Аршан болтха
Аньр уга шиңгтхә
Ардаснь икәр олдтха.
Ааһта цә бәрүлҗ өгсн эзнь,
Алтн болсн үрдүдтәһән амулң
Эдлх болтха!
- «Тиим сәәхн йөрәл тәвәд бәәтл хүүкрдәд бәәдви»,- гиҗ герин эзн гергн талан ууртаһар хәләнә. Мини гем, гисн бәәдлтәһәр күүкнә эк тагчкрдг.
Эднә бәәдл медсн гиич шулун босад, даальңгасн нег бортх һарһҗ авад әркин цөгцд һурвн дусал әрк кеһәд герин эзн залуг өөрдин заң-авъясар цацл цацтн, гиҗ һартнь бәрүлҗ өгнә.
Айстан һартан авад орксн герин эзн цөгциг хәрү өгч болшго болад, һулмтын һал деер цацна. Тер дарунь гиич цөгц авад дәкн нег дусал әрк кеһәд күүкнә эцкд бәрүләд өгнә. Тернь цөгциг хойр һарарн авад олн бурхд, делкән эзн цаһан аав өршәтхә, гиһәд деегшән цацна. Һурвдад цөөкн дусал кеһәд бәрүлҗ өгсиг герин эзн үүдн хоорнд одад ишкә үүд секҗәһәд, һазрин ноһан-өвсн нигтәр урһтха, гиҗ цацл кенә.
«Айта юмн, мини сансн керг күцв, гиҗ зәңг орулхар ирсн залу дотран байрлҗ, бортхта әркәсн цөцг дүүргҗ кеһәд күүкнә эцкд бәрүлдг. Тернь цөгциг хойр һардҗ бәрәд гергн талан «гилс» хәләнә. -«Чи мини зөвт багтхар бәәхшвч? Би эцк болҗ зөвән өгчәнәв,- гиҗ келчкәд әркиг эдлчкнә. Зәңг орулҗ йовх күн дәкн цөгциг дүүргәд әрк кеһәд герин эзн гергнд бәрүлҗ өгнә. Болв тернь уурта бәәдлтәһәр: «Би күүнә әрк биш эврәннь нерсн әркәс ууһад угав. Әркәр байн улсвидн гиһәд әл хәәх болһндан әркән һанзһлад йовнат», гиҗ буру хандад нүдән арчна.
«Тана сана-седкл медҗәнәв - эк күүнд һарһсн үрнь мел даңгин баһ-генн болҗ үзгддмн. Болв, шовуна өндгнә бийнь цагнь ирхлә болвсрад, һууҗад, җивр урһад нисәд йовҗ одна», - гиҗ гиич залу эк-эцк хойрт келнә.
Герин эзн гиичд келнә: «идән эзән таньдмн биш. Эврән өөр әркәсн кеһәд эдлчктн. Бийән эс тоосн күн кү тооҗ чаддмн биш. Би зөвән өгчәнәв».
Тиигҗ келснд гиич байрлад, дәкн нег йөрәнә: «Күн ахта, девл захта. Ах күн келхлә арһ уга. Та мини авч ирсн идәни дееҗәр цацл кеһәд эдлчквт. Тегәд мини керг күцв гиҗ санҗанав. Ода ирүлсн тадн болв чигн, ирсн бидн чигн идән-чигәһәрн элвг-делвг болҗ, эрән уга элгн, томан уга садн, татв, татв - тасршго, уһан, уһан - һаршго, утлв, утлв - чилшго, утьлта сәәхн садн болый! - гиҗ келчкәд цөгцтә әркиг уучкна.
Дарук цөгц әркиг ирсн гиич дәкәд эзн гергнд нерәднә. Тернь нульмс һарсн мет һундрхҗаһад келнә: «Гертәсн һарад уга күүкнә тускар би келхәр седҗәхшв».
-«Ах-бергн, тана зөв. Зуг күүнә үрн шовун мет бооҗад, мөчмүднь чаңһрад ирхлә булчңгнь хатурад, цуснь делврәд ирхлә, ухан орад теңгр һазр хойрин шавшлһ хәләһәд, тәрә темцәд йовх дурнь һарад, күгдләд бәәдг йоста юмн. Тер учрар чигн мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, ууля-ууля йовҗ күн болдг гиҗ мана өвкнрин келсн цецн үгмүд бәәнә. Тадн чигн орчлңгин йоснд багтҗ, үр-садан өскәд «һаринь һаңзһд, көлинь дөрәд күргәд, кү кеһәд, олна хормад багтад, генҗ йовх улс болҗанат », - гиҗ ирсн гиич келдмн.
Эзн гергн цөгцтә әрк эс авхла, терүн деернь дәкн нег дусал дусачкад, герин эзнд бәрүлҗ өгн келнә: «өкәр үрнәнтн кишгнь- өвртнь гиһәд, өрү дахҗ һарсн нарна толян эңкр күүкнәнтн өрч деер күрч мандлҗ йовдг чигн биз. Хөвнь хәәһәд бидн хәәһәд олсн болвзавидн? - энүг бас ухалтн».
Тиим кевәр келгдг цецн үгмүдт седклнь авлгдсн герин эзн ирсн гиичлә һазаран һарад цаарандан күүндцхәнә.
Тәмк татҗаһад герин эзн худ бәрхәр ирсн гиичд седклән медүлнә: «Эндр тана мөрн гүүҗәнә. «Ки мөрән » киискчкәд һарсн бәәдлтәт. Тана әмтәхн үгмүд соңса бәәҗ, би гергнәсн уурлулад авв. Зуг бидн «толһа келтрв - махла дотран, тоха кемтрв - ханцн дотран» гидг үлгүрәр бәәдвидн.
Терүг гиич залу эврән үзҗ медсндән «Цәкхәс урд хондг улс бәәҗт», - гиҗ келнә. Дәкәд эзн гергн күүкән түрүн авгтан зольв хәәҗ йовсн залуд үзүллго бәәсиг тодлҗ, «тиим йовдл күүкнә экнь цецн ухата болҗахиг медүлҗәнә, күүкн экән дурасн эзн гергн болх йоста», - гисн седклән медүлнә.
Тиигҗ күүндҗәтл эзн гергн улан зандн цәәһән чанад, хойр залусиг дуудад, агч, удн модн ааһст кеҗ өгнә.
-«Ода мини герин эзн зәңг орулсн күүнә әркәр цацл цацад, зөвән өгснә хөөн нанд хәрүцдг арһ уга »,- тиигҗ келсн хөөн экин чирә тиниһәд, хәләцнь җөөлрнә. Герин эзн гергән дөңнҗ деернь немр үг орулна: «Келсн үг - керчсн модн. Мини келсн үгиг гергм зөвшәҗәхлә һалд чигн шатшго, уснд чигн чившго чивх, бат болх». Терүнд байрлсн гиич өвкнрин дәкн нег үлгүр тодлна: «Зөвтә үгд - зүркн хандг, зөв махлад - толһа хандг ». Цәәһән уучкад, хавтхасн хойр зать һарһҗ авад залу гергн хойрт бәрүлҗ өгәд, тана зөв өгсн үг өлзәтә, бат болтха, гиҗ йөрәнә. Шулун босад һулмтын өөр бәәсн бортхан авад бичкн ааһд кеһәд, «идәнә үлдл - ик савин йорал», цаһан седклтәһәр берк төр хаһлҗах цагт, Та бәрчктн»,- гиһәд, герин эзн гергнд бәрүләд өгнә. Тернь ааһ зүн һартан бәрҗәһәд барун һариннь нер уга хурһ күргҗ авад хувцнаннь зүн бурад, зүркн тусан түркнә.
-«Эндрәс авн зөв авчксн улс болад өдр болһн бичә ирәд бәәтн, күүкән кесгтән күүнд өгшговидн. Элг-эдинь кеҗ-күцәтл күләтн», - гиҗ ааһан хәрү өгнә.
Тиим хәрү күләҗәсн гиич әркин шавхринь цацл дееҗ эдлсн герин эзнд бәрүлҗ өгнә. «Орсн боран гиидг, ирсн гиич хәрдг», - гиҗ хәрҗ йовхар седҗәх гиичин даальңгд эзн гергн цөөкн боорцг, шикр-балта тәвәд, тулһин үүдн талк шиирин өөр оркна. Босад даальңган авсн гиич һурвн-дөрвн арһс һулмтднь зерглҗ тәвәд, һарад йовна.
ЗӨВӘН АВСН ААШНА
Нег бортхта зәңг орулх илгәч һарад йовсн хөөн һурвн өдр давад көвүнә эцк өрүн эртәс авн үүмәтә бәәнә. Үүмәтә бәәсиг хотна әмтн үзәд хоорндан күүндәд учринь медәд авчкна.
Зо деер мөртә күн һарад ирснь үзгднә. Эврәннь мөрән гүүдләр таньсн эзнь хотна залусиг дуудна.
Илгәч хотнур зөв эргәд ирҗ мөрнәсн бууһад мендләд, ундан хәрүлчкәд:
-«Сән зәңг авч ирв, хурц үгәрн хавлн келәд, хар усн деер өрм бәәлһн келә бәәҗ теднә җолаһинь хасад авчкв,» - гиҗ келнә.
-«Залу гидг эн. Чамаг хоосн һуян һанзһлҗ иршго гиҗ сана бәәләв. Не, теднчн ямаран улс болх бәәлдтә? - гиҗ илгәчәс сурна. Керг күцв, гиҗ герин эзн гергндән заквр өгнә.
-«Күүкнә эк күчр нәрн күн болх бәәдлтә. Күүнә келхәр бәәх үгиг урдаснь тааһад медчкнә, гиҗ тернь хәрү өгнә. Көвүнә эк күүкнә тускар сурна.
-«Бүргр хар нүдтә, хо цаһан чирәтә, дунд нурһта, ягдасн сәәхн күүкн. Ус авхар одсинь медчкәд, худг тал одад үзв. Нег дегәтә үг хаяд «судцинь бәрҗ» үзхәр седәд, нернчн кемб, гихләм, нерм «некән идән», цаадк мөрнәннь амһа авад услтн гиһәд цәкчкәд, суулһта усан авад ардан хәләлго одв».
