(Земляника лесная)
Тамун некьияр гзаф йисарин набатат я, вични чиле экIя жедай, кьен гадардай. Некьийри цуьк майдиз-июндиз ахъайда. Абурал майваяр июндизнюлдиз жеда. Дарман яз некьияр чебни, абурун пешерни ишлемишда.
Латин чIалалди абуруз "фрагаре" лугьуда, лезги чIалаз таржума авурла, "хъсан атирдин ни галай цуьквер" лагьай чIал я. Гьакъикъатдани, некьийрихъ аламатдин атирдин ни жеда.
Некьийрин гзаф жуьреяр ава, абурун кьадар 50 кьван я. Дагъустанда 6 жуьре гьалтда. Вири уьлквейра 2000 сорт кьван арадал гьанва. Россияда 500 сорт кьван ава.
ЧIехи Линнея некьияр "Аллагьдин пишкеш я" лагьанай. Абуру адаз вич гзаф йисара подагра азардик тIазвайла, сагъар хъийиз куьмекнай.
Чи аямдин медицинада некьийрикай гегьеншдиз менфят къачузва. Абур иштягь ачухарун, незвай шейэр хъсандиз иливарун, беденда иви арадал гъун, ивидии хкаж хьанвай давление чкадал хкун патал ратарин ва маса органрин асул паяр чIур хьуникди абур кIеви хьунин, рикIин азарар акатайла, хуквада, рутуна (12-перстный) хер, къен кIеви, туъкьуьлдин киседа ва дуркIунра къванер хьайила, подагра азар галукьайла, иви тIимил хьайнла, базедован азар - зоб авайла, ишлемишда.
Некьийрин пешерикай цвар регьятдиз акъатун патал, беденда шейэрин обмендин процесс чIур, витаминрин эскуьквал хьайила, дишегьлийрин аялдин кIваляй иви къведай чIавузни хийир къачузва. Некьидин дарманар бубасил (кесме), хамунин азарар, дакIуна яру хьанвай чкаяр сагъар хъийидайла, сивяй ни къведайла, сиве къекъуьрун, косметологияда чин, хам лацу, михьи авун, гатфариз чинал акъатдай тварар квадарун патални ишлемишда.
Некьийрин таза миже (4-6 тIурунавайди гьар юкъуз) хъвайитIа, ада бедендик кьадардилай гзаф акатзавай шекер тIимиларда.
Амма рикIелай ракъурна виже кьведач: ам хъвайила, са бязибурун хамунал куьлуь тварар ва я пенек-пенек тIехвер (аллергия) акьалтда, хамуна къати квал гьатда. Ахьтин инсанриз, гьакIни руфунал залан дишегьлийриз, чпин бедендив кьан тийидай кьилдин инсанриз, хуквадин миже (сок) кьадардилай гзаф тирбуруз, чIулав лекьина эцядай хьтин ва яргьалди давам жедай тIал авайбуруз и дарман хъун къадагъа я.
Некьийрин майвайрикай гзаф дадлу мурабаяр, ширин экьи ятар, мижеяр, компотар, джемар гьазурда ва витаминар квай дарман хьиз ишлемишда.
Некьидин пешерикай гьалима (настой) икI гьазурда: са са тIурунавайди са истикан кьван ргар циз вегьеда, кьве сятда адак кядач. Ахпа зур истиканда авайди пуд сеферда, гьар юкъуз, хуьрек недалди вилик хъвада.
Дамардпеш, жидвел
(Подорожник)
Дамардпеш гзаф йисарин набатат я, вичин кьакьанвални 40 см жеда. И набататдин тIвар латин чIалал "плантаго" я. Лезги чIалаз таржума авурла, "дабан", "кIвачин кIан", "гьерекатун" мана хкатзава.
Урус чIалал "подорожник" набатат рекьерин къерехра экъечIуниз килигна лугьузва.
Америкадин индейцийри адаз "лацу инсандин гел" и набатат лацу инсанар къекъвей, абурун кIвач хкьур кьван чкайра экъечIнаваз акурла, лугьузва жеди.
Дамардпешер 30 жуьре ава, амма абурукай дарман патал ишлемишзавайбур анжах кьве жуьре я: сад "чIехи дамардпеш", муькуьдини "чIутран пеш".
И хъач майдин вацралай августдалди кIватIда. Абур сериндик кьурурна кIанда.
Дамардпешерихъ дакIуна яру хьанвай чкаяр сагъар хъийидай, микробриз акси къуват ава. ГьакIни абуру балгьан регьятдиз алудиз, хирер фад сагъар хъийиз, иви лахта авуниз, къен кIеви хьайила, ратара затIар кьери, кIеви авуниз, таб алудуниз, ивидин давление тIимиларуниз куьмекда.
Дамардпешерин таза миже хуквадин азар галукьайла, ана хер, гьакIни 12-перстный ратуна миже тIимил хьайила, ратара къати тIалар гьатайла, ишлемишда.
Миже йикъа пуд сеферда са-са тIурунавайди хуьрек недалди вилик 30 юкъуз хъвада.
Ихьтин мижедикай хирер, ирин авай, къвезвай чкаяр, хамунин хер алай чкада жедай тIеквенар сагъар хъувун, буьвелар алудун патал менфят къачуда.
И набататдин тумунин гъер (слизь) канвай чкаяр сагъар хъувун патални ишлемишда. Са тIурунавайди зур литр ргар циз вегьеда ва, ам авай къаб галтадаз, 20 декьикьада акадарда. Ахпа гьар юкъуз пуд сеферда истикандин пуд паюникай са пай хъвада. Хер кутIуннавай жуна, пек сифте юкъуз 4-5 сеферда алудда, адалай кьулухъ муькуь йикъара ам 1-2 ра дегишда.
