Белли шаир Мемет Нузет де озь иджадында чёльни тасвир эткен муэллифлердендир. Э. Шемьи-заде М. Нузетнинъ аяты ве иджадына багъышлагъан «Эс, татлы ель, талгъын, талгъын…» [14; 15; 20] макъалесинде бойле хатырлай: «Мемет агъанынъ эски, ярымпатриархаль кой аятынынъ идиллиялы, дургъун левхаларыны тасвирлеген ве эр бир сатырындан тазе пичен, джувшан ве пападие къокъулары келип тургъан шиирлерини окъугъанда, мен оны кениш, къулан чёллерде «къавалларыны гурюльдетип «Бегим одаман»ны чалаяткъан чобанлар арасында; «атларыны чала къамчы айдаштырып, маджарларман чёльге ашлыкъ кетирмеге кетеяткъан» яш йигитлер янында; узун къыш геджелери, сабанынъ сабасынаджек бири-бирлеринен чынъ айтышып чыкъкъан кой къызлары ве яшларынынъ джыйынларында корем» [14, с. 23].
Мемет Нузет, ильк шиирлеринден башлап, Къырымнынъ чёль тарафы аятыны, манзараларыны, койлюлернинъ факъырлыгъыны, джаиллигини, сафдиллигини тасвир эте [16]. Онынъ эр бир шиири сонъ дередже ачыкъ анълайышлы, образлы тильнен айырылмакътадыр. Меселя, бу тюр эсерлерге бир мисаль оларакъ онынъ «Къырымнынъ чёль аятындан» адлы шиири косьтериле билир [16, с. 18].
Шаир чёль тарафында яшагъан къырымтатарларнынъ агъыр эзгин алда яшагъанларыны, койлердеки эвлер къыйыш-бурюш, элементар гигиена талапларына уймагъан шараитлер, азбарларда чечек ве ешилллик олмагъаны акъкъында языкъсынып, буюк бедиий усталыкънен беян эте. Эзильген халкъкъа азатлыкъны ким кетиреджегини бильмеген шаир, эксери маарифперверлеримиз киби, койлюлерни бу агъыр вазиеттен ялынъыз окъув, бильги оджакълары къуртара биледжек, койлю меселесини ялынъыз мектеп чезе биледжек деп, шиирни екюнлей.
Юкъарыдаки анъылгъаны киби, Мемет Нузет эдебияткъа илькиде, озюнинъ Къырымнынъ чель тарафынынъ аятыны, манзараларыны, кой эмекдарларынынъ фукъарелигини, джаилликлерини, сафдилликлерини тасвир эткен манзумелеринен кирип кельди. О, эр бир шиирни ойле бир ачыкъ, эр кеске анълайышлы, образлы тильде яза эди:
«Чель тарафынынъ койлюлери культепеге тырманыр,
Чельге, елгъа,къыбла-сырткъа, дерт бир якъкъа къараныр.
Ашкъа тойып кирер уйге, дым кошеде узаныр,
Ич ойламаз куфлю ерден инсан нелер къазаныр» [3].
Корьгенимиз киби, шиирде эсас образ – койлюдир. Шииринде чёль халкънынъ аятыны, адетлерини ве эсас макъсад оларакъ шаирнинъ раатсызлагъан халкънынъ джаиллигини ифаде эте. Чёль тарафлы халкъ сагълыкъ акъкъында тюшюнмей, омюр тарзы янъылыкъларны талап эте:
Уйле джампик, къыйыш-бурюш,ава кирмез джыл бою,
Бир вакъытта къартларнынъ да анда болгъан, дий, тою.
Джантайып кирер уюнъ босун, деп, кечинир бир сою,
Бир талайын омюридир эки атман беш къою …
Бу шиирде кой халкънынъ дюнья бакъышыны, седжиесини, омюр къыйметлерини косьтере:
Тувмакъ, ольмек, омюр сюрмек,барлы-джарлы яшамакъ,
--Къадер,--дер де,бойсунарлар,къыдырмазлар къачамакъ.
