— Вун чарабурун телериз вучиз килигзавайди я? За ина кIвалах хъувуна кГандачни? Ваз вилер авачни? Ингье, за ви шагьидат и арадик кутунва. Ви телни инал ала. — ИкI лагьана, къуллугъчи дишегьлиди тел алай чка ахъайна, ам Салегьан вилерин мукьув гъана.
— КIела, кIела. Ви тел ваз чир хъжезвачни?
— Ава, вучиз авач.
Амма, дуьз лагьайтТа, Салегьаз чир хъхьанвачир. Адан виле-риз аквазвайди вичин гафар, вичин хатIар тушир.
— Им вуч я? — жузуна Салегьа Мифтягьавай са куьняйни кьил акъат тийиз.
Мифтягь мукьув атана.
— Дуьз я ман. Тел кхьейди зун тушни бес. Вуна кхьихь лагьана, зани, чIехи стха, ви мецелай...
— А-ан, гьак! лагь ман. Зи рикТелай фенай.
Салегьа гьарфба-гьарф тел кIелна, мад кIелна, фагьум-фи-кир авуна. Лагьай затI хьанач. Адан тел ракъурай юкъуз, адан нумрадиз, адал сад яру, садни чIулав рангунал чIугунвай кьве къулуниз фикир гана. Вири дуьз я. РикI акваз-акваз секин хьана, чиниз яру ранг хтана, ивидин дамарри эл-адетдин жуьреда кГвалахна.
— Бес тушни? — жузуна кьилихъ акъвазнавай дишегьлиди.
— За кхьин ман.
— Кхьихь ман.
Жибиндай гъвечIи-яцIу дафтар акъудна, ана буш чин жа-
I68
гъурна, Салегьа телдик квай гафар кхьена: «Рагълах шегьер. Салмур патан совхозрин трест. Бегов Бегдиз. Пешеваррин ва жегьилрин тешкилатар Сармар Сананаз, Къумрал Атлудиз. За рикIин ситкьидай Рагълах жемятриз ичер сувар мубарак ийизва. Ичерин бегьерар мадни гзаф хьурай. Куь ватандаш Кълинж Салегь».
Куьчедиз экъечIайла Салегьа чуькьни авунач. Мифтягьни кисна. Са кьадар мензилдиз мичIи йиф ацукьнавай шегьердин куьчейрай абур къуьн-къуьневаз фена. «Фан туьквен» кхьенвай вад мертебадин кIвалерив агакьайла, Мифтягьа ислягьдиз лагьана:
— ЧIехи стха, вун киснава хьи? Зак квай тахсир-зат! ава-ни? АватТа, залай гъил къачу. Чиз-чиз авур кГвалах авач. Заз нинни Бегован араяр цуру тирди чизвай. Дуьз лагьайтТа, къени хьана кIанзавай. Зи мугьманхана инихъ гала. Зун хъфена. Ге-же хийир. Мад сефер тавакъу ийин: закай такТан жемир.
|
|
— Я такIанни туш, я вуна чIурукIа кхьей затIни авач. За назни лазимсуз тадияр гана. Хъел къвемир. Амма мугьманха-иадиз хъфиз тади мийир. Хъша чиниз, нян фу-хуьрек недай пахт я.
— Ваъ, ваъ. ГьакIани за вунни инжиклу авуна.
— Гьич са кIусни. Ихтилат хъийидай са кар ама. Ам чна кIвале хъийин.
Мифтягьаз чара амукьнач. Ам Салегьахъ галаз хъфена. Салегьа, кIвализ хтайла, вичиз Гьамида ракъурай кагъаз жагъур хъувуна, анай кIелна: «Къазибег бубади хьиз, вунани ч и халкьдин гьукуматдик лайих пай кутуна». Лагь, чан стха, бес и гафар гьинай атайбур я». Куь межлисдал ихьтин гафар кIелначирни? *•—»
— Заз чиз, авунай, чIехи стха. Зи япа и гафар ава. Телер Чупур Челеба кIелнай. Заз чиз, ви тел кIелдайла, вуна хсуси лагьай гафар авачиз акурла, вичи кухтур гафар я. За икI кьа-тГизва. Маса вучтин баян гун. Заз чидач.
Салегьа кьериз-ц,Iаруз рехи чIарар аламай, туьркмен къабах хьтин кьил инихъ-анихъ элкъуьрна. Челебаз вуч буржи тир Салегьан гафар дегишариз? Ада вичин гиман Мифтягьаз лагьана.
— Имид рухваяр я ман — Бегни я, ЧелеЗни. Белки, чпин црада фадамаз икьрар хьана. Сада тел вичин гафар кутуна кГелна, муькуьда, вун жемятрин виляй аватун латал, хъел атана хьиз, тел кукIварна. Абур къуватлу я, Салегь стха!
— Вунани гьабуруз къуллугъ ийизва.
— Юанз къуллугъ ийидани! Аслан авай тама адаз гьи гьай-ипн^хьайитIани муьтГуьгъ жеда. Им вазни чида, зазни. За зи фу жуван зегьметдал незва. Вунани ви зегьметдал незвачни?
|
|
— Гьелбетда. Амма зегьметар сад туш.
I69
Гафари гафар, рахунри рахунар арадал гъана. Мифтягьа лагьана хьи, Рагълах патан халкьарин сиве лал Аваданан багъ-дай тарихчи Салегьа са гьихьтин ятIани кагъазар жагъурнава. Абуру Къазибег русвагь ийизва.
