда. Инсан тушни. Фагьум-фикир авурла, ихь-тин ниятни кьилиз атун тажуб кар туш.
Ядигарханадин гьакъиндай Салегьазни хабар хьана. Гила ада Гьамидаз векъи гафар квай ихтилат авуна. Телефондин сес икатиз хкатзавай.
— Гьамид, ваз чир хьухь: Гъалибан кIвалериз цIай ягъун — им беябурчивал я. Я жемятар, квез Гъалибавай вуч кIанзава? Куь бахт патал ада вичин чан пуч авун квез тIимил яни? Вун гьинавай? Щай кьур вахтунда вучиз антIикьа шейэр кIватI хъувунач?
— Муаллим, гила рахункай хийир авач. Заз геж хабар хьа-iia, фейитIа, цIун хурукай хкатзавай затI авач. Кьве мертеба-ни кана куьтягь жезвай. Виш ййсан кьуру кIарасар я. Къава-рикни наыIар ква. Ана цIай гьатайла, вилик над хуьниз са ча-рани хьанач... Я, я, зун я. За лугьузва: са чарани хьанач.
— Де хьайиди хьана. Щийи ядигархана эхциг. Шей-шуьй уртахдиз кIватIда. Герек цIийиди халис ядигархана жен.
— Бегов бажагьат чIалав къведа...
— Бегов! Бегов! Адан тIвар кьун тавуна рахаз жедачни? Жемятар кьенвани? Вуч я, ядигархана хкаж хъийидай мум-кинвилер жемятриз авачни? Башуьсте, агъзур манат за эцигда. Вуна эциг. Масабуру эциграй. Де хьана, Мифтягь гьик! хьана?
— За адаз лагьанай. Жаваб гана: вуч гаф ава, муаллим ви-чиз аквада. Вичик квай тахсир авач. Ам, белки, фенва. Шегьер-диз къведай рехъ вичиз акъатнава, лугьузвай.
Салегьани Гьамида телефондай ихтилат ийизвай чIавуз Мифтягь, дугъриданни, Кьелен шегьерда авай. Ам вичин «Дагъ-видин» кIула акьахна, «вач, яда!» лугьуз гьеле накь атанвай, амма Салегьаз вич къалурнавачир. Къалурдай, гьелбетда, амма ахпа, вичин ниятдиз атанвай крар туькIвейдалай гуьгъуь» низ.
Теллухдиз гьахьна, Мифтягьа вичи тел ракъурай дакIар жа-гъурна. Тел кьабулай къуллугъчи асантдиз чир хъхьана. АтIан-гье филдин кIалубар алай дишегьли. Инсанни яцТуни гъуьргъуь жеда кьван. Ам якIукай хранвай. Къуьнерилай кьецIил гьар еа гъилел белки кьве пут як жедай. Ченедин кIаник, чIагъан хьиз, якIун варар арадал атанвай. Кесибди гьамиша кьил виниз хкажна кьунвай. Мад юрфалай агъа кьат! акунач — дакТар гуьтIуьдини тир, гъвечIидини.
— ЧIехи вах, заз вахъ галаз ийидай ихтилат ава ман, —
-и* ^63
лагьана Мифтягьа хъуьтуьл ванцелди, меслят гваз.— Нагагь. акси туштIа, зун а патахъай къвен...
— Иниз жедач, къадагъа я. КIани-такIан?
— За лугьуда, анжах инал ваъ.
— Де ша, ракIарал акъваз. Зун экъечIда.
Мифтягь теллухдин гьаятдиз фена. Ина пуд машин авай, чпяйни пицилкаяр ичТирзавай. Са машиндин шоферди, рак ахъайна, ацукьагандал яргъи хьана, ахвар ийизвай. «Иниз атун къадагъа я» лагьай гафар кхьенвай ракIарин сивел фил хьтин дишегьли атана акъвазнавай. Гила адан мегъуьн гъвар хьтин аскГан кIвачер акуна. Язух я касдин. Я начагъ я, я тГуьна тух тежедай хардал.
— Вуна багъишламиша, чIехи вах. Зун Рагълах шегъердай я. Щерид йикъан вилик за инай аниз тел ракъурнай. Хъсан хьана, шагьадат ама. Ингье.
