Бо хун 2019 чылдын август 14 хунунде, эрте 8 шак уезинде дунмам Тарый Орланче телефон - биле долгааш, Каа-Хем суурнун артында боо маргылдаазы бооп турар-дыр, анаа киржир сен-бе дээримге, «чок, арай ажылым чай-чок тур»- деп харыылады,оон уну ачамнын уну - биле кара олчаан болду, сырбаш дидим.Ачамнын чугаазы эвээш болгаш кадыг- даа турган хевирлиг, чугле дыка ажылдаар, шылавас, аът мунмас, чадаг кыштаар чораан, чайлаг,кузег,кыштаг, суур аразынга.
Авам ачам суг Эйлиг-Хемнин Кудуку деп черге миннип кээримге-ле кыштап турган, шаандакы эрги кыштаг,1975 чылда ол эрги кыштагдан кудуладыр чаа кыштаг кылдырткан, банялыг. Ол уеде авам депутат турган деп билип турар мен, телевизорну база ол уеде авам, ачам садып эккелген, бензин-биле ажылдаар шимчедикчи база эккелген. Ол чоок-кавынын аалдары Кызыл-Даштан, Оораш-Оймактан, Узун-Сайырдан шанактыг аъттарлыг келгеш орайга дээр телевизор коор турдулар.
Оон бир эки сактып артканым тоогу.Авам, ачам хойтпаан дыка эрте тип эгелей бээр турган-дыр,апрель тончузунде,Кудукуге авам суглар бажыннын артынга хойтпаан тиккен, изиг-ханнап турган.Мен хой кадаргаш кыштап орарымга, шупту ог-булевис кедергей хоорешкен, каттырышкан турлар одаг чанында,он дорт хар уези турган – дыр мен.Одаг кыдыынга чеде бээримге авам беш оглуннун озуп келгеш кым боорун кедергей хоореп, каттырып тайылбырлап тур, ачам чанында дыннап орар.Мен чанынга чеде бээримге «Кончуг кайгал кара оглумну,озуп келгеш аъттан душпес, бо девискээрнин кайгалы болур ирги сен бе оглум»-дээш мээн бажымны чыттап кагды.Дунмам Ортун-оолду озуп келгеш, улуг угаанныг,эртемдээн азы дарга боор сен оглум деп авам чагып орар,Орлан-оол дунмамны шериг кижи болур сен,чагып орар чуве. Юрий акымны бистин соовуста аалды ээлеп артар деп чугааланып орар. Авам, ачамны эскереримге одаг кыдыында орган бистерже оолдарынче, беш акышкыже коргеш хулумзуруп каап олурарлар. Ол уеде Бежендей дунмам чаш турган-дыр,ынчангаш озуп келгеш кым боорун авам чугаалаваан.База ол-ла уелерде сактып артып калганым: Ачам бисти Шагаан-Арыг хоорайга интернатка шанактыг аъттыг чедирер туган, шанак кырында сиген чадып каан, оон кырында серге кежи чагылар,бис чагыларже кире бээривиске, ачам кыдыындан сиген биле, чымчактааш чылыглап каар, удааш отттуп кээривиске хоорай болур.Ол Кудукуде кыштаавыстан тура,эрги Шагаан-Арыгга чедир, дорттап Улуг-Хемнин доъш кыры- биле чээрби хире километр бар боор.Хоорай баарда аътты харын бичии шошкуур кылдыр шыкпыыштаар,дедир кыштагже магалыг-ла, узун дыннын шанакка шарааш салыптар боду-ла аалче чедире бээр.
|
|
Мен Шагаан-Арыг хоорайнын интернатка дортку класска ооренип турумда авам кээп чораанын сактып артып калган мен.Авам ол уеде дыка аныяк турган-дыр ам санап орарымга.Эштерим оолдар даштын аван чедип келди дээрге, уне халып кээримге, авам интернат чанында хадын адаанда тур.Чанынга чеде бээримге ыглап эгеледи.Кайгап каан мен.Авам тургаш-«Аалдан кежип келдим оглум,хой кыргааш оон дугун белеткел конторазынче дужааптым, бичии акша болду, оон орук ара хоорай иштинге халыыр узун сарыг автобуска оруптарымга, карман ужээр «Соок» дээр оол, акшамны карманымдан уштуп аппарды, билип турдум удур чуве чугааларындан кортум оглум»-менээ чугаалады.Бо болган чуул ол-ла хевээр бугу чуртталгамда хомудал кылдыр чурээмде артып калган. Оон соонда иштики херектер черинге ажылдай бергеш, бир кижинин акша-хоренгизин былаап, оорлап алыр чоруктарга дыка шынгыы ажылдаар, эчизинге чедир шиитпирлеп, шынын тывар дээш аныяк уелеримде тутчуп-база тургулаан-дыр мен.