Яру газаррин шикилар алай хуруган туьтуьна авай Марвар итимар ацукьнавай кIвализ мад къвез-хъфена. Мугьман атай вахтунда абурун къвалав ацукьдай адет адаз авачир. Итимар тир, белки чпин рахун-луькIуьн аваз жеда. Белки, атай мугь-манди сир-зат! ийида. Амма дишегьли тушни. Яргъалай хьайи-тIани ам герек гъуьлуь маса инсанрихъ галаз ийизвай рахун-рин гъавурдик жен. Вичиз абурукай хабар авайди ада садазни чирдач. Гъуьлуьз вичизни малум ийидач. Вири гафар вичин къене хуьда. Гьа са вахтунда къайгъусузвални ийидач. Гъуьлуьз хабарни авачиз ада вичин серенжем акваз алахъда.
Авадан бубадин багъдай гъиле гьатай къагъазрикай ихтилат башламишнамазди, Марвар гъилера Мифтягьа гъайи вирт авай кур аваз атана.
— Дадмиша, Салегь, Мифтягь стхадин ядигар я.
— Эциг пIатIнусдал. Чаяр цIийи хъия. Къанва.
— Куьне фу-къафун неъ ман, Мифтягь стха. Некьияр квай чай гъида.
— Куьн берекатлу хьурай. Заз бесди куь ачух чинар я. Салегь стха закай бейкеф тир. Аллагь шукур, за умудзава, зи кьи-лелай цифер алатна, рагъ хкъвезва.
Марвара мили хъвер авуна. Ада чуьхвер истиканар хутахна, мичIи яру, винел чими бугъ къугъвазвай чаяр хкана. Ам мад рахун-зат! тавуна хъфена, амма ракIарин мукьув акъвазна. Инал итимри ийизвай рахунрин ван къведай, анжах ара-ара гьаятда машин къекъведайла, кицIер элуькьдайла, четиндиз гъавурда гьатдай. Сифтедай кациз хьиз сес тIимил авай Миф-тягьаз сес хтанвай. Инсан тахсирдикай хкатун еке кар тир.
|
|
— ЧIехи стха, чи патара вуна цIийи ктаб чапнава лугьуз хабар-этер ава. Килигиз хьайитIани жедачни? Ктабрин алвер чинра пис тухузва. Зунни артух ктабрал рикI алай инсан туш. Амма кIел авур ксари куь ктабдин тарифар ийизва.
Салегьа кьил галтадна. Ада цIийиз чап авур ктаб-зат! авач. Дуьз лагьайтТа, ктаб кхьенва. Вичихъ галаз кIвалахзавай алим-рини кТелнава. Абуруз бегенмиш я. Ам чап авун патахъай ктаб-ханадихъ галаз икьрарни хьанва. Амма ктаб акъатдал лап кьвед-пуд йис хъфида.
— Гьайиф. Ви кхьинар жемятриз гзаф хуш я. «Рагълах ви-лаятдин ишигъда» чна гагь-гагь ви макъалаяр кIелда. Вуна ин-сандин рикIиз эсер ийидайвал кхьида ман. Чи газетди мукьвара чапдай вуч ава?
— Гьелелиг затТни. Са макъаладал кIвалах ийизва, амма им газетдиз еке я. Белки са журналди къачуртIа.
— Сир туштIа, квекай я? За кIел авуртIа жедачни? Гьикь-ван лагьайтIани, алимдин къвалав хьайила жувазни илимдикай пай кIан жеда.
— Башуьсте. Ваз къалурда. Тарихдин месэлаяр я.
— Гила тарихдихъ вири тамарзу хьанва.
Макьалади, сифте цIарарилай башламишна, Мифтягьак аш-къи кутуна. Са тIвариIиз килиг: «ЧIулав лекь» тешкилатдин тарихдай». Им Султанбегдин буба Къазибегди ва маса беглери иштирак авур чка тир. Мифтягьаз са уьтери адан тIвар малум тир, амма гилалдини адан халис ери-бине чидачир. Гила адан тарихдилай шаршав алатзавай. Ингье Салегьа макъаладин сифте ulapapa вуч кхьенватIа: «И мукьвара Юуьрагъ хуьре Авадан буба кечмиш хьана. Ам халкьдин инкъилабдилай вилик ру-рагъви бег Къазибегдин нуькер тир. Ада, вичихъ ажал къекъ-везвайди чиз, рекьидал са тIимил вахт амаз, чаз вичин кьилел атай кьван агьвалатрикай суьгьбет авуна. Ада мадни лагьана хьи, вичихъ Къазибегдин хейлин кагъазар ава. Абур цIай яна кун патал вичив вугайбур тир, амма nianlpyc патал чарар кьит яз, абур хвена. Авадан буба кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз еке четинвилерал и кагъазар чна жагъурна. Абур кТвалерин къене тахта къванцин кIаникай гъиле гьатна. И кагъазри «ЧIулав лекьрен» тешкилатдин тарих ашкара хьун патал еке куьмек ийизва. Лугьуз жеда: Авадан бубадин гьунар себеб яз милли тарихдин са чинай кьил акъатзава. Исятда чна и тарихдикай лап кьилин вакъиаяр, адан кьилер ва иштиракчияр ачухарзава. Мумкин хьайитIа, Авадан бубади хвейи кагъазар кьилди кIва-тIал яз чап ийида».