Дерлер: «Эбет, борджумыздыр халкъ бергенинъ ашамакъ,»
Сюзеклерни окъутырлар, болмаса да тутамакъ …
Илимларгъа инанып яшамакъ, бу чаресизликтен кери къалмакътан тек окъув, мектеп ярдым этеджегини Мемет Нузет къайд эте:
Джаилликмен зеэрленген сонъ о койлернинъ авасы,
Юзерлиги,татранлары, джушанлары, джувасы,
Мен беллесем, эп батыльдир анълатмакънынъ давасы,
Чезер буны мектеп деген окъув, бильги ювасы.
Айтып кечкен мевзуларымыз чокъ кеништир, лякин биз тек бир къач меселеге токъунмагъа истер эдик. Олардан бириси бу Мемет Нузетнинъ иджадында кой къадын къызларнынъ образларыдыр ве къырымтатар халкънынъ омюринде къадын къызларнынъ туткъан еридир. Меселя оларакъ «Бир койлю къызнынъ авузындан» шииринде муэлиф кой къадын къызларнынъ акъсыз, чаресиз яшайышларыны косьтермеге наиль ола:
Бутюн Шаркъта эрлер бизни ич алмайып эсапкъа,
Биз, гъарипни, коп айдалгъан къозулардай къасапкъа
Айдаштырып, джюрселер де, биз де бир шей эталмай,
Деналарда джыламакътан гуль бетимиз солгъанда,
Ачувымыз артып, ташып, богъурдакътан болгъанда …
Шаир эсеринде къырымтатар къадынларынынъ озь акъыны талап этмеге истек ве такъатлары, яни потенциал олгъаныны айдын косьтере:
… «Акъ» джумругъын ишчи, койлю бай башына ургъанда,
Бакъырштылар эп къадынлар,богъаз керип: «Акъкъым»-деп …
Мемет Нузетнинъ шиирлери сырасында къырымтатар кой къадынларынынъ характирлерини даа терен, даа кениш ачып косьтерген чешит тюрлю кергин вазиетлерде гъурур иле, намуслы, кендине буюк ишанчнен янаша. Меселя оларакъ «Тосун бай» шиирни кетирмек мумкюн.
Бу шиирде М.Нузет бир кой къорантанынъ аятында олып кечкен вакъыяны сатирик элементлеринен меракълы тарзда косьтере. Диалог эки эркиши арасында олып кече. Биринджиси экинджисине койде олгъан Тосун байнынъ бир дубарагъа тюшкенини айтып бере:
Байып чыкъа о, сонъгъы басамакъкъа,
Истий гонълю къыдырмакъ курорт якъкъа …
Тосун бай зенгиншкен сонъ яхшы, земаневий шекильде раатланмакъ ичюн ялыгъа кете. Онда рус къадынынен таныш ола ве адеттеки киби онъа севда ола:
Бай огъраша къарыман кече-куньдюз,
Шерфесини унута о дюме-тюз…
Бай къадынына хайинлик япа, Шерфе (байнынъ къадыны) бу намуслыкътан хабердар ола ве бир шейден къоркъмайып, онынъ энъ якъын адамы алдаткъаны ичюн Тосун байны эвден къува:
Сёленме ич, эр шейден гонълюм къайтты.
Кет, барем, бир джылайым,мерим къансын,
Джюрегим де къаврулып откъа джансын.
Бугуньден сонъ бу дюнья арам манъа.
Мемет Нузет озь шиириетинде кой къадынларны намусларыны, акъларыны сакъламагъа джесюрликлери еткенини бизге косьтере.
«Ана ве къыз» шииринде шаир ана ве къызы арасында олгъан мунасебетлерини косьтере. Ана эски адетлери акъкъында къызына сёйлей, амма къызы буны джаиллик деп сая ве мектеп насыл керек дереджеде тургъаныны анълатмагъа тырыша:
Шимди мектеп кобийди, ачылды козьлер,
Окъув, язы коп шейлер уйрендик бизлер.