|
|
Чогум кырында болган таварылгада авам дыка чазык, хоглуг чанныг болгаш бичии болганда караанын чажын аштап алгаш, хулумзуруп каттыргаш-«Чоор сен ону оглум, аалда дуктуг хой эндерик, ам база кыргааш садыптар бис»- дээш, мени чассыдып каар кижи-ле болгай. Ам бо чуртталгамда эскерип чоруурумга авамнын чаны, дунмамнын Чечектин алдынары-биле домей чорду. Бир ыглай кааптар, азы караанын чажы булденейнип турар, оон дораан часты бээр, дыка каткыжы, чер-ле чуртталганын бергелеринге торулбас, ундаравас чанныг, хой ажы-толдуг,эрес эштиг, торелзирек чурттап чоруурлар-дыр.
Буура дагылга
Кырган кижилерниң чугаазы болза таңды дээрге бир сумунуң азы бир кожууннуң девискээринде эң бедик тайга болур. Таңды дээрге бажында меңгилерлиг, тас баштыг, өвүр талазы хүннээректиг, ары талазы аргалыг болгаш аң-меңниг турлаа, кат-чимизи элбек, казар байлаа чер иштинде чаштып чыдар бедик сын болур. Шаандагы шагда Таңдыны ады алдаржаан эр хамнар дагып турган. Таңды дагаан черге улуг-биче назынның кижилери баар. Кадай улус даг эдээнге артып каар, эр хиндиктиг улус таңды дагаан черге баар турган.
Таңдыны чылдың база дагып болур, колдуунда үш чыл болгаш албан дагыыр турган. Таңдының бажында оргулааш болгаш тас черге оваа кылып алыр, дагыыр хүндүс ынаар хамык чон чыглы бээр. Келген кижилерге болгаш таңдының улуг ээзинге чиир чемниң база ижер суксуннуң дээжизин делгеп салыр.
|
|
Таңды дагыыры дээрге тыва чоннуң ыдыктыг сүзүглели. Таңдыны дагып тургаш, тыва кижилер ол бедик сынның ээзинден ачы-буянны дилеп чораан, тус черниң байлаан камгалаарының база бир хевири кылдыр ажыглап чораан. Кижини кижи дарлаар, мөлчүүр болгаш бастыр чорук дендеп турда, таңма туткан дүжүметтерден өршээл дилевейн чораан, чүгле бедик таңдызындан тывалар өршээл дилеп чораан.
Таңды дагыыры дээрге бурунгу тываларның оран-чуртун камгалаан ыдыктыг байырлалы болур.
2018 чылдан эгелеп Буура тайгазын бичиилеп дагып эгелээн бис, кол-ла баштап турар киживис ол уеде, Эйлиг-Хем суму чагыргазыныӊ даргазы Байлакай Юрий Кыргысович, хамык чонун эвилелдеп, лама башкыларны чалап, келген аалчыларга Эйлиг-Хем арт кырынга, суттуг шайны, эът чемни чедер кылдыр кылып турган.
Оон бир чылын Буура тайгазыныӊ дагылдазын Дакыроол Саглай Көк-оолович, чагырга даргазы Дакыр-оол Наталья Васильевна, база бо өг-булениӊ хөй санныг төрелдери эки-ле эттирди, эртежик чеде бергеш кончуг семис шарыны чемге ажыглаар кылдыр аайлап турганын көрдум. Буурадан бадып келгеш чаглыг ээгизин-даа чидим, далган ускен быдаазын уш аяк чедир иштим.
Чер-ле харын чуу деп, чуу дээр Эйлиг-Хем кыргыстары дыка демниг, херек уелерде демнежирде кончуг чон. Дыка хөй кыргыстар өске хоорайларда, суурларда, кожууннарда чурттап чоруур боор чорду, бо Буура тайгазыныӊ дагылдазынга кижи дыка ур көрбээн эш-өөрун, төрелдерин, чаӊгыс-чер чурттугларын көөр, ужуражыр, хөөрежир боор чораан. Ажы-төлувус база бо черге таныжар, чоок төрел-дөргулун база билип аар чорду. Ынчангаш-ла харын Буура тайгазыныӊ дагыыры улаштыр чылдан чылче кончуг таптыг чоруп орар боор, моондаа сонгаар дагылда улаштыр сайзырап, чуртувуска, чонувуска чугле экини экеп турар кылдыр уламчылаар-ла дыр.
