Кум ий годым Пактай Когой серыпле коштын. Кум ий годым шуко семын индыралтын, унтер-офицер-влакын мутыштым колыштын илен. Шке ӱҥышылыкшылан кӧра тудо шуко йӧсым чытен, ик ганат нигӧлан карум пуэн огыл, тоштынат огыл. Когой кеҥежымак «Долой войну!» манме мутым колын гынат, але марте шуко шонен шуын огыл ыле.
Полк резервыш лектын. Полк шогымо верыште сар деч ончыч ял улмаш. Ял шаланен, кодшо оралтыжымат землянкым ышташ поген налыныт. Лачак чоҥга верыште костелын пел пырдыжше кодын, адак южо вере я тумо меҥге, я шалатыме халупын кодшо пырдыжше изиш аралалтын. Кечывалым Пактай шалатыл пытарыме ял олмышто ятыр коштын. Теве тыште урем улмаш, теве тыште вӱд таве руалтын, тудын кӱ кышкарже ойыртемын пале. Умбалнырак, корем лакыште, изи эҥер лыргыктен йога. Вӱд корнышто снаряд стакан-влак рӱдаҥ кият, ала-могай ярсыше айдеме иктыш чумырен оптен. Эҥерыште тувыр мушмо пашма, тудат кӱ денак ыштыме. Эҥер воктен, чоҥга верыште, клуньо1 улмаш, тушто шуко олым ломыж кусналтын, йырым-йырже мландым шемемден.
Пашмаште взводный Князев, тувыржым кудашын, шовын дене оҥжым, вуйжым йыген шога. Тудын пунан оҥжо ойыртемын тазан шӱла. Пашма воктен, оралгаш тӱҥалше шудышто, суконный гимнастерка кия. Пактайын шинчажлан погонысо кум нашивке логалеш.
— Пактаев, — манеш взводный, — таче тый караулыш кает.
— Кушко?
— Могай йодыштмаш? — Князев Пактайым, ӧрдыжын лийын, шыдын ончалеш. — Кушко колтат — кает...
Теве Князев землянкыш толынат шуын. Йолташ-влак малаш возаш ямдылалтыт, а Когойлан караулыш каяш логалеш.
— Та який же вам ще карагул, господин взводный, — землянка лук гыч кӱжгӧ йӱк шоктыш. — Та на що Толи карагульная команда.
— Тыйым огыт колто, Шевнук. Тый шып шинче! — Князев сырен пелешта.
— А вин що? Не чоловик ни що? От дурень!.. Вин пишов, що-б тоби повылазыло...
Пактай, пычал ден патронташым налын, землянка гыч лектеш. Тудым Князев штаб велыш наҥгая. Пактай, йӱкым пуыде, почешыже ошкылеш.
— Тый, Пактаев, каргыме мутшым ит колышт, — манеш взводный, пеҥгыде таган дене кӱан корным арун перкален ошкылеш.
Когойым первый сменышкак часовойлан шогалтат.
* * *
Корем тайылыште кугу землянка. Землянкыш пурымо омса кугу, омса покшелне крестла кӱртньылымӧ окна. Кӧргыштӧ пич пычкемыш. Тушто кызыт йӱк огеш шокто. Караул начальникын ойлымо гычше Когой умылен: тыште ала-могай кугу преступник-влак шинчат. Кӧ улыт, могай титаклан шындалтыныт — караул начальник каласен огыл. Пактай землянка ончылно мӧҥгеш-оньыш коштеш, йырым-йыр ончыштеш, колыштеш. Очыни, лишылрак землянкыште салтак-влак мурат. Нунын йӱкышт рок йымачын шергылт лектын огеш керт, пуйто ӱмырлан петыралтме айдеме-влак шортмо мурыштым мурат. Муро се- мыште Карпат курыкын йӧсылыкшӧ, ночко-лавыра окопын нелылыкше шижалтеш. Тиде ойгырымо мут салтак-влакын пырля тоялтме шӱгарым, нунын ача-аваштын, икшывыштын йӧсланымым шарныктара...
