Щава няглиййатынын ролу вя йери




 

Бейнялхалг щява няглиййаты миллятлярарасы гаршылыглы мцнасибятлярин ясас васитяляриндян бирини тяшкил едир.

Дцнйа щава няглиййатынын тяркиб щиссясини тяшкил етмякля республикамызын щава няглиййаты миллятляр вя дювлятлярарасы сийаси, игтисади вя мядяни ялагялярин инкишафына шяраит йарадыр.

Республиканын Аеролиманы дцнйанын бир сыра авиаширкятляриля, партнйорларын мараьына бярабяр вя гаршылыглы щюрмятя ясасланан щяртяряфли ямякдашлыьы мющкямляндирир. Щазырда ямякдашлыьын йени формасы, о жцмлядян, айры-айры хятлярин бирэя истисмары инкишаф етдирилир. Бурайа ейни заманда бирэя мцяссисялярин йарадылмасы вя истифадя едилмяси дя дахилдир.

Республикада харижи игтисади сащядя идаряетмянин йенидян гурулмасы вя харижи игтисади ялагялярин тякмилляшдирилмясинин бейнялхалг щава мялуматлары сащясиндя бюйцк тясири олмушдур.

Гейд етмяк лазымдыр ки, мцлки авиасийанын бейнялхалг тяшкилатынын (ИКАО) мялуматына эюря дцнйада мцнтязям авиасийа дашымасынын цмуми щяжминин 54%-и бейнялхалг щава няглиййатынын пайына дцшцр.

ИКАО-нун гиймятляндирилмясиня эюря 1990-жы илдя ИКАО-нун цзвц олан 162 дювлятин авиаширкятляри тяряфиндян йериня йетирилян мцнтязям бейнялхалг вя дахили дашыманын цмуми щяжми 223,4 милйард тон- километр тяшкил етмишдир ки, бу да яввялки иля эюря 5%-дян чох олмушдур. Яэяр, 1989-жу илдя дцнйа цзря бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашыма 261942 мин тяшкил етмишдирся, 1999-жу илдя 488890 мин сярнишин км олмуш, орта иллик артым темпи 6,4% тяшкил етмишдир. Йцк дювриййяси 1990-жы илдя 1989-жу илля мцгайисядя 5% артмыш вя 60 милйард тон километр тяшкил етмишдир.

1990-1999-жу илляр ярзиндя дашыма щяжми щяр ил орта щесабла 4,4% артмышдыр. 1990-1999-жу илляр ярзиндя йцк дашыманын щяжми орта щесабла 7% чохалмышдыр.

1960-1999-жу иллярдя сярнишин дашыманын орта дцнйа эялир ставкасы (АБШ сенти иля) щяр ил орта щесабла 2,8% азалмыш, йцк вя почт дашымадан алынан эялирин хцсуси чякиси (Абш сенти иля) щяр ил орта щесабла 3,6% ашаьы дцшмцшдцр. Бу дюврдя майа дяйяри (тон километрля) – истисмар хяржляри щяр ил 3% азалмышдыр.

Гейд етмяк лазымдыр Ки, дахили дашыманын цмуми щяжминин 80% АБШ-ын пайына дцшцр. Лакин, бейнялхалг дашымада биринжи йери АБШ вя Бюцйк Британийа тутур. Цмумиликдя дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг дашыма щяжми, дахили дашыманын щяжминдян йцксякдир, мцвафиг олараг 54,9% вя 45,1%. Бейнялхалг дашыманын цмуми щяжминин 82%-я гядярини мцнтязям дашыма вя 18%-дян бир гядяр чох щиссясини ися бейнялхалг гейри мцнтязям коммерсийа дашымасы тяшкил едир.

Бейнялхалг мцнтязям дашымайа учушларын жядвялляри иля разылышдырылмыш мцвафиг гайдада мцгавилялярля авиаширкятляр тяряфиндян щяйата кечирилян бцтцн коммерсийа дашымалары – сярнишин, йцк вя почт – дахилдир. Мцнтязям дашымалардан фяргли олараг, гейри-мцнтязям дашымалар истяр мцгавиляли авиахятляр, исятсядя гейри-мцгавиляли авиахятляр цзря щяр бир конкрет щалларда разылашдырылмыш маршрутлар цзря жядвялсиз щяйата кечирилир.

Сон дюврдя бейнялхалг мцнтязям дашыманын цмуми щяжми 3 дяфядян чох артмышдыр.

10 ил мцддятиндя бейнялхалг мцнтязям дашыманын цмуми щяжминин орта иллик артым темпи 8,7% тяшкил етмишдир. Лакин дюрд дювлятдя вя ейни груп дювлятлярдя бу артым 11,8-21,5% щяддиндя олмушдур. О жцмлядян – Индонезийа – 21,5%, Таиланд – 14,9%, Иран кюрфязи дювлятляриндя – 14%, Малайзийада – 14,5%, Сингапур – 11,8% тяшкил етмишдир.