— Огьоъ! Вай-бабай! — Мифтягьан кьили зарб кваз кГвалах-на. Ада гьар са гаф чешнедиз къачуна. Им вучтин зурба ва-къиа ятIа аку! Трестдин кьилни кьил тир Бегдин буба «ЧIулав лекьрен» тешкилатдик ива, вични адан дирекрикай сад я. Ай-гьарай!
Мифтягь къарсатмиш хьана. Адаз гьатта кичI яна. Адан кьи-лиз фикир атана хьи, гуя вичин кьилихъ Бег хкаж хьанва, адаз цквазва: Мифтягьа вичин бубадикай чинебан кхьинар кIелзава, адаз садазни течидай крар чир жезва. Шелиз къадагъа кагъазар ингье вичин гъиле ава. Валлагь, Бегдиз хабар хьайитIа, ада Мифтягьан хам хутIунда. Вичин диде-бубадин айиб-эдеб чарадаз чир хьана кIан жедай кас авач. Бегдиз иллаки кIан жеч. О, адан буба Къазибегди пачагьдиз вафалу яз къуллугъ авунай кьван! Ада пачагьдихъ галаз женг чIугурди тир лугьуз вичи гьеле мектебда кIелдай чIавуз тарихдин ктабрайни чирначир- ии? Гьелбетда, авунай. Алим Кълинж Салегьа успат ийизва
I7I
хьи, Къазибегди Асали Гъалиб яна рекьиз тунай. Ада хуьруьз атай яру аскерриз, са патахъай, фу-къафун гана, балкIанарни пишкешна, хер-кьац! хьайидаз дарманни гана, муькуь патахъай, аскерар хъфидай рекье, Кьуракъарин гирведа вичин «чIулав лекьер» ракъурна, абур вири сад амай кьван, къирмишна.
Макъала кIелирдавай Мифтягьан нефесар кьуна. Юкьвал атайла, адак еке кичI акатна. Вилерин экв квахьна. Ам виле-риз тIуб гуз амукьна.
Мифтягьаз ара-бир вил вегьез, вичин кIвалахрал машгъул Салегьа ясузуна:
— Вилер тIушунзава хьи?!
— ЧIехи стха, вилер зайиф хьанва. Заз айнаяр алукIиз кIанзавач. Айнаяр ала,.тизни нянриз кIелиз четин хьанва. Абур-ни мугьманханада ама. Ви макъаладани ахьтин вакъиаяр ава хьи, абур заз ахварайни акуначир. КIелизни кIанзава.
— Зи айнаяр вугучни. Захъ кьвед-пудбур ава. Гьар жуьре-дин вилериз виже къведа.
— Гице ман,— лагьана Мифтягьа, амма им таб тир, адан вилериз типIрез хьиз экв аквазвай.
Салегьа вичин нерилай айнаяр алудна, абур мугьмандиз теклифна. Мифтягьа айнаяр гъиле кьуна, са вил айнадал эциг-на килигайтГа, гьар са т-ьарф са вере кьван еке я.
— Ваъ, ибур виже къведач.
— Ви айнайрин нумра шумуд я? Белки масадбур вугун. Я руш, Марвар, кьзатидай зи айнаяр гъваш ман.
— Ваъ, ваъ, чIехи стха. Геж хьанва. Инсафни кIандай шей я. Халкьар ксудай вахт я. Заз килигна куьнни фаракъат тахьа-на ама. Зун хъфин. Гьайиф хьи, мажъала эхирдал кIел жезвач. Айнаяр рикIелай тефена кIандай.
— Вун мус хуьруьз хъфизва?
— Кьве къалай.
— Нагагь макъаладиз эхирдал кьван килигиз кIанзаватIа, твах, пака са арада хкваш. КIантIа кIвализ, кIантIа институт-диз.
— Чухсагъул, чIехи стха. Валлагь, зи къаст ваз ихьтин та-вакъу авун тир. Вуна зи рикIевай фикир кIелна. Арифдар я ман. За хъфенмазди кIелна куьтягьда. Гзаф иер кхьенва. Садлагьа-на цIийи дуьнья ачух хьанва.
Кьве кIар арада таз, Мифтягь гурарай эвичЬна, гьаятдиз акъатна. Кьакьан тарцикай куьрснавай электрик лампади чIу-лав къир цанвай чилиз ишигъ язавай. Вичин жендекдал къайи гьекь алай. Макъалади адаз ахьтин еке эсер авунвай хьи, адал зурз акьалтнавай. Салегьавай къачунвай макъаладик еке къур-ху квай. Алимдин мецелай Бегдиз ягъай телди адан кьилел къалмакъал гъанвай. Бегдизни адан хъел атанай, Салегьазни.
I72
Макъаладиз вуч авун лазим ятIа, адаз гьеле чидачир. МутIлакь им чидай хьи, макъала вичив хвена кIанда. Уьмуьр я — герек жеда.
Мугьманханадиз хтанмазди Мифтягьа теллухда кIвалахза-най фил кьван яцIу дишегьлидин телефондин нумра жагъурна.
— Багъишламиша,— лагьана ада,— за ви кГвализ къе ичер-ии чуьхверар тухванай. Зун гьам я. Зи тIвар Мифтягь я...
— А-а, чир хъхьана. Мифтягь яни? Гьик! хьана, залай рази хьанани, Мифтягь?