Тумо чодыра ӱмбалсе кавам эртыше кече корнын-корнын йошкартен. Тыштат-туштат пыл лапчык-влак, шуйнылын, шаланен, вошт койшо тӱтырашке савырнат. Кече шичме велыште Чолга шӱдыр йолга. Эр кече могырым катлыше тылзе кӱза, какарге волгыдыж дене пӱртӱсым кок тӱслан шелеш.
Мӱндырнӧ-мӱндырнӧ, ала-кушто ончылно, жапын-жапын пычал йӱк пылт-палт шокталеш.
Землянка омса окнаш шем пондашан чурий ончалеш.
— Эй, земляк, — манеш тудо, — тол тембакырак.
— Мутланаш ок лий, — пелешта Пактай, омса деч торлен кая. Туге гынат шӱмжылан юрт чучеш, йӱк палыме айдемынла шокта. Мӧҥгеш омса дек толын шумеке, адак йӱкым колеш:
— Пактаев, тый улат вет? Молан от мутлане?
Когой, шижде, омса век савырнен шогалеш.
— Мый... а тый... Блинов!
— Умылем, — манеш Блинов, — караул командылан ӱшан пытен, ынде мемнам оролаш тендан гай пычкемыш салтак-влакым погаш тӱҥалыныт.
Позицийыш Блинов июнь тылзыште толын, Когоймытын ротыш верештын ыле. Толмекыже, шукат лийын огыл, тудын йыр кнагалан моштышо салтак-влак чумыргаш тӱҥалыныт. Тудо тыматле айдеме, чыла денат лыжган мутланен. Санденак, очыни, салтак-влак тудым йӧратеныт. Мо нерген мутланымыжым Когой колын огыл гынат, Блинов толмек, окопышто шуко у мут шарлен: «буржуй», «эсер», «большевик», тулеч молат.
Окоп деч шуко ончылно кугу сопка2 ыле. Тудым салтак-влак «тагавуй» манын лӱмденыт. Сопкышто окоп, бойница-влак. Окопышто эксыде ик рота шинчен. Июльысо наступлений годым Когой шогымо полк ончык каен огыл гынат, офицер кашак кум дюйман батарей дене немычым шыдештарен. Ик кече мучко немычат саде сопкыш снарядым кышкен, тусо укрепленийым йыклык шалатен пытарен, нылымше ротышто пел калыкым гына коден, молышт сопкысо шаргӱан рок дене уралтын коленыт. Пудыргышо ротым вашталташ каяш Когоймытын ротылан приказ толын.
— Огына кае! — манын кычкырале визымше рота.
Блинов ончыко лектын шогале.
— Господин поручик, тиде сопкышко немычым пуртынет гынат, огеш пуро, — мане тудо.
Ротный, кужу капан подпоручик Орёл, Блинов ончык чак миен, сигыралын кычкырале:
— А тый кузе палет? А! Сукин сын!..
— Вурседалаш ок лий, господин поручик. Сопкыш ме огына кае.
— Вурседалаш ок лий? Сопкыш огыда кае?.. Мый тыйым шинчем, могай кайык улат... Адак ик гана йодам: сопкыш каеда?
— Огына! — рӱжге тӱшка йӱк шоктыш.
Ротный лупшыжым кенета кӱшкӧ нӧлталеш.
— Бунтоватлаш!.. Шагал тендам кыреныт! Мерзавец-влак! Каеда, огыда?
— Огына!..
Подпоручик, нимом пелештыде, ряд покшеке чак миен, лупшыжым солалтыш, ала-кӧн вуйышко пошт шоктыктен логалтыш.
— Сволочь! Тыйын пашат, бунтовщик!..
Тунамак пел ротыжо ротный ваштареш пычалым виктен шогале.
— Сита! Кушто тендан эрык манмыда?
Ротный ойырлен кайыш. Тылеч вара тиде кужу капан офицерым полкышто нигӧат ужын огыл. Эрлашыжым эрдене эрак сусыргышо чуриян Блиновым кучен наҥгаеныт, а ротым расформироватленыт. Туге гынат «тагавуй» сопкыш нимогай рота коштын огыл. Полк луштыргаш тӱҥалын.
— Пактаев йолташ! — манеш адак Блинов. Тудын йӱкшӧ Когойлан изак-шолякынла ныжылгын шокта. — Каласен моштет мо: мо верчын сарыште орланен коштат?