=
Буура тайгазы. Ыдык эдээ. Адаанда Демир-Суг аксы, Шагаан-Арыгже кежиг, оон ындында Уйгу чок Улуг-Хем, оон артында Хайыракан даа көступ тур.
2008 чыл. Муӊгаш-Хем биле Демир-Сугнуӊ каттышкан чери, Буураныӊ бирги дагылдазынче бар чыдыр бис. Тарый Геннадий Сарыг-оолович, Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Доржу Эдуард Васильевич, Тас-оол Эдуард Окуроолович. Хоюр-оол Р.М. – шагдаа, майор, аӊнаар, Доржу Э.В. – шагдаа, начын моге, Тас-оол Э.О. – дайын киржикчизи, «Эр чорук» орденниӊ эдилекчизи.
2008 чыл Буураныӊ бирги дагылдазы. Улуг-Оргу Пөш биле Ыяш -Бажыныӊ аразында каът. Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Доржу Эдуард Васильевич.
2008 чыл. Бир дугаар дагылда. Онгерлиг-Чарык аксы. Буураже унер оруктун эгези. Хертек Чечен-оол Биче-оолович-дайын киржикчизи, Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Дамдын Март-оол Кыргысович, Доржу Эдуард Васильевич, Тарый Геннадий Сарыгоолович, Байлакай Тимур Юрьевич, Байлакай Юрий Кыргысович- Афган дайыныныӊ киржикчизи.
2008 чыл. Буура кыры.Чайын алды ай. Самагалтай чечээ. Агаар дээрге чедер-ле, бичии болгаш-ла чаашкын база дымырадып турар, оон улаштыр хуннеп каап турар, сериин салгыннап каап турар, кайгамчык-ла.
2008 чыл. Суме оймаа, Улуг-Оргу Пөш биле Ыяш-Бажыныӊ аразында. Буура тайгазынныӊ аӊнарыныӊ кежээки одарда хуралдаар чери, Март-оол даайныӊ чугаазы-биле алырга. Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Тарый Геннадий Сарыгоолович, Дамдын Март-оол Кыргысович
2008 чыл. Тыва Республиканыӊ куруне тугу. Буура. Ыдык. Доржу Эдуард Васильевич, Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Дамдын Март-оол Кыргысович, Тарый Геннадий Сарыг-оолович, Тас-оол Эдуард Окур-оолович.
2008 чыл.Ыдык кыры. Тас-оол Эдуард Дакыр-оол Кара-оол Тюлюшович Дамдын Март-оол Кыргысович, Хоюр-оол Рудольф Михайлович, Доржу Эдуард Васильевич,
Оспакай Орлан Кыргысович, Байлакай Монгун-оол Кыргысович
2009 чыл Буура кыры болук чангыс чер чурттуглар, Ыдыктын дагылгазы.
2009 чыл. Эйлиг-Хем арт кыры. Буураныӊ дагылдазы эгелеп тур. Тываныӊ бөлук лама башкылары. Солагай талазындан уш дугаарында Улуг-Хем кожууннуӊ Даа ламазы Вадим башкы.
2009 чыл. Буура кыры, Ыяш бажы чайлаа. Тайганыӊ янзы-буру чечектери.
Артында Мунгаш-Даш чайлааныӊ бедик тейи көступ тур.
2009 чыл. Буура кыры. Доржу Эдуард Васильевич, Биче-Кыс Ортун-оол
Павлович, Тарый Геннадий Сарыг-оолович, Дамдын Мерген Март-оолович Наважап Радислав Николаевич-Тыва Республиканыӊ Арзылаӊ мөгези. Артында Ыдыктын байза кырында Тыва Республиканыӊ тугу киискип турар-дыр.
2009 чыл Буура тайгазы. Дангыр-оол Азий Валерьевич, Ооржак Мерген Дадар-оолович, Дамдын Мерген Март-оолович, Кысыгбай Оскал Иванович, Долгар Сагаан-оол Кызыл-оолович, Сагаан-оол Карим Байлак-оолович, Биче-Кыс Ортун-оол Павлович, Бичелдей Каадыр-оол Алексеевич, Куулар Хемер-оол Кокович, Доржу Эдуард Васильевич, Наважап Радислав Николаевич, Данзырын Валерий Кыргысович.