Дамардпешерин тум къен кIеви хьайила ва къен фидайлани ишлемишда.
Къен кIеви хьайила, дарман икI гьазурда: ксудайла, йнфиз хъун патал са тIурунавай тум истикандин са паюна авай ргар циз вегьеда, къайила, ам тумни кваз хъвада. 6-12 сятдилай нетижа жеда. Эгер къен квай азарди гзаф вахтунда тади гуз хьайитIа, вични чахутка себеб яз ятIа, тум регъведа, (порошок ийида) ам гьар юкъуз 4 сеферда хъвада.
Дамардпешерикай авунвай гьалима ишлемишда: балгъан алудун патал (мекьи хьана азарлу хьанвай чIавуз). Са тIурунавайди са истикан ргар циз вегьеда, 15 декьикьада кя тавуна тада, ахпа ам жунадай ва я суьзекдай куьзда. Гьар юкъуз 1-2 тIурунавайди 3-4 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.
Ихьтин промышленный дарман "плантогиюцид" хуквадин азарар гастрит ва хер хьайила, абур сагъар хъувун патал ва тIимил сок хьайилани ишлемишзава: чайдин са ва я зур тIурунавайди гьар юкъуз 2-3 сеферда хъвада, вични виликамаз истикандин кьуд паюникай са пай чими цик кутуна. Ихьтин дарман са вацра хъвада.
Ам къадагъа ийизва: эгер азарлудан хуквада кислотность кьадардилай артух ятIа, вичик гастрит кватIа ва 12-перстный ратуна хер аватIа.
Дамардпешерин дарманрикай косметологиядани гегьеншдиз хийир къачузва: ягълу квай, я туштIа, дакIуна яру хьанвай хам алай инсанрин гьал адетдинди, чинин биришар, шуьткьверар цIалцIамар хъувун патал. И чIавуз гьалимаяр, лосьонар, тIазвай чкадал эцигдай компрессар, кремар ва маскаяр ишлемишда.
ЧIутран, дамардпешерин тум ипекдинни памбагдин парчаяр, цIалцIам ва рангунин чарар гьазурдайла типографийра ва гьакIни морожнияр ийидайлани ишлемишзава.
РЕЦЕПТАР:
Мекьи хьана азарлу хьайи чIавуз: са тIурунавай дамардпешер, тIенгир, беневша, баяндин ширин дувул барабардаказ какадарда. Дарман гьазур хьайила (са тIурунавайди са истикан ргар циз вегьена гьазурайдалай кьулухъ), истикандин кьуд паюникай са пай чимидаказ гьар юкъуз 4 сеферда хъвада.
Цистит хьайила, бубасил квайла, цвар регьятдиз ийиз хьун патал ишлемишда: дамардпеш, толокнянкадин пеш, тысячилистник кьве-кьве пай, гьелбеяр са пай - вири какадарна гьазурда, кьве тIурунавайди кьве истикан кьван це твада. Ахпа истикандин са пай йикъа 4 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.
Хуквадин азар галукьайла, ана хер гьатайла, кислотность тIимил хьайила: дамардпеш, тысячелистник, пурнияр, верг, чIутран цуьквер, гьелбеяр барабардаказ какадарда, са тIурунавайди истиканни зур циз вегьена гьазурда. Ахпа гьар юкъуз пуд сеферда хуьрек недалди зур истиканда авай дарман хъвада.
Темезхан
(Пастушья сумка)
Тегьмезхан са йисан хъач я. Ам дарман патал гьазурдай вахт ада цуьк ахъайдай бере я. Дарманни адан чилин винел алай паярикай ийида. Урус чIалал адаз "Пастушья сумка", яни "Чубандин чанта" лугьузва. И тIварни адаз тум жедай "турбаяр" пуд пипIен балалайкадиз ва я чубандин чантадиз ухшар авайвиляй ганва.
Тегьмезханрикай гьазурдай дарманрихъ ихьтин менфятдин терефар ава:
иви лахта ийидай, яни ам авахьун акъвазардай,
сив рутIундай,
дакIур чкаяр эхлекьардай,
ифин тIимилардай,
цвар, туькьуьл регьятдиз акъуддай,
незвай затIар иливриз куьмекдай.
Халкьдин медицинада тегьмезхандин гьалима - ргай экьи яд ишлемишда:
чIулав лекь тIа хьайила,
дуркIунар, цвардин кIвал азарлу хьайила,
незвай затIар иливар тежедай чIавуз.
Тибетдин медицинада тегьмезхан экъуьчун акъвазардай дарман яз ишлемишзава. И хъчади тIуьнвай затIар ратарай ва маса органрай акъуддай кIвалахдик гьерекат кутада, ратарин кIвалах хъсанарда.
Тегьмезхандин дарманар маса набататрихъ галаз санал ишлемишда ва абур винидихъ лагьанвай азаррилай гъейри ивидин давление тIимилар, хирер фад сагъар, къен фидайла, гьакIни бубасил квайбуруз куьмек авун патал, тIуьр затIар иливарунин процесс чIур хьайила, ам чкадал хкун патал ишлемишда.
Гьалима икI гьазурда: са тIурунавайди са истикан циз вегьеда, ахпа зур истиканда авай кьван дарман гьар юкъуз 4 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.
Къадагъа ийизва: руфунал агьур дишегьлийризни яшлу инсанриз яргъалди ишлемишун. Куьз лагьайтIа, и дарманди абурун иви лахта авуниз манийвалда, ивидин дамаррал тIурар акьалтуниз куьмекда. Гьавиляй и чIавуз донник, грыжник ва балкIандин шабалут (каштан конский) ишлемишайтIа, абуруз куьмек жеда.
Са бязи уьлквейра тегьмезхан бустанрани цазва, хуьрекрик кутазва, суп, борщ, афарар, пюре ийидайла. И кар патал тегьмезхан тазадаказ ва гьакI кьурурнани ишлемишзава.
