Өөрхн элгн - близкие родственники
1. I-гч үй -Көвүн - сын - һарлдсн (родные)
2. II-гч үй - Ачнр - внуки - һал (огонь)
3. III-гч үй - Җичнр - правнуки - һулмт (очаг)
4. IV-гч үй - Җиликнр - праправнуки - зел (привязь для телят, приплода)
5. V-гч үй - Һучнр - прапраправнуки - әәл (село, хотон)
Хол төрл - дальние родственники
6. VI-гч үй – Сала (ветвь, ответвление) - прапрапраправнуки - элгн
7. VII-гч үй - Салтр - прапрапрапраправнуки - садн
8. VIII-гч үй - Салтрг -прапрапрапрапраправнуки - төрл
9. IX-гч үй – Җиртң (даль) – прапрапрапрапрапраправнуки- төрсн
Здесь интересно отметить следующий момент: названия (кроме ахнр - братья) һал - үй, һулмт - үй и зел - үй, т.е. семьи родных братьев и их сыновей и внуков по мужской линии (вместе с отцом первых) составляли в дофеодальную эпоху, одну большую патриархальную семью.
Ибо һал - үй - "поколение по огню очага". Они могли жить друг у друга, поклонялись одному огню, очагу, делали подношения, могли совершать жертвоприношение огню.
һулмт - үй - "поколение по очагу", они могли брать головешку(цуцл- головешка) из очага и разжигать свой очаг, отсюда возникла поговорка "көвүн өсхлә, һулмтас чигн төрл олддмн" - когда мальчик вырастет и среди троюродных братьев родня найдется.
Зел үй - "поколение по зел - привязи" - это правнуки братьев, жили своими юртами, но скот содержали вместе и приплод скота привязывали к одному зел - привязи. Отсюда возникла другая поговорка "зееhән авхла - зел тасрдг" - если жениться на двоюродной сестре, то пресекается род (дословно, рвется привязь).
Пятиюродные братья назывались "әәл - үй" - поколение по аилу, селу, хотону, так как жили в одном хотоне со своими близкими родственниками. Они занимали промежуточное положение между близкими и дальними родственниками. "Әәл, әәмгиг ахнь залдг, агт күлгиг цалмар бәрдг" - община правится старшим, коня ловят арканом.Элгн тускар, кезәнә келсн үлгүр бәәдмн "сән төмр зеврдго, сән элгн хуучрдго" - хорошее железо не ржавеет, хорошие родственники не забываются. Садна туск үлгүрмүд: "садн ацан болдго, шаавр ацан болдг" - не родственники бывают обузой, а колотушка "садн күүнә дууг харңhу сөөд чигн таньдг" - голос родственника узнаётся и в темноте.
III. Нисходящая, начиная от дочери (дочерей):
1. Күүкд үрн - дочери.
2. Зе күүкд - внучки по дочери
3. Зеенц күүкд - правнучки по дочери
4. Зеенцр күүкд - праправнучки по дочери
5. Зеец күүкд - прапраправнучки по дочери
6. Зеецр күүкд - прапрапраправнучки по дочери
7. Зеет күүкд - прапрапрапраправнучки по дочери
8. Зеетр күүкд - прапрапрапрапраправнучки по дочери
9. Тасрха - өсркә - пра...пра...внучки седьмого поколения
IV. II - я боковая линия между женщинами до девятого поколения, начиная от сестер:
1. Эгч дү хойр (һурвн) - дочери - сестры родные
2. Бөл - двоюродные сестры
3. Бөлнц - троюродные сестры
4. Бөлнцг - четвероюродные сестры
5. Бөлнцр - дочери четвероюродных сестер
6. Бөлц - дочери пятиюродных сестер
7. Бөлцр - дочери шестиюродных сестер
8. Бөлтн - дочери семиюродных сестер
9. Бөлтң - дочери восьмиюродных сестер
Как видно из нижеприведённого перечня терминов родства между потомками брата (братьев) и сестры (сестер), начиная от их детей, термины эти будут двойные, т.е. сочетание двух терминов - бөл и үй:
бөл үй - двоюродные брат и сестра (двоюродные братья и сестры),
бөлнц үй - троюродные брат и сестра (троюродные братья и сестры) и т.д., где термин "бөл" относится к линии женщин, а термин "үй" - к линии мужчин, при этом, однако, все мужские потомки по линии отца (здесь: брата и сестры) по отношению к потомкам сестры (сестер) будут наһцнр, а все потомки сестер по отношению к первым - зеенр
V. Боковая линия между потомками брата (братьев) и сестры (сестер), начиная от них:
1. Ах, дү күүкн (хойр) - брат и сестра (братья и сестры)
2. Бөл үй - двоюродные брат и сестра (братья и сестры)
3. Бөлнц үй - троюродные брат и сестра (братья и сестры)
4. Бөлнцг үй - четвероюродные брат и сестра (братья и сестры)
5. Бөлнцр үй - пятиюродные брат и сестра (братья и сестры)
6. Бөлц үй - шестиюродные брат и сестра (братья и сестры)
7. Бөлцр үй - семиюродные брат и сестра (братья и сестры)
8. Бөлтн үй - восьмиюродные брат и сестра (братья и сестры)
9. Бөлтң үй - девятиюродные брат и сестра (братья и сестры)