-«Амта-келтә күүкн гидг тер», - гиҗ герин эзн һуян ташад инәнә. Тиим күүкн айстан хара йовх улст үг келәд бәәшго. Келснь мана илгәчин күчн болҗана. Мана күн урн үгәрн күүкнә седклиг авлҗ кевтә. Келнә билгтә гидг тер. Ода төрл-садарн күүндәд, халун өсрң деернь хойр бортх йовулхм»,- гиҗ эн батлҗ келнә.
«Тер күүкндтн талдан нег әәмгәс күн зәңг орулҗадгҗ гиҗ соңсв, шамдхмн », - гиҗ цуглрсн улсас негнь келнә.
«Ода ас гисинь өгәд, өмснәв гисинь өмскәд, үүдинь эләһәд одад бәәхлә, хамаран одх билә, гиһәд көвүнә эцк инәдмн.
«Би мел даңгин күүкнә гер эргәд одад бәәхмн биш, хойр бортхднь талдан кү илгәтн. Энүнәс нань келтә-амта күн манахнд угаҗ гиҗ санх», гиҗ илгәч келнә.
Тегәд, хойр, һурвн бортхднь ахлач болҗ өмскүл өмсксн, мөр унулсн цагт нәәһинь олҗ йөрәл тәвдг, мөрнә шинҗ меддг кү илгәхмн, терүнә дару күргиг бийинь, күргнә дару дуулдг-биилдг эрдмтә кү йовулхмн, гиҗ герин эзн келсиг цуглрсн өвгд нег дууһар дөңгнә.
* * *
Хойр бортхиг йовулхин урд көвүнә герт күүкнә эк-эцк хойр сурчах өмскүлин тускар күүндвр кегднә. «Худнрасн һурвн көлнь чөдр булг, алтн һалзн үрә мөр унх болҗ һарв. Күүк һарһсн ачта эк хурсх девл, күүкн һархд эк болсн авһ бергнь күрң өңгтә намчта торһ өмскх кергтә, төрл-төрсн хотарн мөрнә мах дееҗд тәвл уга күүкән өгшговидн», - гиҗ сурҗана. Заасинь дигләд: «Муха дала өмскүл сурҗахмб? - гиҗ цуһар зовцхана. Болв «ас гисинь өгнәв, өмснәв гисинь өмскнәв, тосар иләд болвчн авнав гиҗ келсн күн болад герин эзн чөдр булг, алтн һалзн үрә мөриг хойр толһа өгәд талдан күүнәс авхар шииднә.
«Ас гисинь эс өгхлә ичр хату болх, мана әәмгәр анд кех. Демәр күцдг, ода цуһар төрл-садарн демнәд күцәхгов », - гиҗ авһнь ашлҗ келнә.
КҮРГ ҮЗҮЛЛҺН
Көвүнә эцк келсн үгдән күрдг залу болад эднә әәмгт бәәсн һурвн көлнь чөдр булг, алтн һалзн үрә мөртә күүнд дөнн наста гү, нег дааһ өгәд сольҗ авна. Шар һунн царан өгәд күүкнә эцкднь өмскх килһстә шар арат девл авна. Авһ зурхачднь өмскх намчта шар цоохр парч ик үнтәһәр хулдҗ авад, наадк цаһан хурсх үч, торһн килң, шеемг бийдән хадһлҗасн зөөрәсн шүүҗ авад, цуһараһинь дигләд күрг үзүлһнә «һурвн сав» йовулхар шииднә.Терүнә хөөн күүкнә герүр йовулхар бәәх хойр күүг дуудулҗ авад хотн-хошаһарн хурад авч йовх өмскүлмүд, унулх мөр, мөрнә сур-цуца, эрчмтә шар килһсн цолвур, дөрә, хазарин уя күртл шинҗлҗ күүндцхәнә.
Дарунь сарин сәәһинь секәд, өдрин сәәһинь ончлад, көвүнәннь болн хойр шин илгәчнрин хаалһинь йөрәһәд, шишлң нег мөрнд өмскүлмүдинь һанзһлулад, унулх алтн һалзниг көтлгәд йовулна.
Күүкнә хотнахн күрг үзүлһнә һурвн сав авч ирх зәңг соңсад, өрүн-үдәс авн хурлдна. Хотна берәд, күүкнә үр күүкд күргнә чирә-зүс, цогцинь үзҗ келхәр гер ясад, шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә.
Хойр мөр көтлсн һурвн мөртә күн цег деерәс һарад ирсиг үзчкәд кеннь күргн болхв, гиҗ шууглдцхана.
Ирсн гиичнриг зөвәр олн улс цуглрсн герт орулна. Зүн бийд зогсҗасн хойр берин негнь орҗ ирсн гиич залуст һанзинь авад тәмк нерҗ өгнә.
-«Гиичнрт цә кеҗ өгтн, авч ирсн идә секәд кетн»,- гиҗ герин эзн келнә. Тооврин гүргү болад ирсн кемд, мана көвүн таднд авч ирсн өмскүл өмскхәр бәәнә, гиҗ ахлач олна оньг авлна.
Күргн босад һурвад саҗад, зөв эргүләд даранднь өмскнә. Ахлач өмсксн өмскүл йөрәһәд хөрн тавна цаасн мөңг тәвнә. Цуһарн өмскүл йөрәһәд, шууглдцхана. Терүнә хөөн «цуһар һаза һарад, тана көвүнд унулхар авч ирсн мөр хәләхм», - гиҗ ахлач зарлад көвүдән дахулад һарна.