Тегьмезхандин дувулар кIвалин къуьрериз гузва.
РЕЦЕПТАР:
Иви акъваз тийидай чIавуз: тегьмезхан, хвощ чуьлдин (къацу тан авай ва хъуьр алай хьтин куьлуь пешер жедай гзаф йисарин къацу хъач) са-са пай какадарна, гьазурда. Абурукай гьалима ийида. Чайдин кьве тIурунавайди кьве истикан ргазвай циз вегьеда, 8 сятда кядач. Ахпа суьзекдай, жунадай куьзда ва истикандин са паюна авай кьван дарман гьар юкъуз 2 сеферда, я туштIа, истикандин кьуд паюникай са пай кьван йикъа 4 сеферда хъвада.
Цварадин кIвале къванер хьайила настой икI гьазурда: тегьмезхан, анисдин дувулар кьве пай, толокнянкадин пешер, стальникдин дувулар, некIед хъчадин дувулар, цIирицIрин майваяр пуд-пуд пай. Са тIурунавайди истиканни зур циз вегьена гьазурда, ахпа истикандин са паюна авай дарман хуьрек недалди 3 сеферда гьар юкъуз хъвада.
Къанжукьар, цIантарар
(кьуртухъар, къветрекьалар, кIунтIавекьер)
(Чабрец, тимьян ползучий)
Чабрец (бязибуру и хъчадиз къанжукьарни лугьуда) чкIана экIя жедай, гъвечIи кул хьтин гзаф йисарин хъач я. Кьакьанвал 20 сантиметрдив агакьда. Дарманар авун патал ам майдиз - июндиз, цуьк акъудайла, кIватIда. Серин чкада михьи гьавадал кьурурда.
Дегь замандин грекри и набататдиз еке фикир гудай, адан тIвар абуру Афродита лугьудай Аллагьдизнн багьишнай. Адаз къурбанд гъидайла, цIал и набататни кудай, цавуз атирдин хъсан ни галай гум акъатдай. Грекри чпин къурбанд Афродитади кьабулайдай гьисабдай. Грекри и набатат гьакIни зегьметдин шартIлу лишан яз кьадай.
Авиценнади и набататдихъ еке таъсир. авайди къейдиай. Ада лагьанай хьи, къанжукьри ирин авай чкаяр фад сагъар хъийида, цвар регьятдиз акъудиз куьмекда, нетIер рекьида, кьилин тIалар алудда, гьашаратри кIасай чкаяр сагъарда.
Адакай гьазурай дарманри куьмекда:
туьтуьнлай балгъан, таб акьалтай чкайрилай таб алудиз,
дакIур чкаяр сагъар хъийиз,
къеняй газ акъудиз,
тIарвал регьятариз,
гьекь акъудиз,
къене шарар хьайила,
хирер фад сагъар хъийиз,
атирдин ни арадал гьиз.
И набататдин гьалимади хуквада таб гьатай чIавуз, нефес къачудай органрин, ратарин азарар арадал атайла, гзаф вахтунда гастритдин азарди гуж гудайла, ивидин давление хкаж хьайила, нервийрин азарар галукьайла, ратара шарар хьайила, сивин къенера къекъуьриз герек атайла куьмекда.
И набататдин дарманар ишлемишун теклифзава:
радикулитдин, кпулдин азарар галукьайла,
незвай затIар иливар тежедай чIавуз (шейэрин обмен чIур хьанвайла),
куькардай азаррин аксина,
ахвар текъведайла,
диатез хьайила,
хамунин азарар галукьайла,
къен кIеви хьайила.
Халкьдин медицинада жигеррин азарар арадал атайла, хуквадинни ратарин азарар галукьайла, кIвачер дакIвадайла, миозит (туьтерин азар), кайи чкаяр сагъар хъувун патални и хъач ишлемишзава.
Адан дарманди ичкидал рикI алайбуру хъуниз интерес авун тIимиларда, гьавиляй адак маса хъчарин паярни кутуна гьазурай дарманар ичкибазвилин аксина ишлемишзава.
Гьа са вахтунда рикIел хвена кIанда: кьадардилай артух ишлемишайтIа, ада экъуьчун арадал гьида...
Дарман икI гьазурда: са тIурунавайди са истикандавай циз вегьеда, ахпа гъар юкъуз 4 сеферда кьве тIурунавайди хъвада, вични хуьрек недалди виликамаз.
Къадагъа я: руфуиал агьур дишегьлийриз, рикIи хъсандиз кIвалахзавачтIа, чIулав лекь, дуркIунар азарлу ятIа, хуквада хер авайла.
И набататдин пешер ва таза хилер салат гьазурдайла, якIун ва балугъдин хуьрекрик ишлемишда (бязи лезгийрини абуруз «якIун хъчар» лугьуда). Промышленностда адакай колбасаяр ийидайла, сирке ва чай гьазурдайлани менфят къачузва.
РЕЦЕПТАР:
Жигеррин азарар галукьайла: чабрец, тIенгир, дамардпеш, анисдии майваяр вири барабардаказ какадарда, са тIурунавайди са истикан циз вегьеда. Ахпа юкъуз 4 сеферда истикандин кьудай са пай дарман хъвада.
Гастритдин азар галукьайла, вични хуквади сок тIимил ахъайзавай чIавуз: чабрец, пурнияр, тысячелистник, верг, календула вири са-са пай какадарда. Са тIурунавайди са истикан циз вегьена, дарман гьазурда. Ам гьар юкъуз 3 сеферда истикандин пуд паюникай са пай кьванди хуьрек недалди вилик хъвада.
