Бир бакъыштан повесть дерсинъ саде ве мундериджеси кулюнчли, деп беллеесек, асылында М. Нузетнинъ «Селим сохта»сы пек драматик бир эсердир. Муэллиф башындан сонъунъадже окъуйыджыны буюк джошкъунлыгъында тута. Вельхасыл, окъуйыджы омюринде аман-аман эр кунь корьген вакъиаларнынъ янъы, языджы корьген гонъюль къырпалайыджы, тесирли тарафларына шаат ола. Повестининъ менфий, къара тюслеринде косьтерильген Селим йымшакъ табиатлы, бигюнахлы Момине иле талий-къадер йиплеринен багълана. Чоктан бери ашкъ хаял-эмеллеринде баткъан Селимге Момине бир идеал олып козьде корюне. Башта медресенинъ сохтасы олып озь психологик къусурларындан истеген къызына кенди дуйгъуларыны бильдирмеге джесарет тапмагъан ве онынъ эвленмесине бир маниа тапалмагъан Селим севгисини юрегинде коммеге меджбур олса, энди адамларнынъ арасында акъайы Япон дженкте эляк олды, киби хаберине гъает самиммийлик иле къуванып Моминенинъ хата эки уфакъ къызы олгъанына бакъмадан, онынъ иле бир олмакъ ихтималындан арш-и алягъа котерильгенини кимседен сакъламайып турды.
Бу олайларыны тариф эткен муэллиф буюк гъайрет иле эсерни джанлы тильнен зийнет этеерек, окъуйыджысына миллийлик, ватансеверлик дуйгъларыны ашлай. Онда халкъ тилине севгисини догъура. Базы вакъытларда муэллиф Къырымнынъ шималь шивесинен бир сырада ресмий газетаджылыкъ тиль услюбини де къуллана:
«Гедже дюшюмде, гуньдюз эсимде, башымнынъ таджы, гонълюмнинъ иляджы, дердимнинъ дерманы, багъчамнынъ гулю, далымнынъ бульбули, джерде изим, кокте йылдызым… Момине ханыма чокъ-чокъ селямлар идюп, хатр-ы шерифни истифсар идерим. Ве йине, курьпе къозуларым Айшемен Эсманынъ козьчиклеринден опип, менинъ бу къавгъадан сыгъ-селямет уйге къайтып бармакълыгъым ичюн Танъриден гедже-куньдюз дуа этип истеменъизни ирджа этемен. (Мен ольсем де, къалсам да эгер) бу киши сизге баргъандай боса эгер, менинъ бир къабат урбамны огъа кийдиринъиз, биз онынъман бек якъын дост болгъанымыздан, бир-биримизге ресимлеримизни де бериштик. Бакъий селям, къара язылы Къуртмурат»
Бу бедий метод иле Мемет Нузет лингвистик къатмерлер вастасынен эсас метинден бирде бир риторикли изахатларыны ве я къошма бедий жанрны айырмакъ ичюн къуллана. Мисаль оларакъ, бу Моминенинъ омюр аракъадашы харб мейданында язгъан тесирли мектюбидир.
Муэллифнинъ бедий фельсефеси, фикир этюв икътидары озь парадоксаллиги иле реципиентни эр даим айретте къалдыра, онынъ гонъюлини къалтырамагъа меджбур эттире. Мезкюр эсеринде исиет далгъалары де котериле де эне, окъуйыджыны де ачыкъ кулькюге, де терен тюшюнджеге далдыра. Бойле этип, эсернинъ баш къараманы Селим окъуюджынынъ козюнде де энъ юксек нокътасына котериле, де джемиетнинъ энъ ашагъы басамакъларына тюшюриле. Окъуйыджы алтында инсаниетнинъ энъ ашагъы образында косьтерильген Селим айны вакъытта эстетик ве дидактик джехэтинден энъ назик бедий симасы къабул этилебилемиз. Яни муэллиф ашагъылыкъ, алчакълыкъ ве хата нефисхорлыгъында энъ назик, хюсн, бигюнах, масюм чизгилерини араштырып кешф эте.
Эсернинъ метининде биз акъикъий, муэллиф тарафындан хис этильген, зехинде халь олгъан омюр левхаларыны коремиз. Мында аутентизм меселесине джиддий янашкъан Мемет Нузет окъуйыджыда самимий достуны, ве хатта эмекдашыны корьген эди. О, садедже кенди дуйгъу, фикирлерини кягъытткъа тёкмек дегильде, буны окъуйджакъ, динълееджек бирде бир кишини тюшюнир, онынъ назик дуйгъуларыны, сарф этеджек вакъытыны урьмет эте. Окъуйыджынынъ урьметини къазанмагъа тырыша.
Керчеклигининъ маиети ялынъыз сюжет, мундериджесинде дегиль, юкъарыда дедигимиз киби, тилиндедир. Муэллифнинъ тили чокъ функционаллидир. Мында маишетнинъ бутюн ренклери топлангъандыр. Эм турмуш, эм арго, эм халкъ агъыз яратыджылыгъы ве хэм де ресмийлиги. Бу тиль этик ве эстетик бирдемлигидир.
Бунынъ иле берабер окъуйыджы М. Нузетнинъ яраткъан эсеринде олгъан апансызлыгъындан да сукъланмагъа мумкюн.