— Завай вуч кТанзава? Тел агакьначни? Исятда за чирда. Инай ракур тавуна тунани? Ваъ гьа. Ина ахьтин гъалатIар ахъайич. Нагагь агакьначтIа, куь шегьердин теллухда суракьа ман. Иниз атун герек тушир.
— Чан вах, садра яб це. Кар адал алач. Тел ракъурни авун- ва, агакьни. Заз са куьмек ая.
Мифтягьа гъил къултухда туна, инихъ-анихъ килигна, лагьана: — Ша чна ачух рахун ийин. Чун инсанар я. Сада садаз куьмек авуртТа...
— Вуч куьмек? Фад лагь, заз геж жезва.
— Ингье ваз пулни, ингье телни. Виликан тел терг авуна, и тел гьадан чкадал эциг.
— Ахпа чна тел чIурукIа ракъурна лугьудайвал?!
— Ваъ, ваъ... Терг ийиз кIандачтIа, тур. Имни адан къвалав эциг. Заз чизва, туькме инсанар регьимлу жеда. Еке кар туш. Зун я къе, я пака иниз са кас галаз къведа. За ваз ракъурай тел къалура лагьайла, вуна адаз ингье и тел къалура. Виликан-ди ваъ.
— Вуна зи кьил баладик кутада гьа...
— Ваъ, я чан чIехи вах. И тIимнл пул къачу. Вун яшамиш жезвай кГвалерни лагь. Салмур пата емишар гзаф ава.
— Чида, чида, са шумудра фейи чка я. И мукьвара куьнра ичерин сувар тухваначирни? Гьелбетда, чида.
— АкI ятIа, чун сад садан гъавурда фад гьатда. Зав са-кьве себет ичер гва. Юлдашриз гъайид тир. Ви кIвал-югъ алай чка лагь.
Фил хьтин яцIу дишегьли рази хьана.
— За вучин, вун алатзавач ман!
— Зун рикIел хуьх. Чун атайла, зун ваз чидайдай кьамир. Сифтедай тел къалурдачни лагь! Гьа вахтундани за ваз са тIи-
мил кепекар гуда. Вун чIалав гъун асант кар туширди адаз акурай.
— Заз, дуьз лагьайтIа, ичерлай чуьхверар гзаф кIанда.
— Башуьсте, чуьхверарни кГвалел тухуда.
ЯцIу папан кIвалер алай чка чирна, Мифтягь «Дагъвидин» кIулаваз базардиз рекье гьатна. Адав я ичер, я чуьхверар гва-чир. Кьведбурни пул гана маса къачуна кIандай. «Аллагьдиз шукур,— лагьанай Мифтягьа рикIяй,— теллухдин къуллугъчи мили дана хьиз гъилихъ атана».
Цавун тагъдиз ири гъетер хъчизвай вахтунда Мифтягьа ви-чин араба Салегьан кIвалерихъ гьална. Пуд себетдавай ичер ва виртГедин са регъ гурарай винел кьвед лагьай мертебадиз даш-мишна, «Дагъви» гьаятдин яргъал пипIе, хелвет чкада, хъар-хъу тарцин кIаник туна, мад гурарин кьилел хтана. Зенгинин ванцел Салегьан паб Марвар экъечIна. Мифтягь тирди акунмаз-ди Марвара, чина бидишар туна, рак агал хъийиз гьерекатна. Мифтягьа ракIарик кIвач кутуна.
— Марвар вах, ваз зун чир хъхьаначни?
— Вун чир таххьай...
Мифтягьа, кьве гъилик кьве себет кьуна, ракIарай къенез гьахьиз майил авуна.
— Ваз Салегь кIанзавани?
— Белли... Дуьз лагьайтIа, адаз зун...
— Гьадан кьилив фидай ман...
— Ювале авачни? КIвалахал аламани? И шейэр къачу, кТвале эциг.
— Багъишламиша, завай къачуз жедач. Вуна чи рикIериз акьван азиятар гана хьи, заз вун кТвализ атанани кIандач. Са-легьазни бажагьат жен. Шейэрни... Ичер базарда ацIанва...
— Чан вах, Марвар вах, ваз зун, ви гъуьлуьзни зун эсил-лагь тахсирлу туширди за чирда. Зун чукурдал сифтедай ери-бине чирайтIа хъсан я. Дуьз лагъайтIа, зун арада аваз хьайи кар я. Амма зи тахсир гьич кIусни авач.