Биян
(Солодка голая)
Биян гьеле дегь заманрин грекрин алим Диоскарида "Глицироза" тIвар гана, машгьур авур набатат тир. Лезги чIалаз таржума авурла, "ширин дувул" лагьай мана хкатзава. Китайдани "ширин хъач" лугьуз и набатат фадлай машгьур тир. Санкритда адаз "музыка", "ширинди" лугьузва, сагъар хъувун патал дувулар ишлемишзава.
Дарманар патал биян мартдиз-апрелдиз ва сентябрдилай башламишна апрелдал кьван кIватIда. Дувулар ачух гьавадал кьурурда. Абур хуьдай муьгьлетни 10 йис я, чебни шекердилай цIуд сеферда ширин я.
Бияндикай гьазурнавай дарманрихъ къуват ава:
беден мягькемардай,
дакIур чкаяр сагъар хъийидай,
къен фин акъвазардай,
цвар регьятдиз акъуддай,
цуру хьанвай шейэриз акси яз,
балгъан регьятдиз къецихъ акъуддай,
тIарвал тIимилардай,
гьекь гъидай,
микробар тергдай,
аллергиядиз (агьургъан) акси,
мускулатура (яцIу якIар) хуьдай ва секинардай.
Биянди мадни куьмекда:
жигерар азарлу хьайила,
хуквадин азар, 12 перстный рутуна хер авайла, (вични кислотность хкаж хьайила), дуркIунар, цварадин кIвал азарлу тирла,
дишегьлияр климаксетоксикоз азарди явашарай чIавуз,
къен кIеви хьайила,
базедов азар (зоб) авайла,
астения галукьайла,
ивидин гьерекат тIимил хьайила,
хамунин азарар галукьайла,
туькьуьлдин киседа къванер арадал.атайла,
циннн кьелен режим чIур хьайи чIавуз,
незвай затIарини дарманри зегьерламишай дуьшуьшра бияндин дарманди азарлуди зияндикай хуьда.
Дарман икI гьазурда: са тIурунавайди кьве истикандиз вегьена, настой (гьалима) гъазурна, гьар юкъуз 4 сеферда истикандин са паюнавайди тIуьн недалди виликамаз хъвада.
Халкьдин медицинада биян нефес къачудай органар, туькьуьлдин кисе азарлу хьайила, хуквадинни ратарин азар арадал атайла, цвар регьятдиз къецихъ акъудун патал ишлемишзава.
Китайда бияндикай гуьрчегвални жегьилвал хуьн патални менфят къачузва.
Авиценнади биян жигерар, хук ва цвар фидай рекьер азарлу, цихъ къаних хьайила, гишин хьайи чIавуз каш кьин патал ишлемишдай. Ада гьакIни, кикерин азар галукьайла, абуруз бияндин миже гун, я туштIа, кикер бияндин дувулралди тIушунун меслят къалурнай.
Биян рагъэкъечIдай патан уьлквейра дегь заманрилай инихъ ишлемишзава, адакай гьазурзавай дарманралди азарлуяр сагъар хъийизва.
Гьалима авунилай гьейри биян дарманрин къаришмайрикни кутазва, абурни хуквадинни ратарин, жигеррин, дуркIунрин азар авай чIавуз ишлемишзава.
Са гзаф авторри къалурзавайвал, бияндин гьалимайрикай - мижедикай чуьлдин хвощ кутуна, ичкибазвилиз аксинани хийир къачузва.
Абурукай дарман икI гьазурда: гьар набататдикай 15 пай къачуна, 800 грамм циз вегьеда, ахпа гьар юкъуз 4 сеферда хуьрек недалди 10-15 декьикьа амаз са истиканда авайди хъвада.
Амма чир хьухь: ам хъун патал азарлудахъ и дармандихъ галаз кьан тийидай азарар тахьана кIанда.
Биян кваз чи уьлкведа ихьтин дарманар гьазурзава: бияндин дувулрикай экьи экстрат: дувулрикай ширин экьи яд (сироп), дувулрикай кьуру экстрат, хурун эликсир, аялрик уьгьуьяр акатай чIавуз балгьан регьятдиз алудун патал. Ам аялдин шумуд йис ятIа, гьакьван стIалар (вири санлай 20-40 стIал) гуда, глицирам (таблеткаяр яз, ам нефес кьадайла бронхиальный астма квайла, ишлемишда), ликвиритон, флакарбин (къене хер хьайила).
Фикир це: руфунал агъур дишегьлийриз и дарманар кьабулдай ихтияр гузвач.
Бияндин дувулар промышленностда сар ва ипекдин шейэр рангламишдайла ишлемишда. Ам гьакIни пиво, квас, чехир, эрекь гьазурдайла, лияр тIушундайла, чернилар, тушар, акварелдин рангар, хамар, кока-кола гьазурдайла (адан дад хъсанди хьун патал), чайдин атир гужлу авун патал, къенфетар, кофе, какао, тенбек гьазурдайла, балугъар, афнияр, келем михьна, абурукай лазим продукцияр гьазурдай чIавузни ишлемишда. Металлургиядин промышленностда бияндикай серный кислотадин зегьерлу пар чилел ацукьун ва гьакIни цинкдин сернокислотадикай хуьн патални хийир къачузва. Абур бияндин дувулар гьакIни пожар хьайи чкайра цIай туьхуьрун патал ишлемишда, а дувулри къалиндиз каф арадал гъида, цIай туьхуьрда.
РЕЦЕПТАР:
Жигеррин азар, бронхит акатайла: бияндин дувулар, беневша, дамардпеш, тIенгирар вири барабардиз кутада. Дарман гьазурдайла, са тIурунавайди са истикан кьван циз вегьеда. Ахпа гьар юкъуз 4 сеферда нстнкандин кьудай са пай кьван хъвада.