Если термин "ач" по отношению к деду по отцу означает внук, то по отношению к дяде (брату отца) он означает племянник; то же самое в отношении девочки, т.е., термин "ач" имеет в системе родства калмыков двоякое значение. Дети же дочери по отношению к деду по отцу и по отношению к дяде по отцу будут не "ачнр", а "зеенр"; в том же значении - внуки и племянники.Брат отца, по отношению, к детям мужского пола последнего, всегда будет называться "авһ" - для первого поколения. А для последующих поколений к термину "авһ" будет добавляться соответствующий компонент: өвк авһ - брат деда, элнцг авһ - брат прадеда, и т.д. до 9 - го поколения. Детям дочери брат ее будет не "наһц авһ", как должно бы быть, а "наһц ах", последующим же поколениям он будет соответственно "наһц авһ", "наһц аав", и т.д. до девятого поколения, как если бы называла сестра своего брата, дядю по отцу, точно так называют их дети и потомки. добавляя к соответствующему термину компонент "наһц".Следовательно, наһц ах - дядя по матери (буквально "брат матери"), хотя нет здесь компонента "авһ", как должно было бы быть, и соответственно "наһц авһ" - брат деда по матери и т.д. Таким образом термины родства по боковой женской линии (родства) у калмыков приобретают несколько иное значение: из двух компонентов любого из терминов этой линии "наһц ах", "наһц авһ" и т.д. первый компонент "наһц" выражает отношения родства детей и потомков по дочери к ее родителям и родственникам мужского пола, вторые же его компоненты "авһ" и "өвк" и т.д. выражают, как вытекает из названий этих терминов, отношения дочери (в данном случае матери детей) к ее же родителям и родственникам мужского пола, соотнесенные к ее же потомкам. Иначе говоря, здесь один компонент термина "наһц" непосредственно относится к потомкам дочери, а другой компонент - "ах" ("авһ" и т.д.) относится к ней самой по своей сути, т.е. выражает ее родство к братьям, дядям, и пр., хотя присвоен ее потомкам.
VI. Боковая линия между потомками разных поколений, начиная от братьев:
1. Ах - старший брат
2. Дү - а) көвүн - младший брат; б) күүкн - младшая сестра
3. Эгч - старшая сестра
4. Авһ - дядя, брат отца
5. Өвк авһ или авһ өвк - брат деда (со стороны отца)
6. Наһц ах (наһцх) - дядя, брат матери
7. Һаһа - тетя, сестра отца
8. Наһц эгч - тетя, сестра матери
9. Наһц ээҗ - бабушка по матери
VII.Родство по сватам:
1. Худ, худнр - сват, сваты
2. Хадм эк: а) теща (мать жены); б) свекровь (мать мужа)
3. Хадм эцк: а) тесть (отец жены); б) свекор (отец мужа)
4. Хадм эгч: а) старшая сестра мужа; б) старшая сестра жены
5. Хадм ах: а) старший брат мужа; б) старший брат жены
6. Хадм аав: а) дед мужа (по отцу); б) дед жены (по отцу)
7. Хадм ээҗ: а) бабушка мужа (по отцу); б) бабушка жены (по отцу);
8. Бергн - жена старшего брата
9. Авһ бергн - жена дяди (по отцу)
10. Бер: а) невестка; б) сноха
11. Күргн: а) жених; б) зять
12. Күр- дү: а) младшая сестра жены, свояченица; б) младший брат жены, шурин; в) золовка(младшая сестра мужа); г) деверь (младший брат мужа)
13. Күргн ах - зять, муж старшей сестры
14. Күргн дү - зять, муж младшей сестры
15. Келсн күүкн - невеста (нареченная девушка)
16. Хадмуд - родители и родственники жены по отношению к ее мужу
17. Төркн - родители и родственники замужней женщины
18. Баз - а) мужья сестер (свояки); б) жены братьев (свояченицы)
19. Аваль - а) аваль залу - первый муж; б) аваль гергн - первая жена
20. Гергтә залу - женатый мужчина
21. Залута эм (залута гергн) - женщина в замужестве (замужняя женщина)
VIII. Другие виды родства:
1. Һарлцсн ах - родной старший брат
2. Һарлцсн дү - а) көвүн - родной младший брат; б) күүкн - родная младшая сестра
3. Һарлцсн эгч - родная старшая сестра
4. Нег эцкин үрдүд - дети единокровные (брат, сестра, братья, сестры)
5. Нег экин үрдүд - дети единоутробные (брат, сестра, братья, сестры)
6. Көвүчлсн көвүн - приемный сын
7. Күүкчлсн күүкн - приемная дочь
8. Дахуль ах (дү көвүн) - сводный брат
9. Дахуль эгч (дү күүкн) - сводная сестра
10. Анд ах (дү көвүн) - названный брат
11. Анд эгч (дү күүкн) - названная сестра
Цацлын дееж
Намжавын Содмон
Текст “Хуучн хүрмин йосн” взят полностью из книги “Цацлын дееҗ”,выпущенный в Элисте, в 1997г. автор Намжавын Содмон, со стр. 143- 174
ХУУЧН ХАЛЬМГ ХҮРМИН ЙОСН
Мана өөрд-хальмг улс удан җилин алдр тууҗта, эрт цагас болвсрҗ батрсн сойлта улс мөн гидгнь делкәд темдгтә гиҗ келхлә худл биш.