НЕТИДЖЕ
Мемет Нузетнинъ шиириетинде халкъ яратыджылыкънынъ терен излерини ачыкъ-айдын корьмек мумкюн. Языкъ ки, Мемет Нузетнинъ яратыджылыкъ иджадынен аз языджыларымыз огърашкъан, пек аз малюмат бар.Онынъ иджады акъкъында Эшреф Шемьи-заде озь «Эдебий ве тенкъидий макъалелер» китабында буюк бир макъале бере.
Мемет Нузет, озю де койлю олып, къырымтатар койлюлер ичюн бедий эсерлер ярата эди. О, рус шаири С.Есениннинъ ифадеси иле, «койнинъ сонъ шаири» эди. Къырымтатарларнынъ юзде докъсаныны сыгъдыргъан, олюмге махкюм этильген ве бир къач йыл сонъра махв этильген Къырым коюнинъ акъыкъатен сонъки шаири,чюнки ондан сонъ о эски коюмиз акъкъында язгъан шаир чыкъмады.
Белли шаир Мемет Нузет де озь иджадында чёльни тасвир эткен муэллифлердендир. Онынъ эр бир эсеринде чёль аятынен багълы левхаларны коремиз. Мемет Нузет, ильк шиирлеринден башлап, Къырымнынъ чёль тарафы аятыны, манзараларыны, койлюлернинъ факъырлыгъыны, джаиллигини, сафдиллигини тасвир эте. Онынъ эр бир шиири сонъ дередже ачыкъ анълайышлы, образлы тильнен айырылмакътадыр.
М. Нузет озь эсеринде къуллангъан къараман образларында ичтимаий сыныфларынынъ айырынтыларыны ачыкълай. Инсан ичюн къатты шараитлерини къура ве бу муитте онынъ характерини сынай. Джемиет арасында олгъан муреккеп давранышларынынынъ психологиясыны огрене. Ве энъ эсасы оларакъ къырымтатар халкъынынъ менталитетини тенкъидий мизах алтына ала.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Ахтемов Р. Буюк истидат саиби: шаир ве оджа Мемет Нузетнинъ догъгъанына 110 йыл толувы мунасебетинен / Р. Ахтемов // Къырым. – 1998. – Апр. 25. – С. 3.
2. Бекиров Дж. Мемет Нузет (1888–1934 / Дж. Бекиров // Несиллерден несиллерге мирас. – Акъмесджит: ФЛП Лемешко К. А., 2012. – С. 81-85.
3. Къырымнынъ чёль аятындан: Сайлама эсерлер джыйынтыгъы / М. Нузет. – Симферополь: Доля, 2003. – 239 с
4. Велиев Къ. Мемет Нузетнинъ «Озен» ве «Шаирнинъ юкъусы» манзумелери акъкъында / Къ. Велиев // Йылдыз. – 2002. – № 5. – С. 127-137.
5. Керим И. А. Бедиий сёзюмизнинъ эврими: [Мемет Нузетнинъ иджады акъкъында] / И. А. Керим // Йылдыз. – 1999. – № 2. – С. 112-120.
6. Керимов И. Эволюция крымскотатарского художественного слова в конце XIX и начале XX веков / И. Керимов // Голос Крыма. – 1999. – 2 июля. – С. 5
7. Къандым Ю. Мемет Нузетнинъ сёз эльмазлары / Ю. Къандым
8. // Йылдыз. – 2003. – № 2. – С. 130–142.
9. Мемет Нузет (1888–1933): [терджимеиалы] // Эдебият хрестоматиясы: узбек тили ве эдебияты фак. (къырымтатар тили ве эдебияты болюги) студентлери ичюн окъув материалы сыфатында тевсие олунды / тертип эткенлер: А. Дерменджи, А. Балич, Дж. Бекиров. – Ташкент: «Укитувчи», 1971. – С. 70.
10. Хайрединова Н. Мемет Нузетнинъ терджимеиалындаки малюматлар догъру олмалы / Н. М. Н. Хайрединова // Qırım. – 2013. – Март 16. – С. 3.
11. Шемьи-заде Э. Иляве: Мемет Нузэтнинъ лирик шиирлеринден нумюне / Э. Шемьи-аде // Шемьи-заде Э. Омюр ве яратыджылыкъ: эдебий макъалелер. – 1974. – С. 58-79.
12. Шемьи-заде Э. Эс, татлы ель, талгъын–талгъын (Мемет Нузэтнинъ аяты ве яратаджылыгъы акъкъында) / Э. Шемьи-заде // Шемьи-заде Э. Омюр ве яратаджылыкъ: эдебий макъалелер. – Ташкент, 1974. – С. 23-79.
13. Юнусова Л. Мемет Нузет: [краткий обзор жизни и творчества] / Л. Юнусова // Крымскотатарская литература: Сборник произведений фольклора и литературы VIII–XX вв. – Симферополь: Доля, 2002. – С. 192-193.
14. Ablayev E. Kırım tatarlarının manevı kültürü: [Edebiyatimizga, folklor ve nesirlerimizge bir nazar] / E. Ablayev; türk. çeviren E. Cabbarov // Kalgay. – 2001. – № 21. – С. 14-15.
15. Аkçora M. Memet Nuzet: Unutulan bir vatan hadimi / M. Akçora
16. // Kırım. – 1993. – № 4. – С. 27.
17. Mehmet Nuzet (1888–1934) // Mahmut Nedret Ali Romanya turk–tatar edebiyati. – 1999. – С. 93-97.