Тюрлю-тюрлю хурафат мотан чыкъты
Оны джашлар коп топлап, чачакъкъа такъты.
«Бастырыкъта», «Бизни бабайлар», «Саргъушнынъ зевкъы», «Онъмаз бике», «Джин софрасы» ве иляхри-иляхри шиирлнринде, мини-пьесачыкъларда ватанперверлик, гражданлыкъ, ахлякъ, акъыкъат дуйгъулары дуюла. Бу шиирлер скетч-комедиялар шекилинде язылгъан, оларнынъ къараманлары «натурадан чызылгъан портретчиликтир», олар призмадан бакъылгъан адамлардыр ве бири-бирине козьге корюнмез йиплернен багълыдырлар, реаль аяттаки ренклернен ренкдешлер.
Шаирнинъ къальби кенди аятынен яшай ве «Узюльген чечек»теки киби:
Табиаттыр! Эр шейнинъ дюльберликмен душман къазаныр,
Ялнъыз, сувукъ, чиркин болгъан,озь-озюне базаныр.
Мадам ки, сен ярашыкъчын эм де яхшы къокъунъ бар…
Мен де дермен: Эй гъарипчик!Узюльмеге акъкъынъ бар!
дей ве янъыкълай, амма куню келип опатлай, о алемнинъ башынынъ устюне котерген киби фигъан къопарып, «Уян!Уян!Уян!» деп къычырмагъа меджбур ола:
…Уян, къардаш, чалыш,онлары къуртар бу резалеттен!..
…Акълы, ерли талапларынъа эп къаршы гидилиркен,
Силькин артыкъ!Бильсинлер, татар къурулмуш эсареттен!
Энди исе башкъа эсерине кечейик. «Озен», деп адландырылгъан шиирини Ватанымыз-Къырымнынъ багърындан акъып кечкен онларнен озенлернинъ (Салгъыр, Алма, Бельбек) ич бирининъ муайен адыны анъмай. Шаир огюне бойле макъсат къоймады. О небадат дюньясы олсун, айванат алеми олсун, инсаниет аяты олсун – эписине джан берген, алайыны яшаткъан сув акъкъында фикир юрсете. Озен джанлы образ-сыма манасында тарифлене.
«Талгъын акъып узакълардан келем мен,
Чокъ ер корем, чокъ да шейлер биллем мен.
Айдын куньлер, пек къаранлыкъ геджелер.
Йылдызчыкълар сувны менден ичелер » [2].
Эдебиятшынас Э. Шемьизаде Мемет Нузетнинъ яратыджылыгъыны бойле болюклерге боле:
1. Сатирик ве юмористик эсерлер
2. Энъ кучюк яшдаки балачыкълар ичюн шиирлер
3. Лирик шиирлер
4. Несир эсерлер
М. Нузетнинъ лирикасы аятта расткельген зорлукъларыны, инсаннынъ ички дюньясында юва къургъан муреккепликлер ве зыддиетлерни, инсаннынъ тюшюнджелерини тасвирлевде психологик талиль севиесине котериле [1, 83]. Шаирнинъ ашкъ лирикасы назик, ташкъын озенни гурьдели далгъалары киби къайнакъ дуйгъулы къальбининъ озьгюн сез иле язылгъан. Онынъ бу ватанперверлик, гражданлыкъ, акъикъат, ахлякъ, халкъ ве джемиет огюндеки бордж киби дуйгъулар окъуйыджынынъ шахсий дуйгъуларына чевириле биле. Эдип, аджайип образлар, унутылмаз левхалар вастасынен терен гъаели, заманнынъ талапларына джевап берген эсерлер яза. Онынъ эсерлериндеки фикир теренлиги, ифаде васталарынынъ зенгинлиги, сез усталыгъы бугунь де нумюне ола биле. Корюне ки, Мемет Нузет аджайып эсерлер яратты. Омюрюнде чокъ йыллар девамында оджалыкъ япкъан шаир балаларгъа юксек инсаний дуйгъулар ашлай биледжек, оларнынъ бедиий ве эстетик талапларына толу джевап бере биледжек шиирлер яратты [1, 83].