Эрт цагас авн эрдньт күүнә бийиг олҗ, эн делкәд ирҗ төрснәс экләд саңнаднь саарл орҗ, сахлднь буурл орҗ, наслх зөвтә насан наслҗ,таралңгин орнд йовх күртлән насн турш хамг керг-үүлдврт бәрҗ йовх зөвтә бат сәәхн йосн манад бәәсмн. Иим эрт цагас батрҗ тогтсн сәәхн йосна дотр үрн-садан ”һаринь һанзһд күргҗ, көлинь дөрәд күргҗ, өркинь өндәлһҗ, утаһинь бүргүлҗ, күн болһх ” хүрмин йосн
онц орм эзлнә.
Хуучн хальмг хүрмин йоснд отг-нутг, орн-бүүрин зәрм йилһл бәәдг болв чигн, һоллгч ул йоснь хәрнь нурһлҗ әдл гиҗ келҗ болхмн. Энд мана таньлдулхар бәәх хальмг хүрмин йосн болхла, хуучн Зүнһар нутгин Ховг-Сәәрд нутглҗ бәәх хальмгудын өдгә цаг күртл бәрҗ йовх уул хальмг хүрмин йосн мөн.
Ховг-Сәәрин хальмгуд ”көвүд өсхлә — гер авдг, күүкд «өсхлә — күүнд оддг” гидг хуучна үгәр, көвүнә наснь арвн зурһа-дола күрсн цагт ”һарнь һанзһд күрв, көлнь дөрәд күрв” гиҗ, һал-һулмтан залһмҗлх көвүндән хадмд хәәдг. Гихдән эврәннь уган тоолҗ ург- элгн болх йосиг чаңһ бәрдг. Хая зәрмнь көвүд-күүкд һарад уга бәәтл худ боллцдг йосн чигн бәәҗ. Энүг өндгн худ гидг. Иигәд бер суңһҗ,
хадмд хәәхәс экләд, дааһн мөрән эцәһәд, дах девлән эләһәд, үрә мөрән уйдхад, үч девлән эләһәд, өөкн өвдгәрн сөгдәд, өндгн толһаһарн мөргәд, ик хүрмән кеҗ, бер төркчләд одх күртл бүрн-бүтн хүрмин йосиг дигтә-даратаһар күцәдг.
I. ХАДМД ХӘӘЛҺН.
Көвүнә насн нег кемҗәнд күрсн цагт эк-эцкнь зокаста әәлд әрк зөөҗ одад, худ-элгн боллцх санаһан медүлдг. Энүг хадмд хәәлһн гинә.
1.Худ боллцхдан юмна өмн уңг-тохман медлцҗ, цусн-төрлин хәрцән уга гидгән батлҗ авх йоста.
2. Дарунь зурхачд хадг белг бәрҗ, көвүн, күүкнә җил-насна евәл зоклцх эсинь әәлтхүлдг.
Җил-насна евәл гидгнь: хулһн, лу, мөчн евәл негтә; үкр, моһа, така евәл негтә; бар, мөрн, ноха евәл негтә; туула, хөн, һаха евәл негтә гидг.
Кемр күүкнә насн көвүнә наснас эләд болхла, кишг-буйн дарх гидг. Уган тоолҗ үг кел, урган тоолҗ наад ке гиҗ, нег овг-төрлин дотрас худ-элгн болхиг онц цеерлдг. Бас ”угта күүнә көвүн, урта модна йозур”, ” сән әәлин күүкн, сәрсн уутын гүвүр ” гиҗ, өрк тохм хәләҗ, заң-аашнь сән, уйдл-зүүдлд урн, эрүл-сарул бийтә, зокаста әәлин күүкнд әрк орулҗ, худ боллцх санаһан медүлдг. Худ боллцх йос
күцәхләрн, көвүнә талас нег йосн-йовдл меддг күн нег бортх әрктә күүкнә эк-эцкд одҗ: ”Ха — хавсндан түшг гилә, хавсн — сеердән
түшг гилә, хәләхлә — хар нүдн, хатххла — хар цусн, иҗл малта эс
билүвидн, икр бүүртә эс билүвидн, мана му көвүһән тана цецн
күүкнд түшүлҗ, тана у хорма, өргн кишгт күртхәр ирвидн”, — гиҗ,
хаш, көкүр, хадг-самба бәрҗ ирсн учран медүлдг. Күүкнә эк-эцкнь
зөвән өгчәхлә, авч ирсн әркиг секҗ, цацл цацад:
— Җә, цацлнь икдҗ,
Цаһань делгрҗ,
Суусн бүгд җирһҗ,
Соңссн бүгд байрлҗ,
Сансн хамг үүлтн
Саад уга бүтҗ,
Үрглҗ мөңк хотл төгс
Амулң эдлх болтха! —
гиҗ йөрәлән хәәрлҗ, ирсн элч чигн: ”Тиигх болтха, йөрәл шиңгтхә!”— гиҗ йөрәлд күртдг. Иигәд күүкнә эк-эцкнь өөрхн ах-дү, төрл-садан зааҗ, теднәс зөвинь автха гиҗ илгәнә. Тегәд көвүнә тал күүкнә талын садн-төрлин өөр-холынь таарулҗ, зокаста белг-телгтәһән одҗ, нег-негәр зөвшәрл авх йосиг күцәнә. Эн йосиг күцәлһнд көвүнә талын элгн-садн чигн дем болҗ, зәрм одх зөвтә ээлинь дааҗ авад, белг-юм авч одад, зөвшәлинь авна; Эн мет хамг зөвән авсна хөөн көвүнә эк-эцкнь күүкнә герт одад, идән-чигәнә
дееҗән бәрәд, татхла — тасрш уга, матхла — матрш уга бат, сәәхн элгн-садн болввидн гиҗ, цацлан цацҗ, белгтә сәәхн йөрәлән тәвлцәд, дараһарнь йосар худ болсна батлһ — хадг, зус тәвх зөвшәрлд күртдг.