— Бес жедачни, вуна зурбаз зи кIвалах туькIуьрна. Чухсагъул. Заз са кар мад ама ман. Ви кIвализ фейила, ана заз кхьи-чардай машин аваз акуна. Ви руша лагьана: вичи адал кIва-лахзава. Зун ягъалмиш туш хьи?
— Туш, туш. Ахьтин машин чаз ава.
— Заз тади кIвалах ава ман. Къанни ругуд чар. Пакам яра-))алди заз гьазур хьана кIанда. Жедай кIвалах ян? Ви руша са чинай гьикьван пул къачузва? Къад кепек? За яхцIурни цIуд кепак гуда. Вучда, рази ян?
Мифтягьни теллухдин къуллугъчи икьрар хьана.
Пакамахъ мад базардай са себет ичерни, са себет чуьхверар маса къачуна, Мифтягь вичин «Дагъвидин» хиве акьахна, на-юьан рекьерай шегьердин вини магьледихъ фена. Ювалах гьа-;iyp тир. Салегьа вичив вугай макъала адан кIвализ тухун хъу-нуна, ам Марварав вахкана, Мифтягьа Рагълах вилаятдихъ вичин араба гьална.
Марвараз гъуьлуь Мифтягьав Къазибегакай кхьенвай макъа-иа кIелиз тун иер акунач. Дишегьлидин фагьумдал, Мифтягь пмалдар сщк! тир. Дуьз лагьайтIа, и фикир тестикь авун вичиз четин тир, амма сенфиз Салегь айнаяр жагъуриз къвалав гвай кТвализ фейи вахтунда Мифтягь адан столдал алай кагъазра къекъвенай. Ада къачур затI хьаначир, амма адан амалрал шак «лай. Вилерикай рахайтIа, Марваран фикирдал, ам са шумуд <-рфер чпин кIвализ атанвай, ина ада кагъазарни, газет-журнал-|| и кьиляй-кьилди кIелнай, амма садрани ада вилерин экв зай-чф хьунин патахъай шикаят авуначир.
— Ви макъала къахчу, Мифтягьа пакамахъ хкана,— лагьа-най Марвара. — Мифтягьа Рагълах вилаятдихъ вичин араба гьална.
— Столдин дехилдиз хъивэгь.
— Ваз такТан жемир. За са гаф лугьун.
— Лагь, лагь. Вуч кисна вун,— Салегьан сивик хъуьруьн квай.
— Вуна хъвермира. Зид рикТивай я. Ихьтин са гаф авайди и: даязвал. Вун дерин инсан я, амма Мифтягьал атайла, вун даяз хьана. Вуна адав Бегован бубадикай макъала кIелиз туна.
I73
Ада, хуьруьз хъфена, Беговаз лугьудачни?
— Гьелбетда, лугьуда. За лугьун патахъай и кар авурд я.I За гьилле ийизван? Ваъ. Гьакъикъатда вуч аватIа, гьам ачухар-зава. Гьакъикъат — им гьахъ я. Беговаз вичин бубадин патахъай гьахъ чир хьурай. Адаз мадни чир хьурай хьи, и гьахъ зазни чида, и мукьвара, макъала исятда чалда ава, и гьахъ ви-ри жемятризни чир жеда. Чан паб, ваз вуч лугьун. Гьахъунихъ даяз-деринвал авач. Адаз авайди вич я.
— Ваз такIан хьана.
— Са к^усни. Бегова, адан бубади, ата-бубадини хьиз, чи халкьдиз еке зиянар ганва, гузва, идалай кьулухъни хугуда. Амма ам русвагь авун четир кар я. Анжагъ гьахъ винел акъу-диз хьайитТа, датIана жемятрин вилер, абур гьакъикъатда ву-ясар ятIа, чириз, ачухарайтIа, абур Беговаз аллагьдиз хьиз ваъ, •иландиз хьиз килигда.
— Заз чида, итим, вун рикI михьи, гьахъ кIандай кас я, амма вун хьиз, гьахъ кIандай ксар, ваз чиз, и дуьньяда гзаф авани? Инсанри квел фу незва? Нагьахъвилелди яни, гьахъ-далди?
— Кьведални, паб. Белки гагь нагьахъвилелди незвайбур гзафни жен, амма и дуьшуьшдани гьахъ квахьзавач. Эхир гьахъ винел акъатзава. Дуьньядин вири тарихди идаз шагьидвал ийизва. Эхирни, гьахъ винел акъатзава.
— Белки_вунни гьахъ я жеди, за вуч лугьун. ИкI ятIани, ви чкадал зун тиртIа, за Мифтягьав макъала кIелиз тадачир.
— Ваз ада хъфена, ихтилат авуна, Беговавай кьве йифен ахвар къакъудиз кичIезвани? Бегова зи тел вучиз жемят алай чкадал кукIварна? Зав сада хабар агакьар хъувун патал. Зи ахварни хун пагал. Адаз зун алчах гъиляй кьаз кIан хьана. Лагьана ман: вуна заз тел ракъурнава—за адаз кIур гуда. Зани адаз вичин буба вуж ятIа хабар ракъурна. Мифтягь чи арачи я.
— Салегь чан, мад чи ихтилат къвезва кьван, лагь, минет хьуй: вун Беговал пехил ян?