Хуквадин азар, гастрит ва хер авайла: бияндин дувул са пай, календула, тысячелистник, пурнияр, чIутран цуьк кьве-кьве пай кутуна, са тIурунавайди са истикан циз вегьеда ва адан кьуд паюникай са пай хуьрек недалди вилик хъвада.
ДуркIунар азарлу хьайила: бияндин дувул, верхи таран пешер, спорыш, чуьлдин хвощ пуд-пуд пай, тIенгирар 4 пай са тIурунавайди са истикан циз вегьена гьазурда ва гьар юкъуз 4 сеферда истикандин кьуд паюникай са пай хуьрек тIуьрдалай кьулухъ хъвада.
Ругъунар
(Марена красильная)
Ругьунар гзаф йисарин набатат я, кьакьанвал 1-1,5 метрдив агакьда.
Медицинадиз герек затIар гьазурун патал ругъундин дувулар (шагьдувул, пунан дувул) кIватIда, абур чуьхуьдач, серин чкада 45 градусдин чимивиле кьурурда, ахпа кIевнавай къапара хуьда.
Ругъунрикай авунвай дарманрихъ цвар, дуркIунрай, цварадин кIваляй къванер акъуддай къуват ава. И кар патал дарманди дуркIундин ва цвар авай кIвалин мускулар бушарда, гьа са вахтунда абурун ритмдин гьерекатар йигинарда, нетижада къванер, иллаки фосфатдинни оксаматдин бинедаллаз арадал атанвай къванер, акъатуниз куьмекда...
Ругъунрин дарманар кьабулай азарлуйрин цвар дарман кьабулайдадай кьулухь 4 сятдилай жегьре рангунинди жеда. А рангни са суткада амукьда.
Фикир це: и дарман кьадардилай артух ишлемишуни, ада беденда тIалар, урологиядин азарар аваз хьайитIа, абур мадни гужлу авун мумкин я.
Болгариядин халкьдин медицинада ругъунрин дарманар аялдин азар рахит сагъарун патал, цуьлег (селезенка) тIазвайла, дишегьлийрин вацран кьилер (парталрик хьун) геж къведайла, ишлемишзава.
Ругьундин дарманар къадагъа ийизва: гломерулонефрит - дуркIунрин кIвалах зайиф хьайила ва хуквада хер гьатайла.
Дарман икI гьазурда: чайдин са тIурунавайди истиканни зур цик кутада. Гьар юкъуз истикандин са паюнавайди 3 сеферда хъвада. ГьакIни дувул куьлуь авуна, гьуьруьз элкъуьрда, ам гьар юкъуз 3 сеферда тIимил кьван яд илична хъвада.
КукупIдин накъвар
(Ятрышник пятнистый)
КукупIдин накъвар гзаф йисарин набатат я, вични 50-60 сантиметрдин кьакьан. Адахъ чилин кIаник кьве дувулдал майваяр жеда.
КукупIдин накъварикай дарманар и набататди цуьк акъудна куьтягьайдалай кьулухъ, адан дувулрихъ жедай тIимил хъипи, пенек-пенек тIехвер алай, кьеж-миже квай майваяр кIватIна, гьабурукай гьазурда. Абуруз "салена" лугьуда.. Хкуднамазди абур, кьурур тавуна, тадиз къайи це чуьхуьда. Ахпа экъечI тавун патал пуд декьикьада ргазвай цик кутада, епинихъ акална, сериндик кьурурда.
КукупIдин накъварикай авунвай дарманрихъ беден мягькемардай, дакIур чкаяр сагъардай, регьятардай, хирер фад сагъар хъийидай къуват ава. Гьавиляй абур хуквадин азарар, хирер сагъардайла, кислотность хкаж хьайи чIавуз, къен фидайла, цварадин кIвал, сивин къен ва нефес чIугвадай органар азарлу хьайила, агъу квай затIари зегьерламишай чIавуз, гьакIни бубасил ва къен фин хкудун патал клизмаяр ийидайлани ишлемишда.
Чи уьлкведин халкьдин медицинада саленадин гьалимадикай (отвар) хук азарлу хьайила, къен акатайла, хур тIар хьайила, дишегьлийрин азарар сагъар хъийидайла, итимвилин къуват зайиф хьайи чIавуз, кьуьзуь яшариз акъатайбур зайиф хьайила, къуват хкун патал, инфекция себеб яз азарлу хьайибурун сагъламвал хъсанар хъувун патал хийир къачузва.
КукупIдин накъварин майваяр, куьлуь тавуна, це ва я некIеда гьазурна, гьар юкъуз 40 майва тIуьртIа, незвай затIар кьит хьун себеб яз ажуз хьанвайбур дири хъижеда.
И кар татарринни монголрин походра иштиракзавайбурузни хъсандиз чидай. Гьавиляй абуру яргьал рекьера недай затIарикай кьитвал хьанмазди, чпив гвай кукупIрин накъварин емишар ишлемишдай.
И набататдин емишрикай гьалима (настой) авун патал гегьеншдиз менфят къачузва.
Ам дарман патал кьабулдай чIавуз гзаф чимидаказ хъвана кIанда: са чайдин тIурунавайди са истикан ргар цик какадарна, 15 декьикьада чими чкада кягъ тавуна тада. Ахпа кьве тIурунавайди гьар юкъуз 4 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада, эхиримжи сеферда ксудалди вилик.
Аялриз гьалима къен акатай чIавуз гуда, вични къайидаказ.
Саленадин гъер икI гьазурда: 35 грамм куьлуьз кукIварнавай кукупIдин накъварин емишрин кIусар пуд тIурунавай къайи циз вегьеда, ахпа адак яваш-яваш ргар яд какадарда, вични са истиканни зур. 10 декьикьада ара датIана гъер какадарда. Азарлуда ам гьар юкъуз 3-4 сеферда хуьрек недалди вилик кьве тIурунавайди хъвада, вични 10 юкъуз.