— Кӧ шинча?.. Эрык верч, маныт...
— Мӧҥгыштет ешет, шочшет уло дыр?
Когойын шӱмжылан шокшын чучеш. Ушыжо шке шочмо ялышкыже чоҥештен кая. Тушто ик тулык ӱдыр ыле — кандалге шинчан, шем мотор. Кушто гын тудо кызыт илылтеш — уверет-мочет...
— Нигӧат уке, тулыкеш кодалтын, — манеш Когой, логарышкыже вӱр пӧрдем ырыктен кӱза.
— Суртет уло?
— Нимодымо...
— Тарзылан иленат?
— Ие.
— Теве ынде тый шоналте: кушто тыйын тушманетше? Очыни, ожно ачат-аватын суртат, мландат улмаш? Кушко тудо каен?
Когой нимом огеш пелеште, землянка пырдыжеш комдык эҥертен шогалын, шонаш тӱҥалеш. Блиноват мутланымым чарна, окнашке тамак ӱпш лектеш — тамакым шупшеш, очыни. Когойын ушышкыжо поян Трипон шыҥалт пура. Шонымыж семын Когой шижеш: тудын кӧргыштыжӧ нигунам шоналтыдыме шонымаш шарла.
«Чынак, мо верчын толашем, орланем? Мыйын мо аралышашем уло? Кӧм аралем?» — манын йодеш тудын ушыжо.
— Тый могай ротыш верештынат? — адак йӱк шокта.
— Тоштешак кодынам.
— Ярускин кушто?
— Кумшо ротышто.
— Тый тудлан уна тиде кагазым пуэн кертат мо?
— Пеш кертам.
— Шинчен лий: нигӧат ынже шиж. Тиде кагазым шукертак ямдыленам, но караульный командыште Ярускиным огыт шинче.
— Ит лӱд, Блинов... йолташ, мый шолып ыштен моштем... Кызытеш шыплане, смена толеш...
Корем тайыл йолгорнышто кок еҥ толмо ӱжака коеш.
* * *
Кок арня гыч полк штабыш салтак делегаций толеш. Адъютант, рвезе поручик, делегацийлан толшо Ярускиным, Шевчукым, Пактай Когойым, молымат теҥгылыш шында, шкеже нунын кондымо кагазым лудаш пижеш. Лудын пытарымек, адъютант нуным тӱткын ончалеш, вара ваштарешышт шинчын пелешта:
— Тендан йодмыда чын, мый кызытак полковниклан доложитлем.
— Мыланна тышакынак результатым палаш кӱлеш, — манеш Ярускин. — Полк командир мемнан йодмынам шукта гын, ме окопыш сменылан каена, уке гын, огына кае.
— Чын, чын, — манеш поручик, — кунам-гынат тиде кӱлдымаш сарлан мучашым ышташ кӱлеш.
Ярускин ӧреш: адъютант ала шке шонымыжымак ойла, ала нуным игылтеш веле...
Ӧрден утышо полковник Савинский ӱстелтӧрыштӧ дивизий штаб гыч таче налме приказым лудын шинча ыле, тудын дек адъютант пурен шогалят, полковниклан честьым ыштыш, вара кагазым пуыш.
— Салтак-влак деч делегаций Блиновым да моло шинчыше-влакым эрыкыш лукташ йодыт.
— Ом керт, дивизийын приказше уке, — манеш полковник, кагазым ӧрдыжкӧ пышта. Шкеже аптыраныше еҥ гай теҥгылыште тарванылеш. Вара пызныше шинчажым адъютант ӱмбак кусара. — Делегаций, манат? Кушто тудо? Кӧ нуным колтен? Тиде мо тугай? Уждымо-колдымо койыш...
— Неужели те огыда умыло, господин полковник. Вет сар пашана ынде йӧршеш пужлен, тидым рашак ужаш лиеш.
— Туге, тендан гай либерал-влак чыла пашам локтылыныт. Но... арестовайыме-влакым лукташ ок лий.