— А меслятар вуна Салегьахъ вичихъ галаз ая. Зун сакит тур.
И арада кГарас гурарай туп-туп ийиз са кас винел къвеввай ванер атана. Кьве гъиликайни себетар куьрснавай Мифтягьни, ракIарин гъил кьунвай Марвар агъадихъ килигна. Гьакъикат-дани, гиман атай жуьре, Салегь тир. Пад гуз, пад гуз ам гурар кьилел хкаж хьана, амма ада я салам ганач, я <вун зи кIвализ къвемир» лагьанач. Гьич са агьвалатни тахвайди хьиз ам секин-диз Мифтягьаз килигна, себетдиз гъил яргъи авуна, са пад яру, са пад хъипи ич къачуна, ам нерив гъана, адахъ ни акална, себетдиз хъивегьна.
— Ша, Мифтягь.
I65
Мифтягьа, ичер ва вирт стIал-стIал кIвахьзавай регъ дегь-лиздиз гъана, иеси хьиз, цIун кГвализ фена, чепедин еке кур жагъурна.
Салегьани Мифтягьа яргъи ихтилатар авуна. Абур суфрадин кьвед кьве патахъ ацукьнавай. Сив ахъа тийиз къвез-хъфизвай папа гъайи фу-къафунни, чай-хуьрекни садани тIуб хкIун та-вуна амукьна. Эхирни, Салегьа тIанурдин факай са кIус атIана, сивиз вегьена.
— Вуна лугьузва: захъ инанмиш хьухь. Зун, ваз чида, ах-тармишачи я. Ви гафаралди, тел ракъурайди тестикь ийизвай шагьидат вав гума.
— Ингье, ингье. Са шакни алач, чIехи стха.
— Де,акI ятIа, чун теллухдал къвен. Вуна ракъурай тел ясагъур хъия. За кГелин. Ахпа за лугьуда: инанмиш хьун лазим яни, тушни.
— Захъ инанмиш туштIа, къведа ман. Анжах къалурдатIа? — гиман кваз Мифтягьа жаваб гана.
— Базардин кар базарда ийидай адет я. Зун ина гзаф кса-риз чида. Жува ракъурнавай тел я, жуваз килигиз кIанзава. Вун акси яни?
— Ваъ, ваъ, чIехи стха. Зун анжах захъ инанмиш тахьун...
— Мад вучин, дуьньяяр я. Кьве вилин арада кьакьан нер вучиз хкажнавайди ятIа чидан? Сада садаз ихтибар тавуниз килигна. Къуй гьар са вил вичин виляй дуьньядиз килиграй. Де ша къвен. Пакамал вегьин тийин. Пака ийидай маса къайгъуяр ава.
Мифтягь теллухдиз къвез такТанзавай хьиз Салегьахъ галаз гьаятдиз эвичIна.
— Ша машиндаваз фин,— теклифна Мифтягьа.— Фад жеда.
— Яргъал мензил туш. Жуван кIвачер хъсан я. Мет тIа ийизва, амма вердиш хьанва. Белки къвен тийин. Авайвал лагь.
— За авайвал лагьана. Къвен, ви ихтияр я, чIехи стха. Итимар кьведни телер кьабулдай дакТардив фена, Мифтягьа, вич Кьелен шегьерда мугъман яз гьисабиз, кIвач явашар-на, са пад гуз физвай Салегь вилик атана... Нисинлай Мифтягь таниш хьайи филдин ухшарар квай дишегьлиди хабар кьуна:
— Стхаяр, кIани-такIан?
Теллухдин къуллугъчи кьве итимдизни дикъетдалди килигна, вичиз Мифтягь таниш тирди ада гьич чирнач. Мифтягьаз ри-кIяй чукIул чIугур хьиз хьана. Пулни къачуна, емишарни кьа-булна, гьатта чуьхверар маса къачуз базардизни ракъурна, ги-i ла ада икьрар хьанвай крар чIур авуртIа, ам Салегьан вилик беябур жедай.
Салегьа адаз лагъана хьи, ингье шагьидат, за Рагьлах ше-
гьердиз флан юкъуз тел ракъурнавай, нагагь ваз четин туштIа, чан вах, заз тел къалура, килигиз кIанзава,
— Де. Вуна ракъурай телда вуна вуч кхьенатIа, ваз чидач- ни? ТахьайтIа, ички хъвана, кьил кьилелай фенвайни? Квез ийир-тийир чидач. Дад аллагьдин хатур аватIани, зуч инжиклу мийир.