— Вуч? Пехил? Вунани лугьуда гьа! Чна къад суз caHaJ фу незва. Ваз зун къедални чир хьанвачни, Марвар? Заз вуI чир жезвач. |
— Гагь-гагь за акI кьатIизва хьи, вуна пехилвиляй Беговах| галаз женг чIугвазва.
— Сад лагьайди, уьмуьр вич женг я. Кьвед лагьайдини, па(зи пеше тарихда физвай женг ачухарун я, чIурун туш.
— ГьакIа яз я, амма куь кьведан арада Назлу ава.
— Авай, амач.
Салегьаз папахъ галаз Назлудикай луькIвез кIан хьанач. И месэла кьулухъ авун патал ада вичи вичик хьиз лагьана:
I74
— Газетар къе хтаначир жал?
Папа жаваб гудалди набут мет кьуна, вич кIвачел къарагъ-ма, кIвале инихъ-анихъ килигна. Щийи газетар авачир. РикIел хтана: гьеле гурарин кьилел цлакай куьрснавай ишикТдай абур хканвачир.
— Зун къведа,— лагьана Марвара. Газаррин шикилар алай^ хуруган хутIунна, ам бажарагъвал кваз къецел фена. Кьуру тахтадин гурарай эвичIдай ва винел экъеч! хъийидай вахтара адан кТвачерин ванер япуз атана. Къенин югъ арадал затI атун
•гавуна акъатна. Пакамлай няналди хьайиди Бегдикай, Миф-
•гягьакай, Гьамидакай, гила ингье Назлудикай авур ихтилатар тир. Институтдани кхьей макъала, тухвай ахтармишун хьана-чир. Белки, инсанар са кIус артух чир хьана. Вуч ятIани, Миф-тягьа вичи «ЧIулав лекь» тешкилатдикай кхьенвай макъала иIелиз вугунал шад тир. Къуй са касдиз ятIани артух ва са никъан ятIани фад Къазибеган гьакъикъи суфат чир хьурай. Гьикьван дериндай ам чир хьайитIа, гьакьван фад Султанбегдин <'уфатни чир жедай.
«ЧIулав лекьрен» тарихдикай кхьей макъала чIехи меркез-диз ракъурнавай. Тарихдин са журналди басма авун хиве кьун-пай. Ам мус дуьньядиз чкIидатIа лугьуз Салегьа вилив хуьз-най. Къуй, тел хьиз, амни кIур гана кукIваррай.
Марвара газетар хкайла, Салегь виридалайни вилик «Рагъ-'iax вилаятдин ишигъ» жагъурна адаз килигна. Гзаф зегьмет чIу-гун герек хьанач: сад лагьай чина хъверзавай Бегован еке ши-кил авай. Вичин гъилера пуд ич кьунвай. Юаник квай «Бегдин цIийи ичер» макъалада лагьанвай хьи, трестдин идарачи, тIвар-нан авай агроном Бегов Султанбегди цIийи жуьредин пуд ич яратмишнава. «Ичер гьакъикъатдани гзаф тIямлубур я. Ран-гарни, винел патан кIалубарни, галай атирни, пагь-пагь, лап дамах гвайбур я. Бегова са ичиниз вичин ата-бубадин тIвар «Пайгъамбарбег», кьвед лагьайдаз—бубадин тIвар «Къазибег» па пуд лагьайдазни вичин тIвар «Султанбег» ганва. И мукьва йисара Бегдин ичери Салмур патан емишлухра еке чка кьада. С. Беговаз чна цIийи ичер мубарак ийизва. Чна умудни квадар-
•чавач хьи, адаз вичиз пуд хва хьуниз килигна, гьар са хцин
•гIвар алай ичерни ада яргъал вегьин тавуна яратмишда. Къуй яшамиш хьурай Бегни адан ичер. Амин!»
Салегьан нефес кьуна. Къумрал чинин хъуькъверин кьилериз паз яна. ШуькIуь пIузарар мадни агажна. Кьил хкаж тавуна, ада кумаз-кумаз мад кьве сефер макъала кIелна. Мад фикир-дик акатна.
Ювалин-йикъан къайгъудик квай Марвара итимдин кефий-риз фикир гана. Яргъалай жузуна:
— Газетра вуч хабарар ава?
I75
____ ^•'"
— И дуьньядал, валагь, вуч хьайитГани жед
— Вуч?
— Ма, кIела, — лагьана Салегьа вичи кIёлай макъала алай чкадал газет кьвед-пуд сефер тупIув яна. Марвара кIвачин кьилел макъала кIелна.
— Щийи ичер? Мифтягьа чаз гъайибурук квач жал? Салегьак цуру хъуьруьн акатна.
— Зун са тарце ава, вун масада. За Беговая гьаясузвилика.й лугьузва, вуна мугьманди гъайи ичерикай фикирзава. Вуна ди-къетдал фикир це ман. Бегова...
— Зун гъавурда гьатна, итим. Ада вичи гьасилай ичериз вичинни бубайрин тIварар гана. Адаз лугьуз кТанзава: за зи бубайрин тIвар квадардач. Ида-ада кIамай кьван абур истисмар- чияр яз гьисабрай, за квев гьа истисмарчийриз рей гуз тада. Нагагь ичер аваранбур хьайитТа, ичерихъ галаз Пайгъамбарбег- дин, Къазибегдин ва вичин, Султанбегдин, тIварар жемятдин сивел датТана жеда. Зун дуьз гъавурда акьуначни?