II. ХАДГ, ЗУС ТӘВЛҺН.
Амн батлһан авсна хөөн көвүнә тал зурхачд одҗ, хадг, зус тәвх өдр үзүлҗ, ямр сарин кедүд гиҗ тогтсан, әрк, белгтә нег кү илгәҗ, худын талдан медүлнә. Зурхачин заасн тер өдр көвүнә талас нутг-нурһндан күндтә, йосн-йовдлд цаһарсн, үр-күүкдин сүлҗлтә йөрәлч нег күүһәр ахлулсн, һурвн — тавн күн хадг, зусн, цә, шикр һолтайөрәлин белг болн үсн, махн, цаһан мөңгн, бөс (эд) — эн дөрвн зүүлин дахма йосна белг авч худындан одна. Энүг хадг, зус тәвлһн гинә. Эс гиҗ күүкнд әрк, махн буув гиҗ чигн келдг. Эн болхла, хойр
таларн йосар худ-элгн болсан нутг-нурһндан зарлҗах керг мөн.
Хадг, зус тәвсн тер өдрәс авн иргчин бер болх күүкн хадмин улсасн бултҗ, зәәлҗ йовдг. Эннь эврә хадман күндлҗәх учр-утхта.
Хадг, зус тәвлһнд нег кев цә, нег кив хадг, нег бооһа цаһан шикр, хавтха зусн мет йосна белгүд болн үснә дееҗ, нег хөөнә махн, кесг бортх әрктә одна.
Көвүнә талас хадг, зус тәвлһнә улс мордх цагт көвүнә эк-эцкнь саң тәвҗ, зальврн мөргәд, әәлин ахмдт (медәтә күүнд) әрк бәрәд, цацл өргхлә: ” Нә, сансн кергнь саад уга бүтҗ, сәксн бурхнь номин
йосар өршәтxә ” — гиҗ йөрәлән хәәрлҗ, хадгин улст үс амсулад мордулна.
Хадг, зус тәвхәр одсн улс күүкнә герин һаза күрч, зөв ам эргҗ бууһад, махла, девл, товчан ясч чикләд, авч ирсн белг-телгән өргәд, гертнь орҗ, барун бийәр сүүр авч сууһад, ахлҗ ирсн күн хөөнә ууц, толһа деер хадг, зусан тәвҗ, күүкнә герин тәклин баран деер күргҗ тәвнә. Наадк белгүдинь герин зүн бийд тәвәд, ирсн керг-учран
шүлглҗ келнә:
-Җә, Замбтив үүсснәс нааран,
Зара цецн делгрснәс нааран
Оһтрһуд одн сар хойр
Холвата болсн сәнҗ.
Түүнәс хооран
Аһарин сүлҗән
Үүлн, будн болсн гинә.
Әмтнә сүлҗән
Үр-күүкд болсн гинә.
Тиимәс
Манад уга маңнгин цол
Танад бәәҗ,
Танад уга тасин өдн
Манад бәәсн учрас
Татхла — тасрш уга,
Матхла — матрш уга
Элгн-садн болхин төләд,
Аав-ээҗ, ах-икс, таанрт,
Өвк Чиңгсин зокасн идәнә дееҗиг
Өргн девшүләд баралхҗ ирләвидн, —
гиҗ цәәлһхлә, худнрнь теднә авч ирсн белгин тускар медҗ бәәвчн сурна. Тиигхлә ахлач:
Замбтивин әмтн амсдгас —
Үснә дееҗтә,
Заята күн зооглдгас —
Идәнә дееҗтә,
Зандн улан цәәһин
Зулгин дееҗтә,
Залһад күртдгәс —
Махна дееҗтә ирҗ,
Заята худ-элгн болх чигән медүләд ирләвидн.
Самб хадг мет җөөлн,
Шар зусн мет бәрлдңһү,
Бурм шикр мет әмтәхн,
Бутлсн тәрән мет үрҗл,
Мөңгн шиңг цаһан хаалһта,
Миндсн утцна тооһар ут наслҗ,
Деегүрн үүлн холвата,
Дораһурн үндсн келкәтә,
У кишгтә,
Удан җирһлтә,
Ки мөрнь бадрсн,
Кишг-буйнь делгрсн,
Худ-элгн болхин төләд ирләвидн.
