(вÿдшор ой-влак [*])
Марий калык, марксизм теорий семын ончалаш гын, ХХ курымышто наций кÿкшыт марте вияҥ шуын. Марий калыкын шке интеллигенций лондыкшо шочын кушкын, 1920-шо ийыште шке автономийже ышталтын да умбакыже шуаралтын, варажым кугыжаныш да мер пашаеҥ-влак гыч шогышо шке лондыкжо вияҥын, шке профессионал сымыктышже тÿзланен, шке сылнымутан йылмыже ышталтын. Туге гынат, марий нацийын калыплалтмаштыже ситыдымашым муаш лиеш.
Марий калыкын илен эртыме корныштыжо тыгай туткар логалын, кудо нацийын тичмаш кÿкшытшö марте кугем шуаш чараклен шоген. Тыгай туткарже шуко лиыйн, туге гынат ик эн кугу ситыдымышланже марий калыкын илышкыл-озанлык шотышто эркын шуаралт толмыжым шотлыман. ХХ-шо курым марте, К.Н. Сануковын мутшо почеш, марий калык вусо илышкыл чоҥышан калык лийын («народ с неполной социальной структурой»). Марий калыкын эн кугу ужашыже кресаньык-влак лийыныт, нуно тÿҥ шотышто тошто амыше артам почеш иленыт, модернизаций нуным пычырик гына авалтен. Марий-калыкын радамыштыже ик феодал тöраат лийын огыл. Лÿмнеран еҥ шотышто лийше марий шÿдöвуй, лужа да лужавуй-влакым Петр I тичмашнек пытарен: вуйоксам погымо жапыште (1718-1724 ийлаште) уло марий калыкым кресаньык лончыш кусареныт. Кодшо мер лончыклам ончалаш гын, тушкыжо лач ала-мыняр интеллигент-влак (туныктышо да юмызо-влак), изишак амалкалче-влак (кулак да изирак сатузо-влак) да икмыняр тарлыме пашазе-влак (шукыракже тарзе да чодырам йöрыктышö пашазе-влак) гына пуреныт. Но вет чодырам руэн, нигö поен огыл. Марий-влак чумыр налмаште лач ик мер лончыкыш пурен шогеныт: нуно привилегий деч посна илыше пашазе-влак лийыныт (вес семынже - пызырыме класс). Озанлык илыш шотышто шукынжно кузе-гынат илен сеҥаш манын веле тыршеныт. Улан илыше марий-влак пеш шагал шотлалтыныт, лач нунын кидыште гына уто ыштыш-кучыш лийын.
Марий автономийын ышталтме пагыт деч ончыч марий калыкле толкын эн чотжо кресаньык-влакын вучымашыштым шукташ тыршен. Тыглай калыкле толкын-влак дене таҥасарымаште марий толкын буржуазий лончык ваке эҥертен кертын огыл. Молан манаш гын, тунам посна марий буржуазий лончо ышталт шуын огыл. Туге гынат, 1930-шо ийлаште тÿткар Сталин пагытыште марий интеллигенцийым «буржуазный национализм» лÿм дене титаклен тÿнчыктарен пытареныт. Тидыже пеш öрмашан, вет чынжым марий интеллигенций нигунамат «буржуазный» лийын огыл. Тыгодымак марксизм да тулеч моло теорий почеш ме палена: наций капитализм вияҥмылан кöра калыплалтеш. Мутлан, В.И. Ленин шке статьяштыже «Калык-влакын поснан ойыралтме шотышто правашт нерген» (1914 ий) тыгеракын возен: национальный толкынлан экономический негызым ыштыме шотышто сатулык йöндарымаш йÿлан тичмаш сеҥымыже верч буржуазий элкöргö рынкым тÿрыснек авалтен налшаш, тунамак ик верыште илыше да ик йылме дене кутырышо уло калыкым ик кугыжанышыш чумырыман, тидын годымак йылмын шуаралтме корныштыжо чыла вашлиялтше чаракым пытарыман да шкешотан сылнымутан йылмым ышташ да умбакыже вияҥдаш кÿлеш. ХХ-шо курымышто марий калыкын тыгай озанлык негызше кушкын шуын огыл, сандене марий калыкле толкын лушкыдырак лийын, партий да кугыжаныш кучем йымалне гына шуаралт кертын.