М. Нузетнинъ «Ана иле бала арасында» деген пек меракълы бир эсери де бар. Бу эсер диалог шекильде яратылгъан. Ана ве бала арасында олгъан суаль джевапта эсернинъ мундериджеси ачыла. Анасы баласындан сорай «Бу китапны ким йыртты?» − дегенде бала. «А бу элим» – деп джеваплана. Анасы баланы тазирлеген киби ола ве шойле дей:
«Не шай эттинъ, я балам? А, гузелим?
Китапны ич йыртмазлар, тек окъурлар,
Окъугъанлар гуллердайын къокъурлар» [1, 85].
Эльбетте, бойле юрек севгисинен айтылгъан сезлер, кичкенелерге озь тесирини быракъмакъ керек. Лякин о черепни сындыра, джамны айыра, шкафтан конфетни алып ашай, хошафны иче де, буларнынъ эписининъ себебини энъ кичкенелер киби анълата. Анасы кичкененинъ джевапларыны шойле умумийлештире:
«Ялан, ялан! Къабаат козьлеринъде
Янълышлыкъ бар, балайым, сёзлеринъде.
Къабаатынъ чокъала, тургъан сайын,
Мен, бир бала корьмедим ич сендайын.
Козюнъ корьген, эль алгъан, аякъ юрьген,
Хошаф, конфет зевкъыны агъызынъ сюрген» [1,185].
Шаир эсернинъ тербиевий тесирини сонъки дертлюкте ача:
«(Анасынынъ къучагъына атылып)
Бакъма козьге, анайым, тийме къолгъа!
Багъышлайыкъ оларны, биз бир ёлгъа.
Энди бир даа козь корьмез, къол да тутмаз,
Бизден изин олмаса, агъыз да ютмаз» [1, 185].
Корюне ки, шаир бала тербиесине багъышлангъан терен мундериджелер яратты. Екюн чекерек, М. Нузет буюк шаир олгъанына ич шубе ёкъ. Эдебиятымызда къалгъан излери ойледе къалды, ич бир кучь оны силип оламады. М. Нузет озь шиирлеринде ве эсерлерде актуаль проблем узеринде чалышты. Озь шиирлеринде чешит вакъиалар акъкъында яза эди, эм де, эр вакъыт акъикъатны яза эди. Чокъ эдебий васталары къулланып, онынъ эсерлери къырымтатар классик эдебиятына кире. Онынъ иджады ве, хусусан, фаалиети, даа къач йыл девамында огрениледжек, ве нетиджеде, окъуйыджыларгъа языджы акъкъында, иджады акъкъында, сонъ дередже, салмакълы китап тюшер.
Мемет Нузетнинъ лирикасына келиндже, шуны беян этмели ки, онынъ лирикасы аятта расткельген зорлукъларны, инсаннынъ ички дюньясында юва къургъан муреккепликлер ве зыддиетлерни, инсаннынъ тюшюнджилерини тасвирлевде психологик талиль севиесине котериле. Шаирнинъ ашкъ лирикасына назар ташланылгъанда, оны башкъа бир джеэттен, яни гуль япракълары киби назик,ташкъын озеннинъ гурдели далгъалары киби къайнакъ дуйгъулы къальбининъ озьгюн сёз иле язылгъан озьгюн бир фотосуретлерини корьген киби оласынъ.Бу манзумелерде шаирнинъ къальби кенди аятынен яшай, чюнки ашкъ, яныкъ, хатыравлар, табиатнен хошланув киби шахсий ис-дуйгъуларны къальбининъ тёрюнде бир джанлы неснелер киби яшата.Олсун «Къырыкъ къальбимнинъ къайгъысы»нда, «Шаирнинъ уйкъусы»нда, олсун «Чёль тарафнынъ аятында»шииринде мезкюр озьара ишанч козьге чарпып тура.Къатты натурализимден сонъ, яныкъ ве асретнен синъирильген назик дуйгъуларнен толу шу сатырлар бир къач дакъкъагъа олса да, шаирнен окъуйыджыны дуйгъудаш ве дертдешке чевире.