— Шоналтен ончыза, господин полковник: вашке учредительный собранийыш сайлаш тӱҥалыт, а мемнан полкышто вич еҥ арестовайымаште шинчат. Тиде шот огыл. Дивизий штабым вучыде, нуным луктын колташ кӱлеш. Дивизий штаб нунын нерген огеш мондо ыле гын, шукертак суд лиеш ыле. Вет вашке кок тылзе шуэш.
— Суд ок лий, маныда? — полковник адъютант век чурийжым чакемда.
— Ок лий, судлан жап эртен.
Полковник ик жап окна янда вошт уремыш онча. Уремыште тыгыде йӱр йӱреш. Корно дене туйо имне кычкыман фурманка кая. Полковникын чонжылан кенета каньысырын чучеш.
— Нимом ышташ... Луктын колташ приказым возо, — манеш вара адъютантлан.
— Ярускин йолташ, кӱлешан жап шуэш гын, поручик Русиновым ит мондо... Мый куанем, мемнан полкыштат организаций улмаш... Литература уке, нимогай газетым огыт колто... Кызытеш чеверын. Чӱчкыдынрак толеде...
Кайышыжла, Ярускин адак кокыте шонен:
— Тиде шӧртньӧ погон чыным ойла, але провокатор?..
* * *
Кечывалымак салтак-влаклан список тӱшкам пуэденыт. Чылаже латик список, ала-кудыжо чын список, ала-кудыжо кӱлдымаш, тидым шуко салтак пален огыл. Чын, кок-кум гана дивизий гыч салтак вургемым чиен толшо офицер-влак погынымашым ыштеныт, нунын ой почеш 1-ше №-ан список гына келшышан — «социалист-революционер партий».
Когой пыкше гына лудын мошта, умылашыже нимомат огеш умыло. Кастен, погынымаш деч ончыч, Когой Ярускин дек куржын. Туштак Блинов. Коктын нуно мутланен шинчат ыле.
— Чоя улыт, — манын Блинов, — сайлымашым нуно пеш вашкен эртарат. Тачак спискым пуэденыт, тачак погынымаш, а эрла эрден пакетым поген кошташ тӱҥалыт. Салтак коклаште агитироватлаш жап ынже лий манын шонат.
— Але ик ганат большевик агитатор толын огыл, — манеш Ярускин.
— Нуно большевикым огыт колто.
Когой большевик манме мутым шукертак колын. Туге гынат кӧжым-можым умылен шуктен огыл. Иктым гына пален: большевик-влак сарым чараш вашкат. Тидыже салтак-влаклан утларак келшен.
— Таче, Пактаев, шке ротышкет вашке ит кай, погынымашым мемнан дене пырля колышт, — манын тудлан Блинов. — Тыят вет мемнан кашакыш ушненат.
Кастене кумшо ротыш агитатор-влак толыныт, погынымашым ыштеныт. Нуно тӱрлӧ семын эсер ден кадет партийым моктен ойленыт. Лачак погынымаш пытышаш годым полк штаб гыч адъютант толын шуын. Тудо ик жап колышт шоген, ик йӱкымат пуэн огыл. Погынымаш вуйлатыше, шем пондашан прапорщик, туддеч йодын:
— Мом каласынеда, господин адъютант?
— Мый почеш каласем, а кызыт Ярускин ден Блинов иктажым каласат, — манеш поручик Русинов, Ярускиным куандарышла ончалеш.
Ярускин ден Блинов ылыжыт.
— Молан агитатор-влак большевик список нерген огыт ойло? — койдарен, Блинов йодеш. Агитатор-влак, икте-весыштым ончалын, вачыштым туртыктат.
— Тудын нергенат ойлена, — манеш прапорщик, кынел шогалеш.
— Большевик партий...
Блинов, содор кынелын, прапорщикын мутшым кӱр- леш:
— Уке, лучо мый шке ойлем, — йӱкшым кугемден, Блинов ойлаш тӱҥалеш. — Большевик нерген кадет партийын представительже ойлен ок керт. Тудо шояк мутым гына ойлен кертеш.
Пактай Когой офицер-влакын ойлымышт годым пеле-пуле колыштын. «Нуно мемнан калык гыч огытыл» манын шонкален. Блиновын мутшо пеш раш, ушышко шкак шыҥен пура, умылаш тыршыме ок кӱл. Тудын ойлымыж почеш Когой адак поян Трипоным шарналта, тарзыште коштшо шем чевер Маринажат ӱшешыже возеш. Кушто гын тудо илылтеш?..