Мана эн элгн-садн болхла,
Маңнг торһар бүтсн биш,
Маңнан зураһар болсн тул.
Урсмлын дольгаһар болсн биш,
Урдын йөрәләр болсн тул.
Элгн-садн болх таанрин
Эрднин сәәхн йөрәлд күртхәр
Эрҗ бәәх мини эн билә, —
гиҗ хамг йосн-йовдлан кеҗ дуусхла, күүкнә эк-эцкнь, ах-дү, төрл-саднь: ”Хойр күүнә дунд хөрн күн йовдг” гидг үлгүр эн болҗана”, — гиһәд, әркән цацҗ, күүкнә талын ахмд хадг, зусна йөрәл тәвнә:
— Нә, аһар-теңгрин хәәрн болсн
Әрүн цаһан хадгнь —
Аңхн деедин залһмҗ болҗ,
Тавн амтн төгс бүрдсн
Будг улан цәнь —
Идәнә деед залһмҗ болҗ,
Сарг текин өврәр кегсн
Шандын шар зуснь —
Әмнә бат залһмҗ болҗ,
Утцна тооһар ут наслҗ,
Урдын йөрәләр бат холвлдҗ,
Аһарин үүлн шиңг холвата,
Урһмлын үндсн мет келкәтә болҗ,
Арвн сар гесндән тееһәд,
Алтн шар уурган көкүлсн
Ээҗин заян-сәкүсн өршәҗ,
Агтын сәәр деер өсксн
Аавин заян-сәкүсн өршәҗ,
Татхла — тасрш уга,
Матхла — матрш уга
Худ-элгн боллцҗ,
Хойр талдан өлзәтә
Хотл төгс болҗ,
Ирх ик садта,
Ирүлх ик кишгтә болҗ,
Амулң эдлх болтха! —
гиҗ сән-сәәхниг белглсн йөрәл тәвҗ, хадг, зусинь тосч авад, йосн ург-элгн болсиг батлдг. Хадг, зуснд ирсн гиичнрән тооһад мордулсна хөөн, күүкнә гер әәл-хошаһан дуудад, ирсн әрк-махан амсулҗ, цә, шикрәс өөр-хол төрл-садндан илгәнә. Эннь күүкнә хадг, зуснд күртҗәх керг болҗана.
Хадг, зусан тәвҗ, йосн худ боллцсна хөөн хүрмин һурвн золһлт гидг йосн күцәгдх зөвтә.
III. ХУД ЭЛГНӘ ЗОЛҺЛТ.
Хадг, зусан тәвснә хөөн хойр тал хоорндан йовлцҗ, ик хүрмин йосн-йовдлын тускар залһн күүнддг. Эн күүндвр нурһлҗ хүрмин һурвн золһлтар дамҗҗ күцәгднә.
Хүрмин һурвн золһлт гидг болхла — цаһана золһлт, ноһана шимин золһлт, намрин золһлт. Тиим һурвн золһлт мөн.
Цаһан сарин һунн шинд, эс гиҗ тавн шинд көвүнә тал нег хөөнә махта, тавн сав әрктә күүкнә талд золһҗ одна. Энүг цаһана золһлт гинә. Хаврин сүл сард, эс гиҗ зуна түрүн сард хөн төлләд, өвсн ноһан һарсн цагт эдн нег модн суулһ ээзгә, нег бөрв (бортх) саалин әрк, нег сав шар тоста золһҗ одна. Энүг ноһана шим күргх гинә. Эс гиҗ үвл-хаврас менд һарсн мендин золһлт гинә. Дәкн мал тарһлад, тәрән темсн болвсрсн байн намрин ульрлд бас белгән авад, худындан золһҗ оддг. Эннь болхла — намрин золһлт болҗана. Золһлт болһнд хойр тал нег-негән медлцҗ, худ-элгн болсан улм батлҗ, хөөтк ик кергән күүндлцҗ, белгтә сәәхн йөрәлән тәвдг. Эн цагт нурһлҗ эңгин цацлын йөрәл тәвгднә:
— Нә, ирсн әәлин ки мөрнь киисч,
Ирүлсн әәлин кишг-буйн делгрҗ,
Өгсәр өнр болҗ,
Бәрсәр байн болҗ,
Торһн өңгтә ноһана шим,
Тосн өңгтә деедсин хәәрн,
Төгс амтта идәнә дееҗ
Делкәд цацл болҗ,
Деед теңгрт тәкл болҗ,
Көвң цаһан үүлн
Көк оһтрһун сүлҗән болҗ,
Көөрк үрн-садн
Күн-әмтнә сүлҗән болҗ,
Ирх ик садта,
Ирүлх ик кишгтә болҗ,
Сансн бүкнь саад уга бүтҗ,
Суусн бүгдәрн җирһҗ,
Соңссн бүгд байрлҗ,
Көвүдин наснь ут,
Кишгнь бат болҗ,
Хойр цаһань харһлдҗ,
Хотл төгс амулң эдлх болтха! — гиҗ йөрәнә.