Салегь сивикни вилерик хъвер кваз вичин папаз килигна. Ад,ан юрф кьуна, ам вичив мукьва авуна.
— Вахъ кьатТунар ава гьа. Маншаллагь.
— Икьван йисара за вахъ галаз фу незвачни? Вакай са кIус пай аллагьди зазни ганва ман. Ваз Беговахъ галаз бягьс чIуг-ваз кIанзава. Гиманлу я зун.
— Де гила шит хьана. За вичин тариф авуна. Бягьсинин кар туш. Гьар са кас вичин намусдиз килигна дуланмиш жезва.
— Вав гьахъ гва, чан итим, Беговаз амалар чида.
3. «ЧIУЛАВ ЛЕКЬ»
Са гьафтедилай хьиз Бегдин тIварцIел къене еке шей авай конверт хтана. Винелни кхьенвай «Анжах Беговаз». Ам ракъу-райдан тIвар алачир. ХатГар мектебда кГелзавай аял рушанбур» тир. Далу патаз килигайтТа, инални «Анжах С. Беговаз» кхьенвай. Конверт маса кагъазрик, газетрик ва журналрик кваз да-' кГарда авай. Назлуди абур гьамиша и чкадал эцигдай. Няни хьанваз кIвализ хтайла, паб авачир. Ювалин перемни шалвар алужЬна, газетар, журнала?, чарадаз ахъа ийидай ихтияр авачир конвертни къачуна, чIагай рангарин халичадал, кьилик марвар цуьквер алай матакни кутуна. Бег яргъи хьана. Жендекдиз са, кьадар ухайш хьана. Конверт над авуна килигайтГа, кхьинар-дай машиндай акъуднавай макъала я. Садлагьана вини эрчIи пипIе авай фамилдиз ва тIварцIиз фикир гана. «Кълинж Са-. легь». Юкьни-юкьвал макъаладин тГвар алай—«ЧТулав лекь» тешкилатдин тарихдай». 26 чар сад садак ракьун шуькIуь чап-расдал кьунвай. Анжах къул алачир.
I76
Бетован рижIи гъалаб къачуна. Ам гъавурда гьатна хьи, им Салегьа вичиз гузвай жаваб я. Вичи адан тел жемят алай чкадал кукIварна, «вунни кьий, ви телни» лагьана, ада гила ви бу-ба русвагь ийизвай макъала ракъурнава.
Бегди вичи -вичик лагьана: — Ягъалмиш я вун, Салегь. Тел кIел тавур жуьре макъалани кIелдач. Ам за исятда, тел хьиз, паран-паран ийида, адан чка гьажетхана я.
Бег хкадарна, жегьил хьиз, кIвачел къарагъна, кIваляй къе-цел фена, агъа мертебадиз эвичIна, ина адаз гьажетханадин рак ахъайиз кТанзавай, амма рак гъилеваз акъвазна, фикирлу хьана. Макъала кТелдани, вучда? Элкъвена, винел экъеч! хъувуна. Вичин чкадал хтана. Макъала гамунал вегьена, вич цIийи газет-рив эгечIна. Сад вилерикай авуна, кьвед авуна, пуд лагьай га-зетдай Туьрк вилаятда са итимдин I70 йис яш хьанвайдакай макъала кIелна. Ахпа кьил матакдал эцигна, ада агъадай винел цлакай куьрснавай бубадин шикил фагьумна. «Чан буба,— лагьана Бегди рикIяй,— вун вуч акьуллу, виждан кIеви, намус-лу кас тушурни, къедални вал пехил мердимазарар ама. КицХе-риз хьиз, ви кТарабар жакьваз кТанзавай».
Амма гьикьван вичи Салегьан макъала кТелдач лугьуз кьет! авунатIани, акъвазиз хьанач. Мурдар шей хьиз, ам халичади-лай хкажна, мад адал хъивегьна. Чизвай хьи, вичи макъала кIанзни-'таIкIанзни кIелни ийида, ада вичин гуьгьуьларни чIур-да, бичи еке къални акъудда. Салегьалай вичи кьисас къахчуда хьи, къахчуда. КIвалах тавунмаз куьтягь жедайди туш, душман текьенмаз алатдайди. Салегь вичелай алатзавачир. Адан телдик квай «Къазибег бубади хьиз...» гафари женгиниз эверзавай. Бег женгинай кьулухъ катдай итим туш. Адал, гьич тахьайтIа, Къа-зибег бегдин хва я лагьай тIвар ала!