Буура кыры. Улуг Оргу-Пөш. Бичии оймак болгаш кончуг сааттыг дыттар-дыр.Бичии турумда аалда улус шупту саат дайнаар боор,ол уеде диш чуур турганын сагынмас- тыр мен.Саат дайнаар болгаш тываларнын диштери ак, быжыг, арыг чораан деп бодаар мен.
Улуг Оргу-Пөштуӊ тооруктуг пөштери дыка бедик чоон, тооруктарын «ыът-хаай» деп адаар, улуу-даа кедергей, кара сай чеде бээрге отка бичии өртедипкеш казып турда кежээ-ле, коргунчуг чаагай, чемижи дыка улуг, бир миннип кээриӊге дылыӊ бажы ойлуп калган боор чуве-ле болгай.
2009 чыл. Буура тайгазы. Ыдык кыры. Сагаан-оол Карим Байлак-оолович, Тарый Геннадий Сарыг-оолович.
2014 чыл. Буура кыры. Чонданов Арслан Эртинеевич. Хайыракан сумузунун оглу. Тываныӊ Президент кадет корпузунуӊ доозукчузу.
2014 чыл. Буура кыры. Тюлюш Чаян Артурович – Чаа-Хөл кожууннуӊ оглу. Бежен беш дугаарлыг даглыг черге дайын чорудар Кызылда кезектиӊ дайынчызы эр-дир.
2014 чыл. Сурунмаа Эдик Эльдарович. Эйлиг-Хем сумузунуӊ оглу. Адазыныӊ изин изеп Онгерлиг-чарык аксыныӊ бажында, ак хая кырында оруп турары олдур, кончуг эзириӊ.
2014 чыл. Тюлюш Чаян Артурович, Чаа-Хөл оглу, Буураныӊ ховаганы-биле. Бут бөмбуу ойнаар эр, ам ховаган бөмбук орнунда орар-дыр.
2016 чыл. Буура кыры. Ыдык чаны. Тарый Геннадий Сарыг-оолович, Конгаа Начын Викторович, Шыырап Байыр Серенович, Дамдын Мерген Мартоолович, Кара-оол
Юрий Валерьевич, Оспакай Орлан Кыргысович, Доржу Эдуард Васильевич
Буура кырыныӊ чечектери. Ыяш-Бажы оймак. Мында бес эӊдерик, казып алгаш от кыдыынга бичии өртедипкеш чиирге кончуг чаагай, картошканыӊ бичии амданы бар. Буураныӊ черлик хаваннары бес чиир болгаш кончуг семис, эъдиниӊ чаагайы дээрге, дылды таанын-на ызырар болгай кижи, аа богдаразында, чуу деп, чуу дээр ону, эргим чаӊгыс чурттугларым.
2016 чыл. Ыдык-биле Ыяш бажыныӊ аразы. Тарый Бежендей Сарыг-оолович – калдар аъттыг, оглу Ачыты шилги аъттыг.
2016 чыл. Ыдык кыры. Дамдын Март-оол Кыргысович, Кончук Эдуард Январьоолович, Чондан Альберт Доржуевич, Биче-кыс Ортун-оол Павлович. Дамдын М.К. – Тыва АССР-ниӊ алдарлыг башкызы, Тыва Республиканыӊ алдарлыг малчыны. Кончук Э.Я., Чондан А.Д. Афган дайыныныӊ киржикчилери – саперлар, «Дидим чорук» медальдыӊ эдилекчилери, Биче-Кыс О.П. – Тыва АССР-ниӊ алдарлыг тудугжузу, кончуг аӊнаар, тайгалаар, Буура тайгазы, Хаатыг тайганы, Урбун-Кашпалды одуртур аӊнап чораан «Көрбээн чувези чок, көдурбээн хөнээ чок» эрлерниӊ бирээзи-дир.
2019 чыл. Буура кыры. Ыдык эдээ. Шожул-оол Ай-Демир Павлович, дайын киржикчизи, оглу Кудерек-биле.
2019 чыл. Кыргыстар. Буура кыры. Шожул-оол Ай-Демир Павлович, оглу Кудерек, Чаш-оол Байлак Орланович, Оспакай Артык Борисович, Биче-оол Слава Николаевич. Артында Эйлиг-Хем суур көступ тур.