Клизмаяр авун патал ихьтин гъер ксудалди вилик 40-50 миллиграмм ишлемишда, гьар юкъуз.
Фикир це: ихьтин гъер - "салена" таниндихъ галаз ишлемишна виже къведач, куьз лагьайтIа, танинди ам ацукьарда.
Календула
(Ноготки)
И набатат са йисан хъач я, вичелни жегьре ва хъипи ранг алай гуьрчег цуьквер жеда. Дарманар авун патал а цуьквер ("цуькверин зимбилар" лугьуда) июлдин вацралай лап зулун эхирдалди кIватIда.
Латин чIалай лезги чIалаз таржума авурла, и набататдин тIвар "Календула" календарь лагьай манадаваз ишлемишиз жеда. Амни гьавиляй ганвайди я хьи, адан цуьквер йифиз кIеви, юкъуз ачух жеда, яни гьар пакамахъ ачух жез югъ хьанвайдакай хабар гуда.
Цуьквер хъен квай, 40-45 градус чимивал авай чкада кьурурда.
Календуладик дарманар квайдакай сифте Диоскоридани Авиценнади чирнай, и кар дегь заманра чидайбур гзаф авай.
Календуладин дарманрихъ дакIур чкаяр сагъар хъийидай, цвар, туькьуьл акъуддай, секинардай, хирер фад сагъар хъийидай, таб алуддай, беденда тIал, квал, рикIин тIалар, нервияр секинардай, ивидин давление хкаж хьайи чIавуз куьмекдай, рикIелай алатдай (склероз) акатайла, жинс къалурзавай органри кIвалах тийидайла, хуквадин азар гастрит квайла ва хуквада, 12-перстный рутуна хер, чIулав лекь, туькьуьлдин кисе, дуркIунар азарлу хьайила сагъардай такьат ава.
Къен кIеви хьана, гуж гудай чIавуз (этерокалит), календула чIутран цуькверихъни тысячелистникдихъ галаз санал ишлемишда.
Туькьуьлдин кисе, хирер, кайи чкаяр сагъар хъийидайла, буьвелар алуддайла, ихьтин дарман ишлемишда: 70 процентдин спиртдин настойка календуладин 20 стIал кваз йикъа 3 сеферда хуьрекдихъ галаз хъвада.
Дишегьлийрин аялдин кIвал азарлу хьайила: са чайдин тIурунавайди са истикан це цIурурна, хъвада.
Клизма авун патал: календуладин са чайдин тIурунавайди истикандин кьуд паюникай са паюнавай кьван це гьазурда. Ихьтин дарман антибиотикарни сульфаниламидар кваз туьтер тIадай хума - ангина акатайлани ишлемишда. Халкьдин медицинада календула беден мягькемарун, ракдиз акси дарман яз, дакIур чкаяр, хуквадинни ратарин азарар, рикI, вилер, буьвелар квай чкаяр сагъар хъувун патални ишлемишзава.
Дарманни икI гьазурда: са тIурунавайди са истикан циз вегьеда, ахпа йикъа 3 сеферда хуьрек недалди вилик истикандин пуд паюникай са пай кьван хъвада.
Календула шурпа, бузбапI, соус гьазурдайлани ишлемишда. Адакай авур соусди якIун хуьрекриз атирдин ни гъида.
Недай-хъвадай затIарин промышленностда календула рангламишун патал ишлемишзава (вични ягъ-чIем, нисияр, маргарин гьазурдайла).
Къадагъа ийизва: ивидин давление тIимил тирбуруз (гипотония квайбуруз), и дарман эхиз тежедай кьилдин ксариз, яни кьан тийидайбуруз.
РЕЦЕПТАР:
Цистит квайбур патал: календуладин цуьквер, чIутран цуьквер, чуьхвер таран пешер, гьелбеяр, тысячелистник вири барабардаказ какадарда. Са тIурунавайди кьве истикан кьван цик кутада. Ахпа зур истиканда авайди хуьрекдилай гуьгъуьниз, гьакIни ксудалди вилик гьар юкъуз 4 сеферда хъвада.
Туьтуьнин азар хума (ангина), гингивитар, аялрик сивер акъатдай некIед азар кткайла: са чайдин тIурунавай календула са истикан цик кутада, цIурурда, ахпа дарман чимидаказ йикъа са шумуд сеферда сивера экъуьрда.
ДуркIунрин чай
(Почечный чай, ортосифон)
ДуркIунрин чай гьамиша къацу кул я, кьакьанвални са метрини зурав агакьда. Адан ватан рагъэкъечIдай патан ва кьибледин уьлквеяр я. Чи чкайра, са йисан набатат яз, кьакьанвилел 70 сантиметр алаз чида.
Дарманар патал адан пешер ва цIийиз ахъа жезвай хилерин кьилерни абурун пешер ишлемишзава, чпизни "делешар", лугьузва.
Са сезонда абур 5-6 сеферда кIватIда. Кьурурни 60 -70 градусдин чимивиле ийида.
ДуркIунрин чайдихъ цвар къецихъ акъатуниз куьмекдай къуват ава. Дарманни (настой) гьалима яз ишлемишзава. Ада цварадихъ галаз мочевина, хлоридар ва цварадин кислотани акъудда. Диорез (цвар акъудун) кьве сеферда артух жеда, хлоридарий акъудун 39 процент кьван.
ДуркIунрин чайдин дарманри ихьтин азарар хкудуниз куьмекда:
таб алудиз,
хуквадин сок акъуддай гьерекат артухариз,
туькьуьл акъатуниз,
дуркIунрин азарар хкудуниз,
дуркIунра арадал атанвай цварадин къванерикай азад авуниз,
цистит, уретрит, кIвачерин ва гьилерин жалгьайра тIал гьатдай азар-подагра хкудуниз, шекердин диабет акатайла,
дуркIунра, туькьуьлдин киседа къванер хьайила,
рикIин азарар арадал атай чIавуз.