Очыни, марий калыкын озанлык негызше кызытат пешыжак виян огыл. Ик могырым, марий-влак илышкыл-озанлык шотышто моло Россий калык дене пырля ик йогын почеш каят. Вес могырым, шуко ситыдымашым муаш лиеш. Мутлан, Российысе олигарх коклаште нимогай марий уке. Марий амалкалче-влак изирак але икмарда лончыклаш гына пурат. Марий калыкын амалкалымаш йÿлаже пеш нöргö, калыплалташ тÿҥалын веле. Марий калык шке поян чонвоянлыкшо дене веле огыл, кугу пиалвундожо денат мокталтен кертшаш. Вет кызытсе саманыште шуко илыш йöндартышан наций-влакым эн чот пагалат да шергын аклат. Вес шот дене, уло тÿня эртыкым да кызытсе мер илышым сайын шерген каяш гын, тыгай санденлыкым ужаш лиеш: нужнан илыше калык дене таҥасарымаште поянрак илыше калыкын калыкле (национальный) да тичмаш мер толкынжо виянрак тÿзлана, тыгай калыкын национальный шкешамже виянле. Тидлан кöра марий калыкын илыш-коыйшыжо изиш весештын кайышаш. Кызытсе капитализм саманыште буржуазий туныктымой почеш илаш тыршыман: посна шотан айдеме лийман, оксалан сутланаш, аныклен мошташ, ушан-шотан еҥ семын шкем вÿдаш, шкелан чапым сеҥен налаш тыршаш, оксавундо да илыш йöндартыш верч толашаш. Тыгай койышан марий-влак шукемыт гын, марий буржуазий ятырлан шукырак да талырак лиеш ыле.
В.И. Ленин манмыла, «калыкле пашаште кеч-могай буржуазий шке нацийже верч уто правам да уто пайдам сеҥен налаш шона». Ешарен ойлаш гын, калыкле буржуазий шона веле огыл, йорло кресаньык, пашазе да интеллигент-влак дене таҥасарымаште, тудын тыгай пашам ыштен шукташ вийже уло. Тале марий буржуазий марий калыкле толкынлан пеш кугу полышым пуэн кертеш: мер илышым вияҥдымылан кöра мер пашаеҥ-влаклан поян марий амалкалче-влак оксавундым пуен кертыт, туныктыш, йылме да тÿвыра гутлаште спонсор полышым шараш тÿҥалыт ыле, очыни, марий йылмын кучылталтме нуршержым кумдаҥдаш полшат, марий калыкын престижшым нöлташ йöным муыт, марийлыкым шараш да пеҥгыдемдаш умдарат. Ӱшанаш гына кодеш - амалкалымаш нуршерыште марий калык, илен шуын, лишыл жапыште вораналташ тÿҥалеш да тÿнялан шке Билл Гейтс-влакым да Алишер Усманов-шамымчым пöлеклен пуа.
Свечников Сергей Константинович
кандидат исторических наук
ведущий специалист Министерства образования и науки Республики Марий Эл
424007, г.Йошкар-Ола,
ул.Прохорова, 48в, кв.67
т.+7 (939) 725 - 44 - 68
e-mail: svechnikov-sk@mail.ru
Паспорт: 8803 № 667871, выдан ОВД Куженерского района РМЭ 15.01.2004
ИНН 121512847492
Страховое свидетельство № 004-865-178-50
[*] Х-шо марий погынышто мутым ойлымаш, руш йылме гыч марий йылмыш авторжо кусарен