«Эргим чангыс чер-чурттугларым, хундулуг эрлер! Ыдыктыг Буура даавыс Тыванын эн бедик - далай деннелинден 2,310 метрде турар - ыдыктыг черлеринин бирээзи. Буура даан ыдыктаан шажын езулалын огбелеривистен дамчып келген езу-чурумун сагып тургаш, чогуур деннелге эрттирдивис, деп Тыванын баштыны Шолбан Кара-оол 2019 чылдын Ыдык кырынга чугаалаан. Езулалга эр хиндиктиг улус киржип чедип келди. Олар чугле боттарынын сеткил-соруун быжыглар дээш эвес, а ог-булезинин болгаш бугу салгалдын чаагай амыдыралы дээш чыглып келген.
Бээр чугле эки тура-соруктуг, быжыг, куштуг эрлер кээр. Меӊээ бодумга безин хөй чылдар иштинде бээр унери болдунмас турду. Чуге дизе бо Ыдыктыг черге кээр дээрге амыдыралымныӊ ол уези, база ол уеде кылып чоруткан ажылуулем ам-даа чедишпес ышкаш сагындырып турган. Канчалдыр-даа кызыдарымга, бээр унуп кээринге моондакталып турар янзы-буру байдалдар тыптып кээп турду. Ам-на Буура мени хулээп алды…. Мээӊ кылып чоруткан ажылым, киирген уулем чогуур деӊнелге четкени ол боор. Тыва Республиканыӊ Баштыны Ш.В. Кара-оол.
2019 чыл. Буура кыры. Артында Ыдык-дыр. Биче-оол Слава Николаевич – дайын киржикчизи, Чаш-оол Орлан Олегович, Чаш-оол Байлак Орланович
2019 чыл. Буура кыры. Чаш-оол Орлан Олегович, Шожул-оол Ай-Демир Павлович, оглу Кудерек, Чаш-оол Байлак Орланович, Оспакай Артык Борисович.
2019 чыл. Буура кыры. Чаш-оол Байлак Орланович, Биче-оол Слава Николаевич, Чаш-оол Орлан Олегович Шожул-оол Ай-Демир Павлович, оглу Кудерек-биле.
2019 чыл. Буура кыры. Ыяш-Бажы. Тарый Геннадий Сарыг-оолович, Ай-Демирнин оглу Кудеректи ушкарып алган.
2019 чыл. Буура кыры. Эйлиг-Хем сумузунуӊ аныяк мөгелери. Башкылары-биле – Дамдын Владимир Март-оолович, Шожул-оол Буян Кыргысович. Даайлары Тарый Орлан Сарыг-оолович, Чымбыл-оол Артур Валерьевич.
2019 чыл. Буура тайгазы Ыдык кыры. Бөлук чаӊгыс чер чурттуг кыргыстар.
Буура кырынга хойну чайладыр кадарып кээрге коргунчуг семириир. Эгезинде шынаадан келгеш, ийи-уш хонук от баштап халчыыр, чум отка, оон ожуургаар тода бээр, аалдан ыравас оттап чоруп турар. Хойлар көзулдур-ле семирип каар, ээгизиниӊ чаа илиг чедип турар аппаар, мунун чиг тараа-биле чемнээш аартап турда дыка-ла чаагай.