Гагь ажугъдин цIа кузваз, гагь къайи гьекь акъатиз, гагь жендекдин вири дамарар, симер хьиз, тIарам жез Бегди макъала эхирдал кьван кIелна. Макъаладик делилар гзаф квай, ихтилат гзафни-гзаф вичин бубадикай физвай. Адаз Салегьа лап рикIивай успатзавай хьи, «ЧIулав лекь» халкь инкъилаб-диз хкаж жедал гьеле цIуд йис амаз Рагълах патан беглери тешкилнавай. Адак экечIай инсанрнн кьиле Къазибег авай. Сиягьда 67 касдин тГварар кьазвай. Абурукай Бегдиз са 20 кас кьван я чидай, я абурукай ван хьанай. Инкъилаб жез са йис кьван амаз «чIулав лекьер» Шуьракъин кьилихъ галай Сарма-на-дагъдин яйлахра кIватI хьуникай Къазибега Лязги са хуь-руьз вичин дуст бегдиз кагъазда кхьенай. И кагъаздай макъа-лада ихьтин гафар къачунвай: «Чна беглер тешкилат ярат-мишна. Гьихьтин тIвар эцигдатIа лугьуз, чна гьуьжетарни авуна. Сада «Дагъ» масада «Дегьне», мад сада «Пехъ» тIварар тек-лифна. И арада чи кьилел цавун бушлухда, кьил агъадал ки-
I2 Зак. 5I I77
лигиз, еке чIулав лекь элкъвена. Са геренни алая^нач, лекь сад-3 .лагьана къван хьиз агъадиз аватна, ясту са/топедин кьулухъ, чуьнуьх хьана. Амма са декьикьани алатна^ч, къармахра иви-I дай хьанвай лацу къуьр аваз, ам мад цаву/иаршдиз хтана. Пуд-I -кьуд сефер ам элкъвена, къармахра ивад стIалар авахьзавай | тъуьрчни аваз яргъаз квахьна. Чун вири чIулав лекьрекай фи- | кир ийиз амукьна. Ингье, лагьана за дустариз, чи тешкилатдин тIвар «ЧIулав лекь» Дагъларин шагьди къуьр гьик! кукIварна-тIа, чнани чи гьукуматдин аксина физвайбур кукТварна кIанда. Вири рази хьана. Лекь тахьанайтIа, белки чна «ЧIулав пехъ» тIвар къачудай».
Салегьан макъаладин маса чкайрал Къазибеган гьаркъаган-дикай менфят къачунвай. Бубади гьаркъаган ацIурзавай кьван! Султанбегдиз сифте яз и кар малум жезвай.
«Хемис. Ке малла Вагьаб атанвай. Ада хабар гана: мискГин-дин пулдихъ ада кьве виш ружани вишни къад шуьшка маса къачуна. Гьеле патрумар къахчуна кIанзава. Патрумар галачир ружа — им къармахар авачир жанавур я».
«Арбе. Пуракъар хуьре кьуд нуькерди чпин агъа, зегьер гана, телеф авуна. Хуьре-кГвалени ваъ, дагъдин сувара. Агъади са нуькердиз гуьрчег руш аваз, гьам къучийрив чуьньухиз тун-вай. Къучийри руш гьа суваз тухвана. Агъани гьаниз атана. Ада дишегьлидихъ галаз гьафа-сафа авуна. Ваъ, килигайтIа, дишегьлиди къал ийизва. Вичи вичин кьилел ажал гъана. Агъади ам чархалай дагьардиз гадарна. Рушан бубади амай нуьке-рар кIватIна. Абур ада вичин чIалав гьик! гъанатIа, малум туш. Нуькерри Агъа вилив хвена, ам элкъвена сувай хкведай рекье кьуна, сивиз наргимиш чуькьвена. Зи эмирдал вири нуькерриз кьиникьин жаза гана. Садни ажалдикай къутармиш-нач. Агъадал гъил хкаждай нуькердиз дуьньядал чка туна виже къведач. Цаварал аллагь, чилерал падишагь! Им динди тестикьнавай кар я».
«Жуьмя. Къе чун, чIулав лекьер, мад кIватI хьана. Малум хьайивал, Кьелен шегьердай жемятдин арада агъайриз налукар хугумир лугьуз таблигъат тухузвай къаммазар атанва. Абур Саракъарин хуьре йифиз кIватI хьана, рахунар авуна, тапшу-ругъар гана хъфена. Гьайиф, чаз геж хабар хьана. Шегьерэгь-лияр чи гъиляй акъатна. Абуруз йиф акъуддай месер ва фу-яд гайи чатун устТардив чна лазим жаза агакьарна. Я кьил атIа-нач, я зегьерламишнач. КIвалериз цIай яна. Вични еке rap квай йифиз. Къуй, хуьруьн жемятриз эсер хьурай. Чатун ракIарал кхьена: «Вун чIулав лекьрен къармахри гуьзетзава». Гьа юкъуз^ вичин пабни кьве гурцТул галаз хуьряй катай устIар мад инихъЦ элкъуьн хъувунач. Нагагь хьайитIа, вич къеневаз чад, барупи кутуна, хъиткьинарда». ••
I78
«Хемис. Рагълах пата Асали Галиб лугьудай са кас пайда хьанва. Кьелен шегьердай адакай еке малуматар хтана. Ам асил чи вилаятдай я. Гьи хуьряй ятIа, дуьм-дуьз гьеле садазни чи-дач. Чаз хабар гайивал, адан диде-буба, Кьверакъай яни, Ва-ракъай яни, лезги патаз ам лап гъвечIизмаз куьч хьана. Ина ам чIуру таблигъат тухузвай инсанрин арадиз аватна. Мурдар кас я. Вилик пад кьуна кIан.зава».