Блинов сар нерген ойла:
— Теве ончыза Пактаев йолташым. Тудын суртшат, мландыжат ыле, поян-влак чыла поген налыныт, кызыт ниможат уке. Мо верчын тудо орланен коштеш? Кӧн верчын? А Пактаев гай тарзе-влак армийыште шӱдӧ тӱжем дене улыт. Социалист-революционер-влак оза лийыт гын, ик гана йомдарыме мландыжым Пактаев нигунам ок уж...
Офицер-влак титакеш кучалтме гай шогат, шке коклаштышт шыве-шыве мутланат.
Вуйлатыше прапорщик адъютантым онча. «Адъютант большевик агитаторым сайын гына «перен пуа», вара тунам погынымашым петырашат лиеш», — манын шона прапорщик. Блинов ойлен пытарымек, тудо адак саде адъютант деч йодеш:
— Мом каласынеда ыле, господин поручик?
Адъютант прапорщикым, вара офицер кашакым тура ончалеш:
— Тетла нимат ойлышаш уке, Блинов чыла каласен, чыла раш, — пеҥгыде йӱк дене пелешта адъютант, шке лектын кая. Адъютант почеш эркын-эркын салтак-влакат шаланат.
Кугу пуста землянкеш офицер кашак гына ик жаплан кодеш.
— Чыла пашам локтылын, — манеш прапорщик.
— Да, тидым нигӧат вучен огыл, — кадет агитатор кугун шӱлалта. — Штаб адъютант — большевик!..
* * *
Игече лавыртышан шога, эксыде йӱр. Каваште лавыра тӱсан пыл шолеш. Коклан гына, кас велеш, ояр лончо койылда, вара адак пыл шымаланен толеш.
Ик тыгай кастен адъютант Русинов кумшо ротыш толын, Ярускин ден Блиновлан каласен:
— Сайлымаш паша томам, социалист-революционер партий сеҥен.
Ярускин ден Блинов ваш ончалыт.
— Туге гын, мир лиеш манын шоныман огыл.
— Очыни, туге, — манеш Русинов. — Но... олалаште тымык огыл, увер тугай толеда. Тыланда нимогай уверым огыт каласе, а штабыште чыла увер уло.
Кум кече гыч Русинов адак толын. Тудо Блинов ден Ярускин илыме землянкыш пуренат, куандарен кычкыралын:
— Йолташ-влак, временный правительство сӱмыралтын, власть Совет кидыште.
— Ура-а! — кычкырат Ярускин ден Блинов.
— Ура-а! — нунын почеш молыштат кычкырат.
Русинов салтак-влакым тӱгӧ ӱжын луктеш. Салтак-влакын ушыштышт икте гына пӧрдеш: «Вашке мир! Мӧҥгышкӧ!»
Русинов адак ойла:
— Йолташ-влак, мый, армийыш толмешкем, студент ыльым, мый, учительын эргыже, тендан дене пырля улам. Тиде шӧртньӧ погон ок кӱл.
Шодыр шоктыктен, Русинов погонжым, кушкед налын, калык йол йымак, лавыраш, кудалта. Тудын йырже салтак ора койын кушкеш, шарла. Нунат шкеныштын погоныштым кушкед кышкат. Митинг тӱҥалеш.
Ротный командир, лӱмын эскерен, калык тӱшкаш эркын толеш. Тудын почеш моло офицер-влакат погынат.
— Молан митинг? — ротный йодеш.
— Виян лийже Совет властъ! — вашмут пуымо олмеш Блинов кычкыралеш.
Шем пондашан прапорщик адъютантым ужеш.
— Ах, теат тыштак улыда, — манеш тудо, очыни, нимогай уверат тудлан але шоктен огыл. — Йоҥылыш ойлет, Блинов. Нимогай совет власть лийын ок керт, теҥгече Учредительный собраний почылтын.
— Чын, почылтын, господин ротный, но тунамак петырналтын. Большевик партий властьым шке кидышкыже налын, — Русинов манеш. — Господин ротный, господа офицер-влак, салтак-влак погондам кушкедаш йодыт.