Бейнялхалг мцнтязям дашыманын Ян мцщцм проблемляриндян бири бцтювлцкдя дцнйа авиадашымасында олдуьу кими дашыма тутумунунун там йериня йетирилмясидир. Йяни мювжуд сярнишин-креслодан там истифадяедилмясидир. Бахмайараг Ки, 1980-1990-жы иллярдя сярнишин йцклямя ямсалы 7% (61-дян 68%-я гядяр) артмышдырса, коммерсийа йцклямя ямсалы ися 6% - 58-дян 64%-я гядяр артмыш, дашыма тутумундакы чатышмамазлыг йцксяк темпля артмышдыр. Яэяр, 1976-жы илдя бейнялхалг щава хятляриндя 215 трилйон бош кресло-километрляр олмушдурса 1990-жы илдя бу кямиййят 390 трилйрн-километр (1,8 дяфя) тяшкил етмишдир. Ялбяття, беяля вязиййят авиаширкятляри мяжбур едир ки, онлар коммерсийа йцклянилмяси вя тяййаря паркындан истифадянин йцксялдилмяси уьрунда рягабят мцбаризясинин мцхтялиф форма вя методларындан истифадя етсинляр. Бу ися мцнтязям авиаширкятлярля гейри-мцнтязям коммерсийа дашымасынын инкишафына шяраит йарадыр.

Гейри-мцнтязям бейнялхалг дашымайа коммерсийа ясасында чартер дашымалары, щямчинин ялавя вя хцсуси рейслярля дашымалар дахилдир. Йухарыда гейд едилдийи кими гейри мцнтязям дашыма бейнялхалг дашыма щяжминин 18%-ни тяшкил едир. Цмумиййятля дцнйада бейнялхалг гейри-мцнтязям дашыманын цмуми щяжми чартер вя мцнтязям дашыйыжыларын йериня йетирдийи щяжмлярин жяминдян ибарятдир. Бу щяжм тядрижян таразлашдырылыр (50:50%). Мцнтязям дашыма кими, бейнялхалг гейри-мцнтязям дашыма сярнишин вя почт-йцк дашымайа бюлцнцр. Тон-километр щяжми цзря гейри-мцнтязям сярнишин дашымасы 80% вя почт вя йцк дашыма ися 20% тяшкил едир. Бейнялхалг гейри-мцнтязям сярнишин дашыманын орта артым темпи 1980-1990-жы илляр цзря илдя 4,5% тяшкил етмишдир. 1990-жы иля чартер дашыма щяжми 183 трилйон сярнишин-километрдян чох олмушдур.

Дцнйада чартер дашыманын бейнялхалг базары Мцлки авиасийанын Авропа конфрансына (ЕКАК) дахил олан 22 Гярби Авропа дювлятляри арасында мцнтязям дашыма тяшкил едир. 1990-жы илдя ЕКАК цзвц олан дювлятляр арасында чартер дашыма щяжми 40 млн. Сярнишинедян чох олмушдур. Бу щямин дювлятляр арасында дашынан сярнишинлярин 45%-ни тяшкил етмишдир. Мадям ки, Авропа чартер дашыма мцнтязям дашымайа нисбятян бюйцк мясафя иля йериня йетирилир, сярнишин-километрля чартер дашыманын щяжми Гярби Авропада сярнишин авиадашыманын цмуми щяжминин 60%-ни тяшкил едир. Гярби Авропадан сонра 2-жи бюйцк бейнялхалг чартер дашыма базары Шимали Атлантикадан дашыма тяшкил едир.

Щава дашыманын эяляжяк артымы яввяллярдя олдуьу кими ясасян дцнйа игтисадиййаты вя тижарятин артымындан, авиаширкятлярин хяржляриндя баш верян дяйишикликлярдян асылы олажагдыр (бу юз нювбясиндя, йанажаьын гиймятиндян ящямиййятли дяряжядя асылыдыр). Лакин, эюстярилян артым, щямчинин аеропортларын вя щава лиманларынын йцклянилмяси, яираф мцщитин горунмасы вя ясаслы гойулуша олан тялябатын артымы кими проблемлярин нежя щялл едилмясиндян асылы олажагдыр.

Щюкцмятин гярарлары да щава няглиййаты системиня вя гурулушуна тясир едяжякдир. Бу ясасян авиаширкятлярин фяалиййятинин игтисади тянзимлянмяси дяряжясини мцяййян едян тяряфляря аиддир. 1999-2010-жу иллярдя дцнйа игтисади артыимынын щяр ил орта щесабла 2,5% олмасы эюзлянилир. Демяк олар ки, авиаширкятлярин эялиринин хцсуси чякиси прогнозлашдырылан дюврцн биринжи 5 иллийиндя 0,5% ашаьы дцшяжяк, сонракы 6 илдя ися сабит сявиййядя галажагдыр.