IV. ЭД ӨГХ ЙОСН.
Эд өгх йосн гидг болхла — хадг, зусан тәвәд, йосн худ-элгн болсн батлһан күцәснә хөөн көвүнә талас күүкнә талд көвүн-күүкн хүрмлснә хөөн өмсх хувцн, керглх эдлмш белдлһнә эд күргҗ өгхиг келҗәнә.
Күргҗ өгх эднь — мордҗ ирх күүкнә дөрвн ульрлд өмсх хувц кехд керглгдх задһа бөс болн көнҗл-девскрин һадр, дотр мет зүүлс болна.
Энүг эд үзлһнд ирсн күүкнә талын садн-төрлнь хуваҗ авад, ик хүрм болтл уйҗ белдәд авч ирдг.
Көвүнә тал эд өгх өдрән зурхачд үзүлҗ тогтасна хөөн бүкл хөөнә махта, кедн сав әрктә нег күүг күүкнә - талд илгәҗ, эд өгх өдрән медүлнә. Иигәд көвүнә тал ах-дү, төрл-садн болн хам-хошадан ” эрән цоохр эдән өгхәр бәәнәвидн ” гиҗ үрвр кенә. Күүкнә тал чигң эврәннь улст ” манад эд бууҗана, эдән ирҗ үзтн ” гиҗ, өдр-хонган келҗ үрвр кенә.
Эд өгх нәәрт көвүнә талд ирсн күн нег зах хувцна эд болн нег хөөнә махта, кедн сав әрктәһән демән авад ирнә. Энүг темә босхв гидг.
Көвүнә тал тогтсн өдртән кесг темәнд эдән ачҗ, күүкнә талд нег унлһна мөр көтләд одна. Эн мөриг күүнә экн — наһц, усна экн — булг гиҗ, күүкнә наһцхд унулна. Эдин ахлач болҗ одсн күүкд күн эдән цаһан хадг деер дигтә-даратаһар тәвәд үзүлхлә, күүкнә талын бергчүд-эгчнрнь эдиг нег-негәр тоолҗ авна. Эн кемлә энд-тендәс
күүкнә талын зәрм улс ”иим юмн дуту, тиим юмн дуту” гиҗ, көвүнә талыг шахдг. Эдән бүрн һатлһҗ авсна хөөн күүкнә талын эдин ахлач:
— Нә, элвг сәәхн эдтә болҗ,
Эдлх ик кишгтә болҗ,
Өмсч-зүүдгнь —
Үнтә торһн болҗ,
Уудгнь — улан цә болҗ,
Келсн үгнь йовудта,
Кесн үүлнь бүтмҗтә,
Кезә мөңкд кишг-буйнь делгрҗ,
Эднь кеврг болҗ,
Эзнь мөңк болтха! —
гиҗ йөрәл тәвнә. Иигәд эд күргҗ ирсн улсан гиичлүлҗ тооһад,
мордхднь һар цәәлһх гиҗ, альчур хавчулҗ мордулна.
V.ГЕР БҮРЛҺН.
Эдән өгх йосан күцәснә хөөн көвүнә талын хамгин ик керг болхла — кевүнә гер бүрлһн.
Гер бүрх гидгнь көвүһән тустнь өрк-бүл болһҗ һарһхин төлә шишлң бүрн-бүтн ишкә гер бүрдәҗ белддгиг келҗәнә. Гер бүрхд түрүләд герә мод кенә. Герә модн гидгнь — терм, уньн, хасвч, харачиг келҗәнә. Нутг-нурһнасн сән гисн модч-урчнриг цуглулад, хойр-һурвн өдрин туршд герә модыг кеҗ дуусхад, терүгән улан зосар
зосдад, герә модан бәрҗ босхад, нег малын шүүс һарһҗ, модч- урчнран тооһад, һар цәәлһн өмскүл өмскҗ, теднән мордулад, дарунь герә модндан таарулҗ ишкәһән ишкәд, герән бүрдг.
Эрт цагт мана өвкнр ямр нег ик кергиг олна дөңгәр, нәәрин бәәдләр күцәдг бәәҗ. Гер бүрлһн бас нег зүүлин нәр болҗана. Гер бүрлһнә нәәрт ирсн ах-дү, төрл-саднрнь кергтә ишкә, хошлң, деесн, утцн, зег мет зүүлсиг авч ирәд, демән күргдг. Болв ишкә герин һучн зурһан хошлңгиг болн кергтә арһмҗиг күүкнә экнь белдәд, эдтәһинь хамднь авч ирдг йоста.
Шин гер бүрхд нутгин үүл-уйдлд урн эмгчүд, берәчүд цуглрҗ, гер бүрх көдлмшиг кехд олн өвгд, залус чигн өөрнь цуглрҗ, нег талар дем болҗ, нег талар цацлан цацҗ, әрк-чигәһән уулцад, нәр наад һарһцхана. Шин гериг өрүни урһх нарнла урлдҗ, бүүринь шинҗлҗ, герә модынь босхад, нутгин улс хурҗ, медәтә йөрәлч күн хамгин
түрүнд герин бүүриг йөрәҗ, дарунь герин харач, уньн, терм, деевр, туурһ, арһмҗ, хошлң болн гер дотрк кергслмүдиг нег-негәр йөрәнә.
Энүнд тәвдг йөрәлмүд эн хураңһуд орсн герин йөрәлмүд, бүүрин йөрәл болҗана.
VI. ИК ХҮРМ.
Хадмдан хәәҗ, хадг, зусан тәвҗ, герән бүрәд авхла, хүрмин хамг белдвр көдлмш дуусснь тер. Дарунь ик хүрмин йосн-йовдлмуд нег- негәр экләд күцәгднә.
1. Өдр үзүлх йосн
Ямаран чигн керг-үүлдвр күцәхдән түрүләд өдр-хонгинь үзүлҗ, хаалһинь ясдг заң болхла — мана эрт цагин авъяс. Хүрм кехд хамгин түрүләд күцәдгнь — бас өдр үзүллһн болҗана.
Көвүнә талас нег күн нутгиннь зурхачд оч, хадг белгән бәрәд, хүрм-нәәрән кех белгтә сән өдр, һарх үзг-чиг, күүкнә унх мөрн, һар күрх евәл җилтә күн, бүтәх бүтәлг күртл әәлтхҗ медҗ авад, кесг малын махта, кедн сав әрктә кү илгәҗ, зурхачин тогтасн өдрән худнртан медүлнә. Энүг өдр келх гинә. Өдрән тогтсна хөөн хойр таларн тус-тусин ах-дү төрл-саднртан хүрмин заллһ тәвнә. Эрт цагт күүкән урсхл ус дахулҗ урудлулҗ мордулхас цеерлдг йоста бәәҗ.
Кемр көвүнә гернь урсхл усна дорд бийд бәәсн болхла, эрквш нүүҗ, деед урсхл тал өөрдх йоста бәәҗ. Бас һал сард (хальмг литәр үкр сар) күүк мордулхиг цеерлнә. Һал сард хәрнь хөөнә шүүс һарһҗ, һалын бурхан тәкдг йоста.
2. Күүк үрлһн.
Хүрмин өдрән тогтсна хөөн тер өдриг өөрдүлҗәһәд, күүкнә өөрхн ах-дү, төрл-садн, хам-хоша улснь хәрд һархар бәәх күүкиг гертән дуудҗ цәәлүлдг. Энүг күүк үрлһн гинә. Мөрн деер һарх гиҗ чигн келнә. Тиигхдән, ах-дү, төрл-садна олн-цөөкн һазрин өөр-холын бәәдлдән таарулҗ, хүрмин өдрәс һурвн долан хонгин урд, эс гиҗ арвад хонгин урдас эклҗ күүкән үрдг. Күүкн мөрн деер һарсн тер өдрәс авн хүрмин өмн өдр күртл гертән эргҗ ирдг йосн уга. Күүкнә үрән кедү ут болхла, эн күүкн тедү күндтә гисиг медүлҗәнә.
Күүкнә үрән ик дүргәтә болна. Күүкнә үрәнд үрәнә ахлач — медәтә күн, күүкнд баран болх олн күүкд, уна көлг белддг залус гиҗ олн күн йовна.
Күүкнә үрән һурвн зүүләр йовгдна. Негдгчд, күүк үрх. Эннь күүкиг гертән гиичлүлҗ хонулад, әәл-хоша, ах-дүүһәрн бүкл сө нәәрлҗ, күүкнд нег зах сән хувцна эд өмскҗ һарһна. Хойрдгчд, күүкс үдлүлх. Эннь нег мал һарһҗ, күүкиг дуудҗ, үдин хуһрхад гиичлүлҗ һарһхиг келҗәнә. Бас нег зах хувц өмскҗ һарһна. һурвдгчд, күүк
цәәлүлх. Эннь күүкиг дуудҗ, өвцүн чанҗ гиичлүләд, ааһ, альчур хавчулад һарһхиг келнә. Эн һурвн зүүлин үрән дуудх әәлин әмдрлин бәәдләр тогтагдна.
Ик хүрмин өмн асхн күүкиг эк-эцкиннь герт үрнә. Энүг ик герин үрән гинә. Энүнд кесг малан һарһҗ, идән-чигәһән белдәд, ах-дү, әәл-әәмгәрн өр цәәтл нәәрлнә. Эн үрәнд күүкнә эк-эцкәснь авн ах-дү, төрл-садн, мордх күүкнд күртл нерәдсн ду дуулҗ, сөң бәрдг йоста.
Үрәнә ахлач ”Килң сәәхн хар” гидг ду авч нәр эклнә. Эн болхла — күүк үрх дун болҗана. Эн дуунд иигҗ дуулгдна:
Килң сәәхн харнь
Кенәннь адунд тарһлдгв-е?
Кинмһә заңта тернь
Кенәннь үүднд суудгв-е?
Толвта бичкн борнь
Тохм доран көлстә.
Төрин һольшг тернь
Нүдн доран нульмста.
Сән шархл мөрнь
Сарин һазрт гүүдлтә.
Санаһарн болхла
Салл уга суух дурта.