Офицер-влак южышт ошем каят, южышт вӱр гай йошкаргат, южышт кӱ меҥге гай лийын шогалыт.
— Погоным долой! — кычкырат салтак-влак.
Офицер-влак посна лийше кашакле чумыр ора дене штаб велыш ошкылыт.
Пактай Когой митингыш шаҥгак толын. Калык ушна да ушна. Ынде чумыр полк погынен шуэш. Блинов, землянка леваш ӱмбак кӱзен шогалын, пролетарский революций нерген ойла. Когойын ушыжлан адак Блиновын мутшо пеш тыматлын, чынлен шокта, пеш раш умылаш лиеш.
— Пролетарский революцийым мыланна аралыман, уке гын капиталист-влак, нунын тарзышт — меньшевик ден тӱрлӧ «социалист-влак» — революцийым калык вӱреш ташлыктарен пытарат. Айста шкенан власть верч пеҥгыдын шогалына!
Кас марте полк митингыште шолын, лӱшкен. Митинг пытышаш годым Русиновлан кок параграфан приказым конден пуэныт. Тушто тыге каласалтын:
«Полк штаб адъютант Русиновым корпус штабыш откомандироватлаш.
Полк штаб адъютантлан прапорщик Поповым шогалташ...»
«Вараш кодын улыда», — воштылын шоналтен Русинов. Вара Блинов ден Ярускинлан ойлен: «Кызытак Йошкар гвардийыш доброволец-влакым погаш тӱҥалына, мый корпус штабыш ом кае».
Эрлашыжымак Йошкар гвардийыш шӱдӧ чоло салтак возалтын.
Визымше ротышто эн первыяк Пактай Когой возалтын.
* * *
Шепетовка станций. Станцийыш кум могырым кӱртньӧ корно линий пура. Пактай тиде станцийым пеш сай шинча, тышке 1915 ийыште нунын полк чакнен толын ыле. Олаште шуко оралте снаряд дене шалатыме. Теве тошто вокзал, тудын пелмогыр пырдыжше веле таза кодын, молыжо кӱ савар лийын возын. Тӱҥ линийыште товарный вагонан состав шога. Вагонла гыч муро йӱк шергылт лектеш. Кыдалнырак, ик вагонышто, Пактай, Ярускин, Блинов шканышт верым налыныт. Туштак Русинов. Кызыт тудо станций начальник дек каен.
— Молан отправленийым огыда пу? — пачаш-пачаш йодеш Русинов.
— Лишыл станций гыч нимогай увер уке, — манеш начальник, шке тока налме телеграммым шӧрын ончалеш. — Пуйто линий шаланен, маныт.
Начальник шоналтенат огыл: адъютант морзе азбукым шинча улмаш. Русинов телеграмма лентым тӱткын онча, ужеш — «12 ч. 30 м. Путь свободен». Вара шагатым ончалеш — 12 шагатат 35 минут.
— Господин начальник, мыйым те ида ондале, мый телеграммым лудын моштем, — шуэнрак, шучко йӱк дене пелешта Русинов. — Пуыза отправленийым!
Начальникын шӱргыжӧ чеверген кая, ала-молан нержым ӱштылеш.
— Чорт-влак, — пуйто сырен пелешта тудо, — телеграммым кӱлдымашла кышкылтыт, пырчат ужын омыл...
Вара машинистлан отправленийым пуаш лектеш.
Паровоз деран Русинов начальниклан манын:
— Контрик! Салтак-влаклан каласем гын, тыйым тышакынак лӱен кодат...
Поезд тарвана, буфер салма-влак ваш-ваш пералтыт.
— Ура! — шокта вагонла гыч. — Кайышна, йолташ-влак!
Муро йӱк талышна, вагон орава-влак рельс шуйнымашеш шол-тык, шол-тык шоктыктен, йӱкым пуат.
Поезд йӱдйымал могырыш, Петроград велыш, чыма, шолтыга...
Пролетарский революцийын столицыжым аралаш кая...
1936
__________
1 Клуньо — идым, арва оптымо вер.
2 Сопка — кӱкшӧ вер, арка, курык.