Тыва Республика. Буура тайгазы. Ук-төөгуден бээр кыргыстарныӊ чайлаглары, тайгазынга тейлеп, чудуп, хой мал-маганын өстуруп, аӊ - меӊин аӊнап чурттап чоруур тайгазы. Бо чайлагларныӊ аттарын мынчаар тайылбырлап шыдаар-дыр мен: Бичии Оргу-Пөш, Улуг Оргу-Пөш дээрге ылапла кедергей пөштер бар оон-на укталган боор, Ыяш-Бажы дээрге, улуг арганыӊ бажы боорга ынчаар адаан боор, Ыдык дээрге билдингир-дир, ыдыктаар, дагыыр бедик-тир деп. Мен бичии тургаш сактырымга Ыдык адаанда оймакка акым Сундуй-оол Гриша суглар-биле чеде бергеш, ол Демир-Салдын ужукыдыын көруп турган ышкаш мен, та шынап, та уйгу-дужум, элдеп чуве. Мунгаш-Дашта ылап-ла уш хаядан бойдустуӊ кылып кааны, улуг муӊгаш кажаа ышкаш бедик хая бар, Муӊгаш-Хем бажы, Хемниӊ бажы-дыр, Кара-Чурек дээрге ырактан аъттыг кел чыдарга, ылап-ла караӊгы кылдыр көстур чайлаг, херек кырында чеде бээрге, ол делгем черлерде чатыла берген көк-кат ынчаар көстур боор чораан. Ол чайлагныӊ көк-кадыныӊ улуу дээрге виноград кады ышкаш улуг, бичии чыгдынаргала кочал дола бээр. Ол Кара-Чурек чайлаанга хуннуӊ чыгыы чаашкын чаар, чайлаг чоогунда хем бажында улуг булуктар чайладыр эривес чер чораан. Бичии турумда авам, ачам бир катап чайлаглап барып турган бис, чаап турда кежээ-ле. Бода мал тоовас, шээр мал бергедей бээр чораан. Он хире хонгаш кожуп бада берген бис Муӊгаш-Дашче. Ол уеде аалга почтальон Дакыр-оол Владимир Кыргысович, дыка бедик калчан-шилги аъттыг кээр, улуг даалыӊныг солуннар суп алган кээр, оон ынай мал эмчизи Чындаа Кызыл-оол Кыргысович ай санында бир катап кээр турган. Мал эмчизи кээрге изиг-ханнаар турган, тыва хойтпак тигер, чанывыста аалдар база чедип кээр турган. Дакыр-оол Владимир Кыргысович, Хандываа Александр Кыргысович Эйлиг-Хем совхозтуӊ удуртулгазынга чоруп турган, чогум авамныӊ аайы-биле бистиӊ аалга чыглыр турган хевирлиг сөөлунде билип орарымга. Авам-на харын хамык төрелдерин, эш-өөрун чыыр турган хевирлиг, дыка шимченгир, шыдаар турган-дыр, авамныӊ чугаазы дыка чидиг, дыка-ла хөглуг, каттырар кылдыр сагыжымда артып калган. Ачамныӊ чугаазы эвээш, каттырып турганын сагынмастыр мен, ургулчу-ле ажылдаан турар азы хой кадарып чоруй барган боор, ам көруп турарымга чаӊы Ортуноол акым кара ояаар чорду, кыштап чорда суг көөрумге.
Буура тайгазынын Кара-Чурек чайлаанын кок-кады дыка-ла хой, тайганын тазында чаттыла берген, бо кок-катка мажаалайлар албан турар чер чораан, ынчанмайн канчаар белен чем турда, домей-ле дириг амытан-дыр, тайганын ээзи.
Бичии тургаш сактырымга Буура кырынче чайлаглап унерде бис шарыларга чудуртунер турдувус, ыӊгыржактааш, дизи тыртып каан болур, дөрт-беш харлыг шарылар боор. Бис бичии эрлер Буура кырынче хойну кадарып уне бээр турдувус, инектерни чуктуг шарыларнын соондан хай деп ундурер, эн берге ажыл чайлагже кошкенде хаваннарны тайгаже ундуруп аары турган, оларын доъшке келгеш, суксап каъгып эгелээр, оон бичии конгулдерге суг-биле кырынче чажып тургаш чайлагга чедирер, анаа чеде берген соонда, оларын бир ай иштинде боттары-ла ай, бес казып чип турар,чайлагдан бадарда анаа кызыл кылдыр семирий берген болур.
Буура-Тайгазы дээрге Суг халаптың мурнунда-даа, Суг халаптың үезинде-даа, Суг халаптың соонда үелерде, амгы-даа үеде кончуг ыдыктыг тайга-дыр. Ол тайга бажынга кижи амытан шуут узуткаттына бербейн барган болгай, орта кижиниң өзеен, улустарны артырып каан. Буура-Тайгазын бертинден көөрге «Ыдык» бар, ындынче чеде бээрге улуг хову-ла болгай, шынап-ла, чеже-даа кижи аңаа чыдып каап болур, чеже-даа аң-мең, мал-маган сыңнып болур делгем чер-дир. Ооң соонда улустуң өзүп көвүдээни, янзы-бүрү дылдарлыг янзы-бүрү чоннар кылдыр бүдүн делегейже тарап чоруй барганы – ол дээрге Буураның болгаш Демир-Салдың ачызы-дыр. Хөй чон тарап эгелээш, хайыралап камгалап каан Буура-Тайгазын хүндүткел-биле Хам-Буура деп адап, тейлеп, чалбарып, оон эдээнде тыва чон хостуу - биле чурттап чоруур.
Бижээн: Тарый Бежендей Сарыг-оолович, 2020 чылдыӊ май 1.Эйлиг-Хем.Улуг-Хем.