Арта торһн боодгнь
Ардк ташаднь саглрна.
Амргин бичкн тернь
Әәләр әмтиг дагҗулна.
һолта торһн боодгнь
һосна зуузаг цокна.
һолын һольшг тернь
Һолар әмтиг дагҗулна.
Ке торһн кетвчнь
Келткә ташаднь саглрна.
Ке һулҗң тернь
Келәр әмтиг дагҗулна, —
гиҗ дуулад, нәр эклнә. Залһад күүкд-берәд сөңд босна. Сөңд босх
гидгнь — тенд суусн улст нерәдҗ ду дуулҗ, әрк бәрхиг келҗәнә.
Түрүләд күүкнә аавднь (эцкднь) нерәдҗ, ”Цаһан шархл мөрн” гидг ду дуулҗ, сөң бернә:
— Цаһан шархл мөрән
Шарта тарһнднь тавллав.
Цал буурл аавдан
Цагтнь нег золһлав.
Өл буурл мөрән
Өөктә тарһнднь тавллав.
Өвгн буурл аавдан
Өдртнь нег золһлав.
Керә нисм һазрт
Кеериһән даңдна болһнта.
Келәрн бәәх нутгт
Намаһан даңдна болһнта.
Шаазһа нисм һазрт
Шарһиһән даңдна болһнта.
Шаҗарн бәәх нутгт
Намаһан даңдна болһнта, —
гиҗ дуулад, сөңгән бәрәд, дарунь күүкнә экднь ” Бульңһрин бут ” гидг ду дуулҗ, сөң бәрнә:
— Бульңһрин бутнь
Буру талан һаңхна.
Буйта дәгнин ээҗдән
Сангдхаснь урд золһлав.
Көк толин усиг
Көмәлтхәснь урд һатллав.
Көгшн буурл ээҗдән
Сангдхаснь урд золһлав.
Улан толин усиг
Орхаснь урд һатллав..
Улан буурл ээҗдән
Сангдхаснь урд золһлав.
Хар толин усиг
Хачрлхаснь урд һатллав.
Хар буурл ээҗдән
Сангдхаснь урд золһлав, — гиҗ дуулна. Ах болн бергнднь ”Семүхн сәәхн харһа” гидг ду дуулҗ, сөң бәрнә:
— Сеертнь сеңслсн
Семүхн сәәхн харһа,
Седклиг аадрулгч
Ах бергн хойр.
Хоолднь хадгч
Хойр мөңгн товч,
Хол-өөрәснь золһдг
Ах бергн хойр.
Ээмднь хадгч
Эрднь сувсн хойр,
Эрглцәд золһдг
Ах бергн хойр.
Сүүднь хадгч
Шур сувсн хойр,
Сурглҗ золһдг
Ах бергн хойр, —
гиҗ дуулна. Дарунь эгчнртнь ”Алтн арлын амтн,, гидг дууһар сөң бәрнә:
— Алтн арлын амтн сәәхн,
Асхрсн идәнә дееҗ сәәхн.
Зөөҗ буухд темән сәәхн,
Зөвчлҗ күүндхд эгчнр сәәхн.
Эргүләд мөлҗхд күзүн сәәхн,
Эргҗ золһхд эгчнр сәәхн.
Хадрад мөлҗхд хавсн сәәхн,
Харһад күүндхд эгчнр сәәхн.:
Төгәлүләд мөлҗхд төң сәәхн,
Төгәләд золһхд эгчнр сәәхн, —
гиҗ дуулад, сөңгән бәрәд, залһад үр-ханьмудтнь ”Аля цәвдр мөрн” гидг ду дуулҗ, сөң бәрнә:
— Аля цәвдр мөрн
Арһмҗан эргәд цамшна.
Ааль сәәтә таанртаһан
Аштнь хамт җирһнә.
Күрд тамһта күрңгиг
Күрәһин бахнаснь хантрлав.
Күдәрсн олн таанртаһан
Аштнь хамт җирһнә.
Бумб тамһта буурлыг
Буян бүчрәс хазуллав.
Буяр учрсн таанртаһан
Аштнь хамт җирһнә.
Залһад дүүнртән:
— Өндр Зәәрин шилд
Өрүни нарн мандлна.
Өнр баһ дүүнрнь
Өрчин уйлһ болна.
Кедн чирһә моднд
Кезәнь күрч сүүдрлдгв-е?
Кенз баһ дүүнрнь
Келнә уйлһ болна.
Арин өндр моднд
Асхни нарн тусдг.
Амрг бичкн дүүнрнь
Амна уйлһ болна, —
гиҗ ”Өндр Зәәрин шил,, гидг ду дуулҗ, сөң бәрнә. Цааранднь төрл, зеенртнь ”Армгин унһн” гидг ду нерәдҗ, сөң бәрнә:
— Алта дунд төрсн
Армгин унһн халюн.
Алтна сәәннь әгрдг уга,
Амргин сәәннь мартгддг уга.
Зесин сәәннь зеврдг уга,
Зеенрин сәәннь мартгддг уга.
Төмрин сәәннь дөлрдг уга,
Төрлин сәәннь мартгддг уга, —
гиҗ тус-тустнь нерәдсн учр-утхта