Сярнишин-километрля йериня йетирилян дцнйа цзря мцнтязям дашыма щяжми 1999-2010-жу иллярдя щяр ил орта щесабла 4,5% артажаг. Бейнялхалг дашыманын артымы илдя 5,5%, дахили дашыманын ися щяр ил орта щесабла 3,0% артымы эюзлянилир.

Йериня йетирилмяси тон-километрля юлчцлян дцнйа мцнтязям йцк дашыма щяжминин 1999-2010-жу иллярдя орта щесабла щяр ил 6% артымы нязярдя тутулур. Бейнялхалг йцк дашыма прогноза мцвафиг олараг дахили йцк дашыманын илдя 3,5% артымы иля мцгайисядя щяр ил 6,5% артажагдыр. Дашыманын ян бюйцк артымы эюзлянилдийи кими, Асийа-Сакит Океан реэионунун авиаширкятляриндя олажагдыр (илдя 7,5% сявиййясиндя). Башга реэионларда артым темпи орта дцнйа сявиййясиндян – африка вя Шимали Америка реэионларында 5%-дян Йахые Шярг реэионунда 4%-дяк ашаьы прогнозлашдырылыр.

Жядвял 1-дян эюрцнцр ки, Шимали Америка вя Жянуби Америка арасында Шимали Америка вя мяркязи Америка (Кариб щювзяси арасында авиахятляр маршрут груплары даща сцрятля артажаг вя онларын щяр бириндя орта иллик артым темпи 7% тяшкил едяжякдир. Бу базаларда щава дашымасына тялябин артымы туризмин артымы вя хидмят рягабятлийи иля тямин олунажагдыр.

Жядвялин мялуматларындан эюрцнцр ки, Асийа-Сакит Океан реэионунун авиаширкятляриндя яввялдя олдуьу кими 2010-жу илдя дя сярнишин дашыманын ян йцксяк темпи мцшащидя едилир, йяни 7% олажагдыр. Щямин мцддятдя Шимали Америка авиаширкятляриндя ян ашаьы артым темпинин – илдя 3% олмасы эюзлянилир. Эюрцндцйц кими Латын Америкасы (Кариб щювзяси реэионларынын авиаширкятляриндя дашыма щяжминин артым темпи орта дцнйа сявиййясиндян бир гядяр йцксяк – йяни илдя 5% олажагдыр).

Африка, Авропа вя Йахын Шярг авиаширкятляриндя дашыма щяжминин орта щесабла дцнйа цзря олдуьу кими, тяхминян о гядяр, йяни илдя 4,5% артымы эюзлянилир.

Прогнозлашдырма нятижясиндя ясасян Асийа-Сакит Океан реэионунун сярнишин дашыманын артымы эюзлянилдийи кими, 2010-жу илдя дцнйа мцнтязям сярнишин дашымада юз пайыны тяхминян 6,5 фаизли пунктла – 30,4%-я гядяр артыражаг, онун пайы ися цмуми бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашымада 34%-и кечяжякдир.

Реэионал пайда башга ящямиййятли дяйишиклик Шимали Америкада баш веряжякдир. Бу авиаширкятлярин пайы прогноза мцвафиг 6,7%-ли пунктла 32,9%-я гядяр ашаьы дцшяжякдир.

 

 

Жядвял 1.

Маршрутлар цзря бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашыма прогнозу

 

Бейнялхалг мцнтязям мялумат Сярнишин дашыма(мин) Фактики прогноз 1989 1999 2010 Орта иллик артым темпи - % 1989-1999 1999-2010
Шимали Америка 32200 64900 108000 7,3 4,5
Мяркязи Атлантика 1817 3223 6120 5,9 6,0
Жянуби Атлантика 1785 3227 6000 6,1 6,0
Сакит Океандан Сакит Океанла Авропа вя Асийа арасында 14729 27688 54400   18599 44027 88000 6,5 6,5   9,0 6,5
Авропа вя Африка арасында   12138 19213 30530   4,7 4,5
Авропа вя Йахын Шярг арасында   8463 11938 18100   3,5 4,0
Шимали Америка вя Жянуби Америка арасында     3522 9559 19710     10,5 7,0
Кариб щювзяси иля Шимали Америка вя Мяркязи Америка арасында     20577 33519 70960     5,0 7,0
Бцтцн маршрутлар цзря 113830 217294 401820 6,7 5,5
Башга маршрутлар 148112 271596 438180 6,3 4,5
Дцнйа цзря 261942 488890 840000 6,4 5,0

 



Поделиться:




Поиск по сайту

©2015-2024 poisk-ru.ru
Все права принадлежать их авторам. Данный сайт не претендует на авторства, а предоставляет бесплатное использование.
Дата создания страницы: 2019-06-03 Нарушение авторских прав и Нарушение персональных данных


Поиск по сайту: