Шаирнинъ аятына даир
Къырымтатар эдебиятынынъ корюмли ве истидатлы языджыларындан бири Мемет Нузет 1888 сенеси апрель 21 Гулюмбей коюнде дюньягъа келе. О, балалыкъ чагъында кой-койден саз чалып, бейит айтып юрген кедайлардан, кой къартларындан масалларны, дестанларны, текерлемелерни, аталар сёзлерини, айтымларны эшите, гъамлы тюркюлерни динълей. Чешит миллий урф-адетлеримизни, байрамларымызны коре. Сонъундан, эдебий яратыджылыгъында балалыкъ теэссуратларындан семерели файдалана.
Мемет Нузет озюнинъ ильк тасилини, яни элифбе ве абдийлик окъумакъны кой оджапчесинден ала. 1897 сенеси бабасы Шейхислям Челеби огълунынъ тасилини девам девам эттирмек ичюн оны Кезлев медреселернинъ бирине ерлештире. Анасындан оксюз къалгъан Мемет омюрининъ учь сенесини шу медреседе кечире. Анда берильген омюрден узакъ диний дерслер оны къанаатлендирмей. О, андаки окъувдан къуртулмакънынъ чаресини къыдыра ве, ниает, 1900 сенеси Багьчасарайдаки Зынджырлы медресеге авушмагъа наиль ола. И. Гаспринскийнинъ «Усул-и джедид»и эсасында ислях этильген «Зынджырлы»да тарих, джогърафия, математика, астрономия киби фенлернен бирликте рус тили де огретип башланыла. Бу девирде «Зынджырлы» да Къахиредеки мешур Аль-Ахзар дарульфунуныны, сонърадан Санкт-Петербург университетини битирген Исмаил Леманов рус тилинден дер сбире эди. Халкъ масалларыны, дестанларыны бильген, озю де кимерде бир шиирлер язмагъа тырышкъан Меметнен эдебият оджасы И. Лёманов меракълана. Онъа рус шаирлерининъ эсерлерини окъуп анълата ве онынъ эдебиятнен джиддий меракъланмасына себепчи ола. М. Нузет о вакъытта чыкъкъан газета, меджмуа ве китпларны. Хусусан, «Терджиман»ны, Исмаил Гаспринскийнинъ эсерлерини буюк бир меракънен окъуй, инджелей, бильгилерни бир сюнгер мисали ичине чекип ала, къальб ве ферасет сюзгючлеринден кечире «эдебиятчылыкъ назариесинде маарифчилик реализм, деп адландырылгъан яратыджылыкъ методынен – рационализм, дидактизм ве ахлякъ тюзетюв усулынен язылгъан эдебий эсерлернинъ тесири алтында иджат эте ве яратыджылыгъынынъ белли бир пытакъларында бу усулгъа садыкъ къала.
Онынъ фааль эдебий яратыджылыгъы 1905 сенеси башлай. О йыллары Дума сайлавлары, медресе исляатлары мевзуларында сатирик ве юмористик эпиграммалар яза. Нетиджеде, 1909 сенеси о шу эпиграммалар язувында къабаатлана ве оны дёрт ай Акъмесджит апсханесинде туталар. Апсханеден кьуртулгъан сонъ, Русие бойлап сеяаткъа чыкъа. 1909 сенеси Къазангъа бара ве А.Токъайнен корюше, онынъ лекцияларыны динълей.
Мемет Нузетнинъ ильк шиири 1912 сенеси «Терджиман» газетинде басылды. О, биринджи шиирлеринде Къырымнынъ чёль тарафыны, онынъ манзараларыны тасвирлей. О, шиирлерини анълайышлы тильде яза. Шаир шиириетнинъ чешит жанрларында эсерлер: лирик шиирлер, тешвикъий шиирлер, ахлякъ, тербие, турмуш мевзусында шиирлер, балалар ичюн шиирлер, шиирий пьесалар, поэмалар яратты. Бу эсерлернинъ эр бири шиириетнинъ юксек нумюнесидир. Мемет Нузетнинъ эдебий яратыджылыгъында, дигер шаирлеримизге бакъкъанда, сатирик ве юмористик эсерлер чокъ ер тута. Булар «Сокъур козьден сеадет», «Ногьайнынъ адагъы», «Ава сертийген», «Тюркюли намаз», «Чобан ве эчки», «Менден де гедженъ хайыр!» ве дигерлеридир. Мемет Нузет шиирий эсерлерден гъайры несир эсерлер де яратты. «Селим сохта», «Бахтсыз къоранта» шулар джумлесиндендир.
Истидатлы шаир Мемет Нузет Куйбышев районынынъ Коклуз коюнде оджа олып чалышкъан вакъытында хасталана ве 1934 сенеси майыс 4-те Коккозь хастаханесинде козьлерини эбедий юма.
Шаирнинъ эдебий фаалиети
М. Нузетнинъ ильк шиири 1912 сенеси «Терджиман» газетасында дердж олунгъан олса да, онынъ эдебий яратыджылыкъ ёлу та 1905 сенеси бринджи рус инкъилябынынъ тесири алтында башлай, ве эсасен, шу йыллардаки муим вакъиаларгъа багъышлана. Иджадынынъ ильк басамакъларында о, сатиранен огъраша. М. Нузет о вакъытларда, къалеми юмор ве сатиранынъ къайракъташларында энди-энди къайралып башлагъан девирлерде ялынъыз халкъ арасында дегиль, атта Къырымда ве онынъ тышында олгъан сиясий-ичтимаий вакъиаларгъа сатирик манзумелери иле джеваплана эди. Япониянен олгъан дженкте Русиенинъ масхараларджа магълюбиетке огърамасындан, 1905 сенесининъ инкъилябынынъ къанлы нетиджелеринден сонъ Русие империясында хаос башлай. Тюркиедеки «Генч тюрклер» арекетининъ нетиджесинде Анадолуда олаяткъан вакъиалар, Русие ички ишлер назирлигининъ косьтеришлерине бинаэн Къырымда отькерильген муфти сайлавлары, Русие Думасына сайлавлар, Къырым мырзаларынынъ айнорлыкълары, тарихий шахслардан Николай 2, генерал Куропаткин, япон адмиралы Того, тюрк султаны Абдулхамид, рус реформаторы Столыпин акъкъында ве онларнен дигер мевзуларда яза. М. Нузетнинъ бу мевзуларда язгъан бир чокъ сатирик эсерлерининъ копиялары Э. Шеьи-задеде булуна эди. Лякин 2 Джиан муаребеси йылларынынъ къалабалыкъларындан бир чокъ эльязмалар гъайып олды.
Рус инкъилябы бастырылгъан сонъ агъыр реакция йыллары башлай. М. Нузет сатирик манзумелернинъ матбуат саифелеринде, хусусан «Терджиман» да басыла бильмейджегини анълай ве оларнынъ эльязмаларыны топлап, гъайып эте. 1909 сенеси исе М. Нузет полициянынъ незарети астына тюше. Оны якъалайлар ве Акъмесджит апсханесине быракъалар. Апсханеде дерт ай яткъан сонъ, оны азат этелер. Апсханеден чыкъкъанынен бир къач вакъыткъа олса да, Къырымда булунмакъ макъсадынен Русие бойлап сеяаткъа кетем, деп, ярымаданы тер эте. Москва, Петербург, Нижний Новгород, Къазан, Уфа, Уральск, Оренбург, Троицк шеэрлерини зиярет эте. 1910 сенесининъ бааринде Мемет Нузет Къазанда мешур къазантатар демократ шаири Абдулла Токъайнен корюше, онынъ лекцияларыны динълей. А. Токъайнен корюшювлери, онынъ лекцияларыны динълемеси, онынъ куйдюрджи ве кульдюриджи сарказмгъа толу эсерлеринен таныш олмасы М. Нузетнинъ къалемини пишкинлештире.
Мемет Нузетнинъ актив эдебий фаалиети 1905-1907 сенелери революциясы девиринде башлай. Бунъа къадао о, юкъарыда къайд этип кечкен маарифперверлеримизнинъ чыкъаргъан газетасы, чешит окъув китаплары ве Исмаи Гаспринскийнинъ «Дарульрахат мусульманлары» повести, «Кунь догъды» романы, Осман Акъчокъракълынынъ «Икяет Ненкеджан ханым тюрбеси» адлы тарихй повести киби, эдебиятчылыкъ назариесинде маарифчилик реализм деп адландырылгъан яратыджылыкъ методынен – рационализм, дидактизм ве ахлякъ тюзетюв усулынен язылгъан эдебий эсерлернинъ тесири алтында иджат эте.
Къырым татар эдебиятынынъ, Биринджи рус революциясы йылларындаки вазиетини ве характерни анъламакъ ве онынъ бу революция деврине не киби къазанчларнен келип киргенини айдынлатмакъ ичюн къыскъадан олса да, XIX асыр эдебиятымызнынъ вазиетине козь ташлап кечмек керекмиз.
XIX асырда халкъымызнынъ талийи, маддий вазиети, медений мукъаддераты феодал помещиклернинъ, дворян, мырзаларнынъ чар чиновниклерининъ, мустебид мусульман руханий идаресининъ эллеринде эди. Ислям дининиъ экиюзлю векиллери – шейхлар, къадылар, хатиплер эмекчи халкънынъ анъыныны, фикрини къарыштыра, яратыджылыкъ кучьлерини бастыра, тапкъаныны-тападжагъыны, барыны-ёгъыны сувурып ала, беш къат терисини сыдыра эди. Койлюлернинъ бутюн барлыгъы, мевджудиетлери байлар ве мырзаларнен бир сырада, оларнынъ садыкъ хызметчилери моллаларнынъ эллиринде эди: догъса – молла, эвленсе – молла, айрылса – молла, хасталанса – молла, ольсе – молла.
Мемет Нузет Биринджи рус революциясы йылларында ве ондан сонъ кельген раекция йылларында, озь гонълюни алмакъ ве якъын аркъадашлары арасында окъумакъ ичюн, о девирнинъ менфий девлет ве сиясет эрбаплары акъкъында, айны вакъытта, муфти сайлавлары, Дума сайлавлары, татар кадет партиясы азалары, вакъуф топракълары этрафында кеткен деди-къодулар, медресе ислаатлары киби мевзуларда бир чокъ сатирик ве юмористик эпиграммалар яза. Лякин, Мемет агъанынъ озюнинъ итирафынджа, бойле сатирик эпиграммаларнынъ, о вакъыт либерал сиясет алып баргъан «Терджиман» газетасында басылмайджагъыны яхшы бильген шаир, оларнынъ эльязма копияларыны сонъундан аркъадашларындан топлап алып гъайип эте.
Шимди, яхшы ки, бизим элимизде бу буюк шаирнинъ, вакъытынен, «Ешиль ада», «Бильги», «Янъы Чолпан», «Илери», «Окъув ишлери», «Козьайдын» журналларында, «Терджиман», «Янъы дюнья», «Яш къувет» газеталарында басылып къалгъан пек чокъ сиясий-публицистик, лирик, сатирик, юмористик ве яш бала шиирлери, поэмалары, пьесалары ве окъуйыджыларгъа даа белли олмагъан бир чокъ аджайип икяе ве шиирлери бар.
1905 сенеси революциясы бастырылгъан сонъ юзь берген агъыр реакция йылларында (1909 сенеси), чар манифести догъургъан конституция иллюзиялары чиль-парча олып кеткенини агъыр кечирген ве полициянынъ назарети алтында булунгъан яш шаир, революциянынъ джеллятлары акъкъында эпиграмма язувда айыпланып къапатыла ве 4 ай Симферополь тюрьмесинде тергев астында ята. О шу ерде язгъан щиирлерининъ биринде озюнинъ тюрьме аятыны шойле тасвир эте:
Башымда мий къуруды, козюмде яш,
Ашасам да, ич кетмей тамакъдан аш.
Гедже-куньдюз раатсыз, джан чекише,
Тюшке келе юкъласам, дост-аркъадаш.
Шаирнинъ сатирик ве юмористик манзумелеринден базылары «Ленин байрагъы» саифелеринде ве айры джыйынтыкъларда дердж этильдилер.
Къырым ярымадасы кесен-кес советлешкен сонъ, 1920 сенесининъ сонъундан башлап, Мемет Нузет озюнинъ эски урф-адетлерни кульген, зенгин вер уханий табакъаларнынъ ич юзьлерини ачкъан сатирик-юмористик шиирлеринен бир сырада, куньделик матбуатта, куннинъ актуаль темаларына багъышлангъан, янъы омюрни пропагандирлеген сиясий-тешвикъий эсерлеринен де иштирак эте.
Бизим элимизде шимди, Мемет Нузетнинъ «Селим сохата» ве «Бахтсыз къоранта» адлы икяелери бар. Булар къырымтатар эдебиятында тенкъидий реализм методынен язылгъан биринджи несир эсерлердендир.
М. Нузет озь эсеринде къуллангъан къараман образларында ичтимаий сыныфларынынъ айырынтыларыны ачыкълай. Инсан ичюн къатты шараитлерини къура ве бу муитте онынъ характерини сынай. Джемиет арасында олгъан муреккеп давранышларынынынъ психологиясыны огрене. Ве энъ эсасы оларакъ къырымтатар халкъынынъ менталитетини тенкъидий мизах алтына ала.
Бир бакъыштан повесть дерсинъ саде ве мундериджеси кулюнчли, деп беллеесек, асылында М. Нузетнинъ «Селим сохта»-сы пек драматик бир эсердир. Муэллиф башындан сонъунъадже окъуйыджыны буюк джошкъунлыгъында тута. Вельхасыл, окъуйыджы омюринде аман-аман эр кунь корьген вакъиаларнынъ янъы, языджы корьген гонъюль къырпалайыджы, тесирли тарафларына шаат ола. Повестининъ менфий, къара тюслеринде косьтерильген Селим йымшакъ табиатлы, бигюнахлы Момине иле талий-къадер йиплеринен багълана. Чоктан бери ашкъ хаял-эмеллеринде баткъан Селимге Момине бир идеал олып козьде корюне. Башта медресенинъ сохтасы олып озь психологик къусурларындан истеген къызына кенди дуйгъуларыны бильдирмеге джесарет тапмагъан ве онынъ эвленмесине бир маниа тапалмагъан Селим севгисини юрегинде коммеге меджбур олса, энди адамларнынъ арасында акъайы Япон дженкте эляк олды, киби хаберине гъает самиммийлик иле къуванып Моминенинъ хата эки уфакъ къызы олгъанына бакъмадан, онынъ иле бир олмакъ ихтималындан арш-и алягъа котерильгенини кимседен сакъламайып турды.
Бу олайларыны тариф эткен муэллиф буюк гъайрет иле эсерни джанлы тильнен зийнет этеерек, окъуйыджысына миллийлик, ватансеверлик дуйгъларыны ашлай. Онда халкъ тилине севгисини догъура. Базы вакъытларда муэллиф Къырымнынъ шималь шивесинен бир сырада ресмий газетаджылыкъ тиль услюбини де къуллана:
«Гедже дюшюмде, гуньдюз эсимде, башымнынъ таджы, гонълюмнинъ иляджы, дердимнинъ дерманы, багъчамнынъ гулю, далымнынъ бульбули, джерде изим, кокте йылдызым… Момине ханыма чокъ-чокъ селямлар идюп, хатр-ы шерифни истифсар идерим. Ве йине, курьпе къозуларым Айшемен Эсманынъ козьчиклеринден опип, менинъ бу къавгъадан сыгъ-селямет уйге къайтып бармакълыгъым ичюн Танъриден гедже-куньдюз дуа этип истеменъизни ирджа этемен. (Мен ольсем де, къалсам да эгер) бу киши сизге баргъандай боса эгер, менинъ бир къабат урбамны огъа кийдиринъиз, биз онынъман бек якъын дост болгъанымыздан, бир-биримизге ресимлеримизни де бериштик. Бакъий селям, къара язылы Къуртмурат»
Бу бедий метод иле Мемет Нузет лингвистик къатмерлер вастасынен эсас метинден бирде бир риторикли изахатларыны ве я къошма бедий жанрны айырмакъ ичюн къуллана. Мисаль оларакъ, бу Моминенинъ омюр аракъадашы харб мейданында язгъан тесирли мектюбидир.
Муэллифнинъ бедий фельсефеси, фикир этюв икътидары озь парадоксаллиги иле реципиентни эр даим айретте къалдыра, онынъ гонъюлини къалтырамагъа меджбур эттире. Мезкюр эсеринде исиет далгъалары де котериле де эне, окъуйыджыны де ачыкъ кулькюге, де терен тюшюнджеге далдыра. Бойле этип, эсернинъ баш къараманы Селим окъуюджынынъ козюнде де энъ юксек нокътасына котериле, де джемиетнинъ энъ ашагъы басамакъларына тюшюриле. Окъуйыджы алтында инсаниетнинъ энъ ашагъы образында косьтерильген Селим айны вакъытта эстетик ве дидактик джехэтинден энъ назик бедий симасы къабул этилебилемиз. Яни муэллиф ашагъылыкъ, алчакълыкъ ве хата нефисхорлыгъында энъ назик, хюсн, бигюнах, масюм чизгилерини араштырып кешф эте.
Эсернинъ метининде биз акъикъий, муэллиф тарафындан хис этильген, зехинде халь олгъан омюр левхаларыны коремиз. Мында аутентизм меселесине джиддий янашкъан Мемет Нузет окъуйыджыда самимий достуны, ве хатта эмекдашыны корьген эди. О, садедже кенди дуйгъу, фикирлерини кягъытткъа тёкмек дегильде, буны окъуйджакъ, динълееджек бирде бир кишини тюшюнир, онынъ назик дуйгъуларыны, сарф этеджек вакъытыны урьмет эте. Окъуйыджынынъ урьметини къазанмагъа тырыша.
Керчеклигининъ маиети ялынъыз сюжет, мундериджесинде дегиль, юкъарыда дедигимиз киби, тилиндедир. Муэллифнинъ тили чокъ функционаллидир. Мында маишетнинъ бутюн ренклери топлангъандыр. Эм турмуш, эм арго, эм халкъ агъыз яратыджылыгъы ве хэм де ресмийлиги. Бу тиль этик ве эстетик бирдемлигидир.
Бунынъ иле берабер окъуйыджы М. Нузетнинъ яраткъан эсеринде олгъан апансызлыгъындан да сукъланмагъа мумкюн.
БОЛЮК 2
МЕМЕТ НУЗЕТНИНЪ ШИИРЛЕРИНДЕ КЪЫРЫМТАТАР ХАЛКЪЫНЫНЪ ТАКЪДИРИ