Бугуньки кунюмизде миллетимиз арасында козьге чарпкъан ичкиджилик, яланджылыкъ миллетини темелини чюрютелер. Мемет Нузетнинъ «Ички къурбаны» шиирининъ къараманы Къуртали акъай киби ичкиге берилип бала-чагъасыны,къорантасынынъ башына еткен акъайлар бизим яшайышымызда азмы?
Хорантасын чекишкенинъ туймай,кунюн кечирген,
Къач куньде бир бикесин де котеклеп тап шиширген,
Сарушлыкъман бир баласын откъа джыгъып пиширген.
Къурталякъай, бираз даа зор эткен сонъ ичкиге,
Къурбан олсун, деп, урбаман бир къаблы топ ичкиге.
Бизим куньлеримизде де чокъсы акъайлар ичкиге огърайлдар, олар дубарагъа огърагъан сонъ тюшюнип башлайлар.
Джебде пара биткен сонъ,
Учь баламан бир бикенинъ башларына джеткен сонъ,
Яман ачлыкъ хорандагъа этеджегин эткен сонъ,
Къурталякъай джылап тевбе этти аман ичкиге,
Озю де коп кечикмеден, олды къурбан ичкиге.
Къайд этмек керек ки, юкъарыдаки котерильген меселелер, эсасен, койлюлер, кой халкъы эсасында косьтерильгени шубе къалдырмай.
Бойлеликнен Мемет Нузет озь къараманларыны кескин сатирагъа огърата.Сатирасы шунда ки, о чиркин иллетлернинъ ташыйыджыларыны сёгмей, мыскъыллап да кульмей, аксине къараманларнынъ озьлерини сёйлендирип, омюр адиселерине, янъылыкъкъа олгъан мунасебетлерини озь агъызлары вастасынен беян эттире ве къыймет кесмекни, хуляса чыкъармакъны окъуйыджынынъ кендисине къалдыра.
Мемет Нузет буюк шаирдир. Эдебиятымызда къалдыргъан излерини не тоталитар режимнинъ еллери, ягъмурлары силип ата бильдилер.О,бутюн яратыджылыгъыны халкъкъа багъышлай: онынъ яшайышына ве келеджегине. Онынъ бизлерге ве келеджек несиллерге къалдыргъан сёз эльязмалары окъуйджыларны ве тедкъыкъатчыларны кендилерине джельп этип, парылдайлар ве парылдайджакълар. Мемет Нузет бизим куньлеримизде де актуаль бир шаирдир. Онынъ шиирлери бизим куньлеримизде де бир юкек дереджеде туралар, оларны окъугъанда коресинъ о вакъыттаки ве бизим вакъытымызда кишлер бирлер,оларнынъ проблемалары ве бизлерни проблемаларымыз бири-бирине бензей. Ве чокъсу миллетлер къырымтатар миллетини темелинден чюрюте.