Яргъалди ишлемишайла, дуркIунрин чайдин дарманри настойди туькьуьлдин киседин тIалар, туькьуьл къалиндиз авахьун, авахьзавай гъер ва лейкоцитар туькьуьлдик тIимиларда, хуквадин сок артухарда, иштягь хъсанарда, цварадик квай щелочь артухарда.
ДуркIунрин чайдин къуват мадни артухарун патал адак маса набататарни кухтазва: чуьлдин хвощ, верхи таран, брусникадин пешер (куьлуь яру емишар жедай кул).
ДуркIунрин чайди хурухъ аял галай дидейрин некни артухарда.
ДуркIунрин чайдин дарманар икI гьазурда: кьве тIурунавайди са истикан кьван цик кутада. Ахпа а гьалима гьар юкъуз пуд сеферда хуьрек недалди хъвада. Эгер цвар акъатун патал ишлемишзаватIа, хуьрекдилай кьулухъ хъвада. ДуркIунар ва рикI тIазватIа, гьакIни туькьуьл авай киседа къванер аватIа, гьар сеферда истикандин пуд паюникай са паюна авай гьалима хъвана кIанда.
Ишлемишдай вахтни 4-5 варз я, гьар вацра 5-6 юкъуз ял ягъиз, хъун тийиз, ахпа мад давамариз ишлемишна кIанда.
И дарман авун патал дуркIунрин чай аптекра пачкайра аваз маса гузва.
Паркьул, пенкьв
(Лопух большой)
Паркьул кьве йисан набатат я, кьакьанвал са метрини зурав агакьда. Дарман авун патал дувуларни пешер ишлемишзава. Адан дувулар гатфариз, я туштIа, зулуз тан шуьткьвей чIавуз чиликай хкудда. Щийиз агакьнавай пешер гатун сифте паюна кIватIда. Дувулар ачух гьавадал кьурурда, я туштIа сушилкайра 50-60 градусдин чимивиле.
Паркьулдин дарманар ишлемишда:
дакIун акъвазарун,
дакIунвай чкаяр сагъар хъувун,
бактерийрихъ галаз женг чIугун,
туькьуьл, гьекь, цвар акъудун,
тIарвал регьятарун,
хирер фад сагъар хъувун,
незвай затIар хъсандиз иливарун,
къен кIеви хьайила, ам кьери хьун патал.
Паркьулдин гьалима-отвар ишлемишда:
дуркIунар азарлу хьайила,
подаградин азар галукьайла,
туькьуьлдин киседа ва цварадин кIвале къванер хьайила,
хуквада гастритдин азар арадал атай чIавуз,
ратара колитдин азар хьайила,
кпулар кткайла,
бубасилдин азар акатайла,
аялрик рахит кваз хьайитIа,
остеахондроз, шекердин диабет авайла,
кIвачер ва маса чкаяр дакIвадайла,
буьвелар акьалтайла,
хамунин азарар арадал атай чIавуз.
Хъун тавуна, бедендин винел патал ишлемишда:
хамунал тIурар, якIун цацар, экзема акьалтайла,
кьилелай чIар фидайла,
яргъал чIугур хирер алаз хьайила.
ЧIарар хъсанарун патал репейдин ягъни ишлемишда. И ягъ яна, ам чIарарин дувулриз гьахьун патал тIушунда. И кар патал паркьулдин дувулрикай гьазурзавай гьалимади хъсан нетижаяр гузва. Адак настурцидин таза мижени кутазва, вични ихьтин саягъда: кьве тIурунавай миже виш грамм гьалимадик какадарда, ахпа миже яна, чIарар тIушунда, гьар юкъуз 2-3 сеферда. Ахпа кьил паркьулдин гьалимадалди чуьхуьда. Паркьулдин дувуларни пешер гзаф гегьеншдиз пара уьлквейра ишлемишзава, чебни саки вири азарриз акси яз.
Онкологиядин азарар галукьайла, ихьтин дарман паркьулдин тIебии мижедик виртни спирт кваз ишлемишзава.
Абурукай дарман икI гьазурзава: 500 грамм паркьулдин мижедик 200 грамм вирт, 100 грамм спирт кутазва. Ам холодильникда хуьда. Гьар юкъуз 3-4 сеферда хуьрек недалди столовойдин 1-2 тIурунавайди хъвада.
Радикулит ва жировикар (тIурар) квадарун патал а чкайрал таза паркьулдин пешер эцигна, винел пад компрессдин чарчелди ва чими шалдалди кIевда.
Паркьулдин дувулар подагра ва артритар квайбур сагъар хъувун патал ишлемишдай дарманрик кутазва.
Отвар са тIурунавайди 300 грамм циз вегьена гьазурда. Ядни ргазвайди хьана кIанда. Ахпа истикандин са пай йикъа 3 сеферда хуьрек недалди вилик хъвада.
Японияда паркьул бустанра цазва, адаз абуру "гобо" лугьузва. Паркьулдин це хъуьтуьларнавай дувулрикай японвийри шурпаяр гьазурда, къавурмишай ва чрай дувулрикай салан майвайрикай хьиз менфят къачузва. Паркьулдин дувулрикай гьазурай гъуьруькай абуру катлетарни лавашар гьазурзава.
РЕЦЕПТАР:
Кьиле кан, хъуьр гьатайла ва чIарар авахьдайла, подагра квай чIавуз: паркьулдин дувулар 4 пай, календуладин цуьквер 2 пай, хмель (яргъи, шуькIуь тан авай, алчуд жедай набатат) 3 пай ибур вири какадарна, дарман гьазурдайла, вад тIурунавайди зур литр цик кутада, 10 декьикьада ргада, Къайила, миже жунадай ва я суьзекдай суьзмишда. Ахпа и дарман чимидаказ чIарар чуьхуьз ишлемишда. ЧIарар чуьхвейдалай кьулухъ михьна виже къведач кIвалин гьавада абур чеб кьурада. ИкI 10 сеферда авуна кIанда.