Күрг дахҗ ирсн хойрдгч күн алтн һалзниг амһалад, цолвураснь сулдхад, хазарин җолаһинь кисҗ бәрәд, көтлҗ ирәд хурсн улсин өмн зогсана. Алтн һалзн уудан кемләд, хойр туруһарн һазр тееһәд эзән хәәҗәх мет инцхәһәд одна.
-«Җиңнсн төмр дуута, җидин үзүр чиктә, ова ясарн өндр, туула сәәртә, турунь шатта сән мөрн!» - гиҗ хамгин тоомсрта медәт күүкнә эцкин чикнд шимлдҗ келнә. Тернь көвүһән дуудад: «Мөр унх күн хормаһан шурд, дөрәд чиргдәд одвзач, болһа», - гиҗ саглулна.
Көвүн мөрн деер һархла җолаһинь бәрҗәсн күн терүг тәвчкнә. Алтн һалзн ормасн бухад, цегләд һарна, өмн хойр көләрн һазр элкдәд, ар хойр көлән суңһад, сүүлән саадглад, шург нохан гүүдл һарад сунад одна. Көвүн делинь теврәд, наалдад одна.
-«О, энтн йоста гүүдлтә мөрн бәәҗ, өлңгәс боссн туула мет өрвкәд одв. Эзн мөрн хойр эвән олсн бәәдлтә, өлзәтә болтха», - гиҗ урднь мөр шинҗлҗ келсн өвгн келнә.
Залус, баһчуд мөрнә тускар келлдәд, шууглдад бәәцхәнә.
Хотыг һурв эргҗ довтлад көвүн хәрү ирәд хурсн улсин өмн зогсна. Алтн һалзн уудан кемләд, өмн хойр көләрн һазр чавчад, долан төөлг ногтан шарҗңнулад, толһаһарн наадад, дор ормдан зогсад бәәнә.
Хотна өвгд, эмгд көвүнә унсн мөринь йөрәһәд, мөрнә маңнаднь цаһан тос түркнә. Мөр бәрүлсн гиич хоолан ясад, олн әмтн заагас һарч ирәд алтн һалзна хазарин җолаһаснь бәрҗәһәд, мана худ көвүнд унулхар көтлҗ ирсн мөрнә өңг-зүсинь, гүүдлинь шинҗлвт. Мана мөрн таднд таасгдсн бәәдлтә, гинә.
«Таасгдв, сән мөрн, өлзәтә болг», - гилдҗ әмтн хәәкрлднә.
-«Тана худ өвгн үгдән күрдг залу. Сурсн мөриг авч ирвидн. Энтн хара мөрн биш. Кезәңк Дала Җаңһрин саңнаһаснь сарин герл һарад, сүүләснь солңһин өңг һарад йовдг, нарн дораһар идшлдг найн Җова адуна салтр, гиҗ мана келмрч өвгн келдг бәәсмн. Эн мөрнә шинҗ хәләтн - җидин үзүр чиктә, буҗһр саңната, нүднәннь цамрхань у, садрхань өндр, хамриннь нүкн у. Ут нәрхн цорһ күзүтә, хар сеерәрн өндр, хавснь көвкр һазаран матлһта, далнь нимгн. Өмн хойр көлиннь шавхагнь күдр, белвңцгнь ахр, турунь цөгц - шатта.
«Нә, көвүн, эн унсн мөрнчн эзндән эңкр, көөсән күцдг, көөгдсндән күцгддго, утьлта көлгн-арнзл болтха. Унсн эзнь ут наста, бат кишгтә, ондин өркнь секәтә, үүднь тәләтә, идән-чигәһәрн элвг-делвг болтха», - гиҗ мөр бәрүлсн күн эврән алтн һалзна маңнаднь шар тос түркәд, йөрәлән тәвнә.
«Келнә яһсн сәәхн билгтә улсв. Келә бәәҗ хар усн деер өрм бәәлһдг улс кевтә», - гиҗ цуглрсн әмтн диглнә.
Герин эзн гиичнриг герт орулад нәәрән эклнә. Баахн залус, көвүд үй-үйәр утлад чансн махар, илн зүсн идәһәр гиичнриг тоона. Зүн бийәр, орн деегүр, орна өмн суусн күүкдин ард көшг өлгәтә. Терүнд әрк орулгдҗах күүкн бултад сууна.
Домбрт көг орулҗах чивхцнә дун соңсгдхла терүг һарч күргнә ду-бииһин эрдм шинҗлтхә гиҗ үр күүкднь дуудна. Тернь көшг заагар хәләнә.
Хотна эмгд, өвгд, хамгин ик наста улс һарад хәрцхәнә. Берәд, бергд, көвүд-күүкд нәәрән эклнә. Идр наста бер көвүн хойр босҗ ирәд хойр цөгц әрк кеҗ авад ирсн хойр гиичнрт бәрүлҗ өгнә. Теднь:
Нәрхн харһан намчднь
Нарна герл мандлна,
Нәәрлҗ суух ахнртаһан
Насни туршар җирһия...
Саглр харһан намчднь
Сарин герл мандлна.
Сәәхн ахнр-дүүнртәһән
Сарин туршар җирһия!...
-гисн ду дуулад көгшн әмгн, өвгн хойрт сөңгән сөгдҗ бәрүлнә. Өвгн сахлан иләд хоолан ясад йөрәнә:
Дуулсн дуунтн
Дүүрән болҗ,
Дуулсн улс ут наста, бат кишгә болҗ
Әмәр олн, аһурсар байн болтн!
Эмгн хойр даһман селн, селн бәрҗ үзәд:
Дуулсн мана күргн
Дахулҗ ирсн ахнь,
Даңгин иигҗ аав-ээҗнрән күндлҗ,
Дууһан дуулҗ, сөңгән өгч йовтн»,
- гиҗ келәд цөгцстнь цаһан мөңг тәвҗ йөрәнә. Орн деер суусн күүкд дундас негнь ханцнаннь угларар барун һаран һарһҗ авад шар харһа домбриг шавдн цокна. Суусн күүкд дундас хойр күүкн босад: «Мана күүкн чадна. Хулһр мөрн унһн-данһн дуута»,- гиҗ домбрчиг дөңнҗ һурв эргҗ биилдг бәәсмн.
Хурһнанчн нәрхнд,
Хурвчинчн алтнд,
Чееҗинчн цецнд,
Цегдгинчн хормад, авад од!
-гиҗ баахн залус магтал хайна. Хойр күүкн биилҗәһәд гиичнрт бииһән өгнә.
-«Не, көвүд, бостн. Бииһән үзүлтн, туурһин зах хәләһәд торлзад одтн, ээмән холькад, элә кевтә эргәд одтн! - гиҗ йөрәдмн.
Ширдгин үзүрәр ирвәд одтн,
Шилвәрн уйдад одтн.
Үүлн күртл өрвкәд одтн,
Энүнд ирәд наалдад одтн. Хәдрис!
-гиҗ көвүнә талас ирсн ахлач магтал келнә. Наадк хойрнь босад мөңгн бүсән чаңһаһад, бийән ясна. Ахлач хойр таласнь зогсҗасн ташмгта күүкд тал инәсн нүдәр хәләнә. Бичә арнҗлад бәәтн, биилтн!- гиһәд нег күүкн нурһарнь ташмгар цокад оркна.
-«Чик, чик, сәәнәр цоктн! Зуг күргнд бичә һар күртн. Күргн күүг цокдмн биш», - гиҗ медәтнр келнә.
Тиигҗ шуугҗатл герин эзн өөрән залу дахулад орҗ ирҗ: «Нәәртн ахр болҗ, наснтн ут болтха!- гиһәд йөрәһәд, баһчуд дунд сууна. Күүкнә үүрмүднь күргиг хадм эцкдән тәмк нерҗ өгәд «хавчур» би биилҗ өгтхә, гиҗ сурна. -«Хавчур» бииһин айс дөләнәр цокҗ өгтн, мана көвүд чадх», - гиҗ ахлач келнә. «Хавчур би» биилүлхиг медҗәх күргн урдаснь дасад авчкдг.
Күргн хадм эцкин һанзинь сурҗ авад, дахҗ ирсн хойрдгч гиичлә нег эргчкәд терүг хойр сөвәһәснь хойр көләрн хавчад, толһаһан һазрт күргл уга һаран деләд эргн йовҗ һанзд тәмк нерәд, хустг шатаһад, уңһдаһад биилн йовҗ һанзинь бәрүлҗ өгнә.
Цуһар шууглдад өврмҗ кецхәнә. Нәр-байр сөөннь өрәл давтл болдг. Күүкд берәд шог-наад эклҗ давулна. Цуһарн биилсн хойр гиичиг ээрәд, бүсләд авчкад, нег авдр тәвәд, авдр деер эмәлин көвчг тәвчкәд, күргнә үр көвүг һаринь арднь үүрүләд суулһчкад, өмннь ширдг деер һурвн арслңга цаасн мөңг хайчкад, - «амарн өкәһәд автн!» - гиһәд ташмгта күүкн өөрнь зогсчкна. Тернь мөңг өкәһәд авхар седхләрн маңнаһарн һазр хатхад унҗ одна. Күүкд инәлдәд, шууглдад бәәнә. Тиигәд гиич көвүн һурв дәкҗ унна.
Би сөрҗ үзнәв, эн наад наадҗ йовлав, гиҗ күргн үүртән келнә.
- «Ахрхн күзүтә күүнд күүкән өгшговидн»,- гилдҗ бәәрн көвүд инәлднә.
-«Тана зөв диилв, ямаран ялд уңһанат, дурнтн. Ода эн күргәрн шүүрүләд хәләтн»,- гиҗ гиич көвүн күүкдт келнә.
-«Күргәр шүүрүлтн, ямаран күзүтә күргинь хәләй!» - гиҗ көвүд инәлднә. Көвүд наад бәрҗәсинь медәд: «Күргәр шүүрүлх болхла, мөңгинь эләдәр тәвтн», - гиҗ гиич көвүн зарлна. Көвүд мөңг олар тәвнә. Күргн зөргтә кевәр авдр деер бәәсн көвчг деер өвдгләд сууна.
Тер хоорнд үр күүкднь хәрд һарн гиҗәх күүкиг күргән этүдәр үзтхә гиһәд хоорндан суулһна.