ЯцIу якIарин дишегьли дакIардивай къекъечIна.
— Я вах, я чIехи вах,— лугьуз башламишна Мифтягьа ри-кIик квал кваз.— Ваз минет хьурай, чи тавакъу кьилиз акъуд. Дишегьлидиз хъел атана.
— Тел ни ракъурнава? Вуна авунвани? Вуна авунвани? Кьведакай сада авунва? Ам захъ галаз рахух, муькуьди яргъал акъваз. Адахъ галаз зи гьахъ-гьисаб авач.
— Зун ви гъуьлел пехил жедач,— жаваб гана Мифтягьа.
— Ви папал зунни туш.
— Захъ паб авач„
— Захъ гъуьлни...
— Мадни хъсан.
— Захъ гъуьл тахьун! Я кас, алат инлай. Са жавабни за квез гудач. Тел янани? Яна. Нагагь тел агакьначтТа, арза кхьихь, кьве къалди чирда. ЯнвачтТа, яда, янватIа, хабар гуда. Мад кIандай шей авани?
— Я вах, заз зи телда вуч кхьенватIа чириз кIанзава,— минетдин жуьреда Салегьа тикрарна.— Ингье шагьидат. Са де-кьикьадин кар я, килиг, къалура, чун хъфида. ТахьайтIа, чIе-хидаз эвера.
— Килиг, — лагьана Мифтягьа хъел квай хьиз. — Нагагь... Дишегьлиди адав мад сив_ахъа ийиз тунач.
— Вуч шкьакь инсан тушни. Алад, я кас, я стха. Зав инсан-дихъ галаз рахаз гице.
Эхирни арандин мал кьван туькме дишегьлиди Салегьавай шагьидат къачуна, адаз и патахъай, а патахъай килигна, ам гваз са гьиниз ятIани фена. Алгъиз-алгъиз, амма чанда хух аваз са герендилай хтана ада Салегьаз лагьана:
— Зур сятдилай хьиз хъша. За рушарал тапшурмишна. Чна гьар юкъуз кьвед-пуд агъзур тел кьабулзава. Жагъурун четин я. Вазни вахт жагъана. Пакамахъ атана кIандай. Югъди чун акьван галатзава хьи, чанда кIвачел акъ^ваздай аман амач.
Салегьни Мифтягь дакIардивай кьулухъ къекъечIна, буш чкаяр акуна, гьанал ацукьна.
— ВакIан руш! — хъел кваз Мифтягьа лагьана.— Ида вал-лагь, зурба кЬвалахар ийиава! Килигин, ада кьасухдай чун инал зур сятда ацукьарнавайди я!
— Де хьана, туьнт жемир.
— Гьик! жедач кьван! Туьнт ийизва эхир. Ам чи гъилиз
I67
килигзавай. Са манат гъиле тунайтIа, гьасятда чи кIвалах ба-жармишдай. За, за, къецел фена, nianlpyc чIугван. Вуна чIуг-вадайди туш кьван.
Салегь туна, Мифтягь гьаятдиз экъечIна, ам тадиз, угъри хьиз, инихъ галай ракIарив фена. Фил хьтин дишегьлиди ам ахъайна. Гьасятда гьардай са гирвенка къведай пIузаррал гьяр-кьуь хъвер къугъвана.
— Руша зенгна лагьанай, са итимди тIямлу ичерни чуьхве-рар гъана кIвале эцигна. Чухсагъул. Ви кIвалах за лап иердиз туькIуьрнава.
— Заз кичIезвай.
Зур сят кьван арадай акъатайла, Салегьни Мифтягь мад те-лер кьабулдай дакIардив фена.
— Ма килиг, Кълинж Салегь тушни ви тIварни бубад тIвар? Салегьаз, са патахъай, хвеши хьана, муькуь патахтьай, ри-кIи тIунк-тIунк ийиз башламишна. Ам вилерин кТаникай Миф-тягьаз килигна. Мифтягь секин тир. Са вад виш кьван сад са-дак яру гъаларал кукIурнавай телерин тармач чапла гъиле кьу-на, Салегьа эрчIи гъилел винел алай телерин чарар вилик-кьу-лухъ элкъуьрна.