«ЧIулав лекьрекай» кхьенвай макъаладик Къазибега и тешкилатдин иштиракчийрин вилик авур рахунарни ква. Султан-бега рикТивай абур кIелна. Бубади лагьанай: «Эй, чIулав лекьер! Ничхирар лекьеризни къ.ветериз, гьайванар жанавурриз-ни хпериз пай хьанвачни? Куьне лагь. Аллагь-талади садбуру садбур нез халкьнава. Лекьер яшамиш хьун патал къветер, ли-фер, гьатта хейлин чилин гьайванар яратмишнава. Къветер авачиртIа, лекьер жедачир. Къуьрер авачиз абур яшамиш гьик! жедай? СакIани! СакIани! Инсанрин барадайни гьа икI я. Сад-бур аллагьди агъаяр, ханар, беглер яз, муькуьбур — лежберар, фялеяр, райятар яз халкьнава. Ханар, беглер авачиз райятри-вай, фялейривай фу нез жедач, исятдани жезвач. Женни ийи-дач! Хан-бег галачир фяле-лежбер — ибур чубан галачир хпен суьруь я. Ам я кицIери тIуьна куьтягьда, я вацIуз-дередиз аватда. Куьне и тIебии крариз фикир це. Чна и делилар кIевиз кьуна, жемятрин арада таблигъат тухвана кГанда. Исятда леж-берри, фялейри чпин гьукумат туькIуьрда, хан-бег терг ийида лугьуз къакъра язавайбурун сивера кьуру кIарасар туна кIан-да. А ахмакьриз аллагьди чпиз ганвай пай чирна кIанда. Хан-бег кьилевачир къурулуш хьун мумкин затТ. туш. Им я къанун туш, я шариат. Им я пачагьди, я аллагьди кьабулдач. Иниз ки-лигна, исятда Кьелен шегьердай чинеба къвез, жемятрин арада таблигъат тухузвай гьарамзадаяр ава гьа, абур, перемдик акат-завай нетIер хьиз, кьаз тергна кIанда. Чун чIулав лекьер ятIа, жуван лекьвал къалура. Къветериз элкъвемир».
Дуьньядин дяве башламишна, пачагьдин аскердиз офицер яз фейи вахтунда Къазибега рагълах патан аскеррин арадани «ЧIу-лав лекь» тешкилнай. Адак квайбурни офицерар тир. Инани Къагибега, а'бурун вилик рахаз, вичин фикирар са шумудра ла-гьанвай. Адан са кьве ихтилат дяве фиавай вахтунин газетри чапнавай. Аквадай гьал, Къазибега газетар хвена, вич дяведай хкведайла, хканвай, я ада кIвализ рахкурнай. Гьар гьик! я'тIа-ни, офицеррин вилик авур рахунарни ирс яз касди тунвай. Абур ягъийрин гъиле гьатдайди низ чидай.
Къазибеган рахунар ихьтинбур тир:
«Чун ина сад лагьай сефер яз к!ватI жезва. «Ч!улав лекье-ри» аскерда къвердавай гзаф агъавал ийизва. Им чи тешкилатдин къуватрикаи сад я. Гьикьван чIулав лекьер гзаф хьайитIа,
I7&
тьакьван абуру агъавални ийида. Чна, чIулав лекьер, рикIелай ракъур тийин: сенгердин а патахъ галай аскер ава гьа, ам гьикь-ван чи душман ятIани, амни кьве чкадал ^гай хьанва. Гьанани чпин лекьерни ава, лиферни, асланар, цIегьерни. Ядай-рекьидай вахтунда асланар таз, къуьрер терг ийиз алахъа. За квез мад са цIийи ихтилат ийин. И мукьвара заз илимрикай пай ганвай са офицерди — ам маса миллетдикай я — лагьана хьи, Ингилисда виликан вахтара Матус яни, Малус яни, са арифдар хьана, ада дуьньяда ихьтин къайда авайди ачухарна. Агьалийрин кьадар къвердавай гзаф жезва. Виликрайни жезвай, гилани жезва. Идалай кьулухъни жеда. Недай няметар латьайтIа, фу, як, къа-фун, кьел, шекер ва масадбур, агьалийрив гекъигайла, тГимил артух жеда. Эхнрни дуьнья а чкадал къведа хьи, жемят не-дай-хъвадай няметар авачиз амукьда. А вахтунда инсанри чпи чеб неда. Ихьтин бедбахтвал инсаниятдин кьилелай алудиз же-дани? Жеда кьван! Аллагьдиз шукур! Ада дуьнья и чкадал гъи-дач. Ада гьар са касдиз са кьадар рузу ганва. А рузу тIуьна-ни — рекьидай вахт я. Рузудин кьадардиз килигна, аллагьди гьар касдин пелел адан яшни кхьенва. Матуса яни, Малуса яни тестикьзава хьи, азарар, тIуьгъуьнар, дявеяр, залзалаяр, кашар-мекьер — ибур вири рузу куьтягь хьанвай инсанар терг ийидай яракьар я. Ингье исятда хейлин уьлквейрин арада физвай дяве-дихъ еке метлеб ава. Ам аллагьди чаз ганвай куьмек я. Гьикьван чилел кьадардилай артухан агьалияр аватIа, абур вири дяведа терг жеда. Инсаният дяведай жанлу хъхьана экъечГда. Амукьай инсаниятдиз лазим кьван недай суьрсет амукьда. Куьрелди, дя-ве вири терефрихъай тебрикна кIанда. Ам гьам аллагьдиз, гьам падишагьдиз хуш кар я. Герек чна рузу куьтягь хьанвайбуруз иисаф тийин. Къуй дуьньядал хан-бегди агъавал авун патал гьикьван жемятар герек ятIа, гьакьванбур амукьраи, амайбур;вири чилин кIаник фирай. Ягъ, йикь, инсаф мийир. Им аллагь-дин патай еке суваб къведай кар я».