Күргн нег шүүрәд унад, көвүд-күүкдиг инәлһнә.
Хәләҗәх көвүдин негнь: «Күүкд, эн күргиг хәләлт, хоңшарарн һазр хатхад бәәнә. Мөңгитн әәлһәд мөргәд унҗана! Деернь мөңг немх кергтә! - гиҗ элк хатад инәнә.
Күргн хойрдад авдр деер бәәсн көвчг деер өвдглҗ сууһад нурһан үүрчкәд, өкәһәд тавн арслңга саарл цаасиг урларн хавчҗ авад толһа деегүрн ардагшан шивәд оркна.
-«Иим күргнд күүкән өгч болҗана, күргн гидг эн!- гиҗ баһчуд диглнә. Хойрдг гиич көвүн күргн урларн хавчҗ авад ардан хайчксн тавн арслңг авад: «балта-кампадь авч идтн»- гиһәд күүкд заагт хайчкад күргиг дахулад һарна. Нәр өрин өмн төгснә.
Күүкнә садн эрт босад, үкрән сааһад, әрк нерәд, цәәһән, хөөнә махан чанад, гиичнрән то она.
-«Күндтә худнр, эрән уга элгн, томан уга саддуд, менд амулң бәәтн. Даруһас эд ишклһнә хүрм авч ирнәвидн», - гиһәд ахлач келснә хөөн күргн үр көвүтәһән медәтә улст тәмк нерҗ өгәд ахлачиг дахад худнрин һулмт зөв эргәд һарцхана.
Тедниг иртл күргнә эцкнь зовад, өмскүлмүд худнрт таасгдтха, керүл-ноолдан бичә һартха, гиҗ зальврад бәәдмн. Инәдтә-шуугата хәрҗ ирҗ йовхинь үзчкәд байрлдг.
Худнрас хәрҗ ирх йовх һурвн улс инәдтә-шуугатаһар довтлҗ ирнә. Ахлачнь мендлн: «Мана унулсн мөрн таасгдв, өмскүл зөв болв, худнр ханв, байрлв. Хүрмән белдтн, күүкән эрт оч авхмн. Күүкд берәдин наадна марһан мана болв, күргн цуһараднь таасгдв», - гиҗ дарунь тооца кенә.
ЭД ИШКЛҺНӘ ХҮРМ
Ишклһнә хүрм йовулхин урд дем цуглулгдна. Терүнә төлә хотн болһнд неҗәд тоомсрта күн илгәгднә. Хальмгин авьясар «демәр күцдг, деесәр холвдг» гилдәд цуһар тәвцән орулна. Йириндән хотн болһнас неҗәд хө, туһл, бүрү өгдг авъяс бәәсмн.
Ик удан боллго дөрвн бедр хальмг әрк, хойр хөөнә чансн мах, нег хөөнә түүкә мах, хойр уут боорцг, дала балта-кампадь, тоһш, нег шил цаһан идә авад арвн мөртә идр наста залус, нег эмгн, нег бер зүн, утцн, хурвчан хавтхлҗ авад эд ишклһнә хүрмд һарад йовна. Герин эзн өөрхн төрл-садан дуудҗ һарч йовҗах улсин хаалһинь йөрәнә. Хүрмд йовсн әмтн өвкнрин авъясар худнрин хотыг зөв эргҗ ирәд герәснь тус зөвәр уухнд ирҗ бууна. Хүрм болҗах герин һаза «хүрм гихлә хумха толһа көлврнә» гишңг хотна улс ик баһ уга цуглрцхана. Үүдн хорнд хурсн улс дунд хойр бер, хойр-һурвн гиҗгтә күүкн хүвән булаҗ авх бәәдлтәһәр ирәд зогсна.
Хүрмин залус авч ирсн хот-хоолан герин үүдн хоорнд тәвәд уутсиннь аминь секчкнә. Хойр медәтә гергд ямаран хот-хол авч ирсинь бүрткҗ хәләнә.
Хүрмин ахлач күүкдин хүвиг заахла, белн болад зогсҗасн күүкд-берәд «эн мана хүв» гиһәд булаҗ авад йовҗ одцхана (үр күүкнәннь хүрмд ирсн күүкд, берәд цуһар нег герт хурад нәр кенә. Тер нәәрт ирсн улсиг эн хот-хооларн тоона).
Хурмин ахлач цаһан идәһән авад түрүләд орна. Цаһан идәһән секәд көгшдүдт бәрүлҗ өгәд йөрәлһәд, мана өлгц иим болдмн, гиһәд улан цаһан хойр хадг (альчур) һарһад, үзүртнь улан цаһан мөңг бооһад бәрүлҗ өгнә. Тернь утьлта садн болий гисг темдг болҗана. Цаһан хадгин үзүртнь цаһан мөңг боодгнь - цаһан хаалһта, цаһан саната болтха гисн темдг, гиһәд герин эзнә орн тус өлгдг.
Гиичнрт цә өгснә хөөн эзн гергн босад: -«Нә, хүрмин ахлач, эдән һарһҗ ишктн», - гиҗ келнә.
Ахлач босад, авч ирсн эвкәтә кив эд татҗ авад хәәчин үзүр күрглго шуучад ик дерин һадр ишкәд дахулҗ ирсн эмгн бер хойртан өгнә.
-«Эн мана бертн харңһу сөөд ханцндан зү нүдлдг, «земәр хувц уйдг, земсгәр хот кедг» тохмта бер», - гиҗ хүрмин ахлач келнә. Эмгн бер хойр ишксн-ишксәрн туучад, шаглад уйна. Цеңкр торһар тотх деер хаддг көшг уяд герин эзнә тотх деер уньдас теләд өлгчкнә. Эн көшг буулһна хүрм иртл бәәх йоста.
Тоовр гүргүдән орсн саамла, хүрмин гиичнрт ахлачд мах тәвҗ өггднә. Тоовр һардҗасн залу урдаснь нурһна нүкнднь машин утц боосн - кемәлһдг нурһ олҗ авад ахлачин тавгта махн заагт тәвнә. Ахлач махан идн бәәҗ кемәлһдг нурһ таняд, мөлҗәд, сөвән хавста хамднь тавгтан тәвчкнә.
Тернь «би нурһ кемәлһдән белмб» гисн докья.
Мах тәвҗ өгсн залу ахлачд шөл кеһәд өгч йовад, махинь мөлҗсн нурһ үзчкәд, тана тавгт эн нурһн харһҗ, энүг кемәлһҗ эс чаддг күн махинь иддмн биш. Та махинь мөлҗәд идҗт. Ода кемәлһҗ өгтн, гиҗ келнә. Үүдн хоорнд суусн залус, көвүд нег-негән түлклдәд, ахлачар наад бәрхәр аарглад күрәд ирнә.
-«Хөөнә хөрн дөрвн нурһна, ягц хар ясна кемәлһ меддго күн хүрм ахлад йовдви», - гиһәд ахлач залу нүрһна экнәснь авн сүл күртлнь кемәлһәд залуд ясинь хәрү өгнә. Хурсн әмтн нурһна кемәлһ соңсад ик өврмҗ кеҗ бахан хаңһана.
Хүрмин ахлачин кемәлһ соңсад бахан хаңһасн баһчуд ахлачин дарукд нәрн шинҗ авч ирәд, эн нәрн шинҗин арвн хойр төөлгәс номинь сулдхҗ өгтн, гиҗ сурна.
Ахлачин дарук чөклҗ сууһад зүн өвдг деерән тәвәд удан боллго «нәрн шинҗин» номинь һарһад оркна. Цуглрсн әмтн олн зүсн эрдмтә худнр бәәҗ, гилдәд шууглдад бәәцхәнә.
Күүкд, көвүд нәр кеҗәсн гертән күргиг дуудҗ күүкдин нерн деерәс хот өгч тоодг бәәҗ. Хүрмин залус барун иргд суудг, гер дотр күн дүүрң, маля цокх зә уга болдг.
Күүкд гиичнрт тәмк нерҗ өгәд, мах тәвҗ өгнә. Зүн бийд көшг татчксн орн деер күүкд әрә багтад сууна. Болв, хәрд һарчах күүкнә үр күүкн хоорндаһурнь зә һарһад «күргән хәләҗ ав» гиһәд медмҗ угаһар шаһалдулна.
Хүрмин залуст хотта цуснас нуһлур кеҗ өггднә. Хотын аминь худ эмгнд өггднә. Барун биийд суусн баахн залуст неҗәд нуһлур бәрүлҗ өггднә. Залу күн нуһлур таслад, җаҗлад идхлә му нерн, наадн болдг, бүкләр зальгад оркхла, йоста баатр сән залу, гиҗ цуһар келдг. Деед бийд суусн ахлачин дарук өөрән суусн залута бүкләрн зальгад оркна. Күргн тедниг дураһад бүкләр зальгна. Нуһлур хоолднь күрчкәд нааран чигн уга, цааран чигн уга боорлна, күзүһән суңһад, өөдән хәләһәд кинь тасрад одна. Агчмин зуур олн әмтн тагчгрна. Нуһлур генткн «гүлд» гиһәд гүн хоолар орад одна. Күргнә чирән улаһад, яахв гихләрн: «Эн ямаран модар кесн харачв? - гиҗ сурна. Цуһар тагчг бәәнә.
-«Хөөгч хөөнә нуһлурар, хоолмһа күргнә хоолар кесн харач! - гиҗ күүкдин ард сууһад, күүкд загар күргән хәләҗәсн күүкн хәәкрнә. «Хөөгч хөөнә» нуһлурт хахсн күргән наадлад, хәрүһинь олад келсн күүкнә үгд ханад, инәлдәд нәәрән цааранднь давулна.
Хүрмин залусар туурһин захд күрәд биилн йовҗ нердг тәмк татхмн, гиҗ әмтн хәәкрлднә.
«Харла ланк» айс цоктн, гиҗ хүрмин ахлач босҗ келнә. Ахлачин дарук өөрк залутаһан нег эргәд биилчкәд хамгин көгшн өвгнә һанз сурҗ авад, өөрк залуһин ээм деернь һарад зогсҗ оркад, бииһә биилә йовҗ һанзд тәмк нерәд, хустгар һал орулад, һурвдгч эргцдән һәрәдҗ бууһад һанзинь бәрүлҗ өгнә. Энүг хәләҗәсн улс шууглдад альх ташлдад ниргнә.
Һаза герин өөр баһчуд төгәлң суулдад «мөңгн бүс», «билцг бултулдг» наадад шууглдна. Ах үйнр баһ цаган тодлна. Нәәрин шууган номһрад, домбрин айс уурад, өрүн торһан дун соңсгдад ирнә. Хүрмд ирсн баһчуд чөдрләд тәвчксн мөрдән өөртхәд, эмәл-хазаран белднә.
Герин эзн гергн берәд, бергдтә эрт босад үкрән сааһад, цә чанад, хүрмин улсиг дуудҗ герүр орулад, медәтнртнь, эмгн бер хойрт өмскүл өмскәд, хүрмин улсан йовулна.
КҮҮК БУУЛҺНА ХҮРМ
Күүк буулһна хүрм өвәрц, зөвәр дашката хүрм. Кедү наста күн, ямаран зүстә мөрнд күүк дүүрх. Ямаран өдрлә, кедү цагла күүк һарһҗ авх. Цуг терүг зурхачд үзүләд, бичг татулад урдаснь медх кергтә бәәсмн.
Көвүнә эцк йоста кевәр өдр үзүләд, «тушу» уга өдр күүк буулһна хүрм йовулх болҗ шииднә. Хотна эмгд, өвгд, гергд, берәд дуудҗ авад ишкә кеһәд- нег өрк, дөрвн туурһ, хойр деевр, зурһан иргвч, ээмч ишкәд көвүнә гериг эк-эцкиннь герин ард бәрәд бел кечкдмн.
Хүрм ахлх, «күүкнд һар күрх», ямаран зүстә мөрнд күүкиг авч һарх- цугинь дигләд авчкад: «Арвн мөртә күн, хойр тергнд мах, боорцг, әрк, шикр-балта ачад өдрин сәәһинь ончлад, күүк буулһна хүрм йовулхмн»,- гиҗ шиидҗ өөрхн садндан өдриг медүлнә.
Күүкнә садн хүрм ирх өдринь соңсад, күүкән төрл-садндан гиичлүләд өдр болһн нәр кенә. Мордх күүкн үр күүктәһән олн зүсн торһн кизәрмүдәр, кенчрәр түңгрцгүд уйна. Тәмк кедг мошнг түңгрцгүдиг көгшн садндан, мөңг дүрдг дамһта түңгрцгүдиг медәтә элгндән, кет, цәкүр, ул һурв дүрдг хавтхлад йовдг кетч түңгрцгүд үүрмүдиннь төлә уяд белг белднә. Тер улснь болхла мордх күүкнд мөңгәр, альчурар, билцгәр белг бас кенә. Тиигәд, «күүк идшүлһнә нәр» хүрм иртл давна.
Маңһдур-нөкәдүртнь күүк буулһна хурм ниргәд орад ирнә. Күүкнә герин һаза хам-хоша бәәх хотна улс баглрна. Күүкд, берәд бас эврәннь хүвән герт оруллго авад йовҗ одцхана.
Хүрмин улс герт орҗ одхла нәәрлҗәсн күүкд дундас һурвн гиҗгтә күүкн һарч ирәд хүрмин улсин мөрд тал өөрдәд маля, ташмгинь цуглулҗ авад бултулчкна. Өрүнднь хүрмин улс өв авхла, күүк булалхла тер маля, ташмгарн хүрмин улс цокдг бәәсмн.
Дәкәд нег бер, күүкн хойр күргнә унҗ ирсн мөрнә мөңгтә, җовута эмәлинь авад бас бултулчкна. Күүкд, көвүд сөөднь хүрмин улст эн күргнә эмәл «хулдад» мөңгәрнь балта-кампадь хулдҗ авад нәәрин улсан тоодг.
Күүкнә герт утар татад сәәхн сөңг өргәд дуулҗах ут дууна айс, шамдһаһар шавдн цоксн домбрин айс, өскә цокад, мөлҗәд биилҗәх бииһин ә соңсгдна. Хүрмин залусиг биилүлтн, цокад биилүлтн, гисн берәдин дун соңсгдна. Һош-һош гиһәд инәлдсн баһчудин дун, айс нир-нир гиһәд бәәнә. Орн деер баглрҗ сууһад, нег-негән теврлдәд уульҗах гиҗгтә күүкдин дун соңсгдна.
ӨВ АВЛҺН
Шинкн өр тунтрад, альхна эрә үзгддг, өрүн маңһар талрҗ йовх цагла хүрмин ахлач унтсн тергн деерәсн бууһад, нүүрән уһаһад: «Залус, мөрдән өөрдхтн, өв авх цаг болҗ йовна», - гиҗ эврәннь улсан серүлнә.
Көвүд босад нүдрмарн нүдән арчад, күүк дүүрәд авч һарх үүлн өңгтә көк бор мөриг хамгин түрүнд тохад, өв авх тергән татад, өвин цә чанад ниргәд одцхана.
Хүрмин ахлач герт орад: «Бидн күүкән нарн һархас урд һарһҗ авх улсвидн. Өвин цә белн болв, белдтн!» - гиҗ зәңглнә.
-«Тана зөв, манд бәрдг арһ уга, өвиннь цәәһән кеҗ