Незвайди дуьздаказ иливариз тежезвайла, подагрдин азар акатайла дарман икI гьазурда: паркьулдин дувул 3 пай, солодкадин бияндин дувул 2 пай, некIед хъчадин (одуванчикдин) дувул 3 пай, череда хъач 6 пай ва ругъунрин дувулар 6 пай. Ибур вири какадарна, гьалима ийида. Кьве тIурунавайди кьве истикан кьван цик кутада. Дарман гьазур хьайила, пакамахъ ва нянихъ гьар сеферда са истиканда авайди хъвана кIанда.
Явакьан
(Пустырник сердечный)
Пустырник гзаф йисарин набатат я, адан кьакьанвал 50-150 сантиметрдив агакьда.
"Пустырник" ам хевлет, буш чуьлда экъечIдайвиляй, "пятилопастный" пешерал вад кьил алайвиляй лугьузва. Пешерни винелай лап къацубур, кIаник падни рехи рангунинбур я.
Дарманар авун патал и хъач ада цуьк ахъагъайла кIватIда. Адан кьилер ва цIийи хилер, цуьрцер таза вахтунда атIуда, яргъивални 30-40 сантиметридинбур хьана кIанда. Абурук цуькверни, пешерни кутада. КIватIдай вахтни июндинни августдин варцар я. Сериндик кьурурда.
И набататдин дарманри дакIур, таб акьалтай чкаяр сагъарда, цвар акъудда, рикIи фад-фад кIвалахун секинарда, хуквадинни ратарин кIвалах лазим тирвал къайдада твада, ивида глюкоза, холестерин гзаф хьайила, абурун кьадар тIимиларда, беден белокрин дегиш хьун (обмен) чIур хьайила, ам чкадал хкида, климактерический (вацран кьилерин) вахт дуьздаказ кьиле финиз куьмекда. Пустырникдин дарманар, адакай ийизван настойкаяр рикIин нервийрик къал, инсандик нервийдин азар акатайла, секинарун, ивидин давление сифте хкаж хьанвай вахтунда, рикIин азарар авайла куьмекун, хуквада, ратара къал твадай азарар гьатай чIавуз, четин тIалар гьатай чкаяр секинарун патал ва маса азарриз акси яз, гьакIни хуквада, 12-перстный ратара хер хьайила, хамунин азарар арадал атайлани, маса набататарни кваз ишлемишзава.
Халкьдин медицинада пустырникдин гьалимадикай хийир къачузва:
вацран кьилер четиндиз къведай чIавуз,
кьилел гьал къвез, чIур жедайла,
нервийрик къал акатайла,
фалужди ягьайла,
уьгьуьяр акатайла.
И набататдин тварар (тум) цвар регьятдиз акъатун патал ва глаукома - вилерин азар акатайлани ишлемишзава.
Дарман икI гьазурда: гьалима 3 тIурунавайди са истикан кьван цик кутада, ахпа ам пакамахъ ва нянихъ, хуьрек недалди вилик, 100 грамм, настойка 30-40 стIал, кьери экстракт 15-20 стIал йикъа 2-3 сеферда хъвада,
Къадагъа ийизва: рикIин гьерекатдин ериш тIимил тирла (брадикардия), ивидин давление тIимил хьайила.
РЕЦЕПТАР:
Секинардан дарман: пустырникдин хъач, пурнийрин пешер са тIурунавайди 200 гр. цик кутада, барабардиз. Гьар юкъуз пакамахъ ва нянихъ хуьрекдилай вилик 100 гр. хъвада.
Ивидин давление гзаф хьайи чIавуз: пустырникдин хъач, сушеница, инийрин цуьквер (яру ииийрин), лацу омела вири барабарднз 2 тIурунавайди 400 грамм цик кутада. Гьар юкъуз 4 сеферда хуьрекдилай кьулухъ ва ксудалди вилик хъвада.
Ткъар (такунар)
(Донник лекарственный)
Ткъар кьве йисан набатат я, кьакьанвал са метрдив агакьда. Дарман патал адан чилин винел алай паяр ишлемишзава. Абурни набататди цуьк акъудай чIавуз кIватIна кIанда. Цуькверни пешер (пешер кукIварда) хъен квай чкада кьурурда. Са йисан вахтунда кIевнавай къапуна хвейитIа, абурухъ еке къуват жеда.
Чир хьухь: и набатат агъу квайди я!
Ткъарин дарманрихъ ихьтин къуват ава:
регьятардай, таб алуддай,
тIарвал секинардай,
дакIур чкаяр эхлекьардай,
хирер сагъар хъийидай,
нек артухардай,
тромбаяр алай чкаяр фад сагъар хъийидай.
Медицинада ткъарин дарманар ишлемишзава:
таб акьалтайла,
рикIин азарар галукьайла,
рикIиз иви гьизвай дамар кIеви хьайила,
жигерра яргъал чIугур бронхитдин азар арадал атайла,
руфунани цварадин кIвале тIалар гьатайла,
ивидин давление гзаф тирла,
климакс хьайила.
ГьакIни бедендин къецепата ишлемишда:
тIушунун, (компрессар авун),
маститар чуьхуьн,
тIур, буьвелар акьалтайла, абур михьун,
хирериз дарманар ягьун ва михьун патал,
япун перде азарлу хьайи чIавуз (ргар цин пардалди),
затI галукьна ва я гатана вили хьанвай чкаяр сагъар хъувун,
вацран кьилер къайдадик