3 БОЛЮК
МЕМЕТ НУЗЕТНИНЪ НЕСИР ЭСЕРЛЕРНИНЪ БЕДИЙ ХУСУСИЕТЛЕРИ
3.1. Мемет Нузетнинъ «Селим сохта» повести
Мемет Нузетнинъ «Селим сохта» повести 1914 сенеси язылгъан. Шу повесть акъкъында чокъ истидатлы шаир ве тедкъикъатчымыз Эшреф Шемьи-заде язгъан эди [12]. Амма догърудан догъру повестьке кечмезден эвель, онынъ язылгъан тарихчеси,, яни язылгъан сенеси, хусусында айырыджа токъталып, бир къач фикир юрютейик. Э. Шемьи-заденинъ къайд эткени киби, «Селим сохта» 1909 сенеси язылгъан [12, с. 42]. Лякин бу ракъа неге эсасланып бельгиленгени белли дегиль. Меселе шунда ки, Мемет Нузетнинъ эльязмалары белли шаиримиз Абдураман Къадри-заденинъ къызы Пирае-ханымда сакъланып къалгъандыр. Иште, бу эльязмаларнынъ эписи араб язысы иле дефтер япракъларындан олып, 365 саифеден ибареттир. Булар, Мемет Нузетнинъ, бельки, бутюн эсерлеридир. Эльязмадаки эсерлернинъ чокъусында язылгъан тарихчелери бельгиленмеген. Язы сенелери къайд этильген эсерлер исе, белли дереджеде хронология тертибине коре тизильген. Бундан да гъайры, эр бир эсернинъ серлевасы усьтюнден келиме иле язылгъан санлары бельгиленген.
«Селим сохта» повести 48-нджы номер алтында булуна, 141-джи саифеден башлана ве 164 саифеде бите. Ондан эвель эки шиир, яни «язда» ве «Оксюз бала» шиирлери язылгъан. Шиирлернинъ язылгъан сенелери къайд этильмеген. Лякин бу эки шиирден эвель тургъан «Талийсиз къоранта» (базы вакъытлары «Бахытсых къоранта» кияесининъ язылгъан тарихчеси 1914 сенеси август 18 киби къайд этильген. Демек, бизим повестимиз!914 сенесинден эвель дегиль де, я да шу сене, я да ондан сонъ язылгъан.
«Селим сохта» эсернинъ метни башындан сонъунаджек олмаса да, буюк ве эсас къысмы Шемьи-заде таарфындан 1974 сенеси онынъ юкъарыдаки анъылгъан китабында нешир этильди. [12]
«Селим сохта»да о девирнинъ турмушындан чокъ адий сюжет алынгъан. Селим адлы медресе талебеси (сохта) янаша койдеки Темирша байнынъ къызы – Моминеге севда ола. Лякин озьджесине не къадар чарелер корьсе де (мыйыкъ майлары, одеколонлар, аякъкъап ваксилери, къокъулы сабунлар азырлап, чиберек ясалгъанда, бир обасыны ярып ичинден «Момине» язылы кягъычыкъ чыкъар умютинен яшаса да, тойларгъа баргъанда, чалгъыджыларгъа «Момине» тюркюсини йырлатса да), Моминени алмагъа онъа насип олмай. Куньлерден бир кунь Момине Аджамет байнынъ огълу – Къуртмураткъа къоджагъа чыкъа. Селим-сохта янып-якъыла, хорлана. Лякин Япон дженки башламасынен, Къуртмуратны дженкке алалар. Эндиден сонъ Селим сохта гизлиден Къуртмуратнынъ шеит кеткени хусусында хабер беклей. Ве, акъикъатен, бир маальде «боюклер». Темирша байнынъ эвине дуагъа чагъырылгъанларындан, Къуртмурат ольгени ве Момине эки осьмюр къызынен тул къалгъаны анълашыла. Бойле вакъытлрада адет боюнджа къадынгъа берильген ай ве он кунь иддет кечмеси керек эди. Селим сохта иддетни бекледеги заман, койнинъ имамы Мамбет Молланы Темирша байгъа къудалыкъкъа йибере. Мусбет джевапны алгъан Селим сохтанынъ къувангъанындан башы кокке тие. Ахыры иддет вакъты да тола ве Селим сохта, беш-алты медресе сохталары, достларыны янына алып, Темирша байнынъ эвине той дуасына кетелер.