Нче сыйныф.
Икенче сыйныфта өйрәнгәннәрне кабатлау.
Авазлар һәм хәрефләр.
Калын сузыкларга – бер, нечкә сузыкларга ике сызык сызарга.
Контроль күчереп язу.
Беренче сентябрь.
Бүген зур бәйрәм!
Бераз тын калды
Иркен болыннар, кырлар, урманнар.
Шаулап, гөр килеп,
Җанлы ямь биреп,
Җиргә нур сибеп балкый урамнар.
Бүген куанып, чәчәкләр тотып,
Мәктәпләренә бара балалар.
Белем чишмәсе – мәктәп юлының
Кая илтәсен беләләр алар. (36 сүз.)
(Мөнир Мазунов.)
Аңлатмалы диктант.
Тартык аваз хәрефләре астына нокта куярга.
Безнең бакча.
Безнең авыл тау буенда утыра. Ерак түгел бер инеш бар. Балык күп анда. Эссе көннәрдә без шул инештә су керәбез.
Мәктәп янында бакчабыз бар. Анда алмагачлар, чияләр үсә.Аларны утырткан малайлар һәм кызлар Инде укып чыкканнар.
Әнә яшелчә-җимеш бакчасы. Анны без утырттык, үзебез үстерәбез. Быел кәбестә, кыяр, суган, помидор бик яхшы үсә. (53 сүз.)
(Г. Бакировтан.)
Хәтер диктантлары.
Борын авазы хәрефләренең асларына бер сызык сызарга.
Яңгыр исе, бал исе –
Аны миңа җил бирде.
Ипи, бәрәңге, алма –
Анны миңа җир бирде.
Кояш, ай, зәңгәр йолдыз –
Анны миңа күк бирде.
Авыл, болын, шәһәрләр –
Илем миңа күп бирде. (30 сүз.)
(Рәшит Бәшәр.)
Й хәрефе кергән сүзләрнең асларына сызарга.
Куянкай.
Әй, куян, куян,
Кечкенә генә,
Бик йомшак кына,
Бик куркак кына.
Ике колагы
Озынкай гына,
Ул йөри, йөри
Чүгәләп кенә. (20 сүз.)
(Нәкый Исәнбәт.)
Сүзлек диктанты.
Е хәрефе кергән сүзләрне бер баганага, ю хәрефе кергән сүзләрне – икенче баганага, я хәрефе кергән сүзләрне өченче баганага язарга.
Егерме, бәрәңге, дөрес, дүшәмбе, дөнья, көньяк, төньяк, чәршәмбе, юеш, юнь, якшәмбе, җиңел, җыелыш, яңгыр, төю, аю, ел, каеш, каен, кое, Аяз, Юныс, Нурия, оя, яшен, ефәк, таяк, куян, яран, итек, ялгыз, кояш, ябык, шаян. (34 сүз.)
Сайланма диктант.
Нечкәлек һә аеру билгесе кергән сүзләрне –бер баганага, калынлык һә аеру билгесе кергән сүзләрне – икенче баганага язарга. 1әр җөмлә уйлап язарга.
Васыять, вәгъдә, дөнья, июнь, кәгазь, сәгать, юньле, ямьле, яшь, Дөбъяз, ашъяулык, алъяпкыч, берьюлы, тәкъдим, кулъяулык, нәкъ, мәгънә, дикъкать, табигать.
Сүзлек диктант.
Янәшә килгән тартыкларның асларына сызарга.
Читтә, күккә, кайтты, кунакка, аккош, күңелле, килограмм, пассажир, көннәр, күлләр, үләннәр, касса, грамматика, үтте, имәннәр, каеннар, тиеннәр, көньякка, еллык, Саттар. Габбас, Габдулла, аккургаш, отты, пассив, якка, океаннар, җитте, киттеләр,баллы, гөлле, койрыкка, утта, атта, урманнар, үләннәр, таллар, биеккә. (38 сүз.)
Хәтер диктанты.
Янәшә тартыклар кергән сүзләрнең асларына бер сызык сызарга.
Бишек җыры. (өзек)
Кошлар кунган тирәккә,
Аларны җил тибрәтә.
Тышта җилләр искәндә,
Бәби йоклый мендәрдә.
Йоклый бала, төш күрә,
Көлә, күккә сикерә,
Имеш, анны әтисе
Үсти-үсти иттерә.
Контроль диктантлар.
Кыш килде.
Көз үтте. Төссез һәм соры көннәр үтеп киттеләр. Яктылык кими бара. Елгалар боз белән капланды. Кошларның күбесе җылы якка китте. Ә кайберләре бездә кышлый. Без кошларга җимлекләр ясадык. Көн саен кошларны ашаттык. Алар безгә рәхмәт әйтер. (36 сүз.)
Бирем. Янәшә тартыклар кергән сүзләрнең асларына сызарга һәм иҗекләргә аерып язарга.
Ябалак.
Без урманда ябалак таптык. Ябалакның канаты имгәнгән. Ул оча алмый. Без ябалакны өйгә алып кайттык. Ябалактан тавыклар курыктылар. Ишек алдының бер почмагына ябалакка оя ясадык. Аңа ашарга, эчәргә бирдек. Ул бик тиз терелде. Ябалакта үзгәреш күренә башлады. Ябалакның иреккә чыгасы килде.
Караңгы төште. Без ябалакны иреккә очырдык. (47 сүз.)
(«Салават күпере» журналыннан)
Бирем. Соңгы җөмләнең баш кисәкләре астына сызарга.
Татарстан.
Без Татарстанда яшибез. Татарстан бик зур һәм бай. Анда Казан, Чистай, Алабуга, Бөгелмә, Әлмәт, Җәлил, Чаллы, Түбән Кама һәм башка шәһәрләр бар.
Татарстанда зур елгалар ага. Татарстанны Идел, Кама, Агыйдел, Зәй, Ык, Мишә, Зөя, Нократ, Казансу елгалары бизи. Ул шулай ук яшел тугайларга, куе урманнарга, түгәрәк күлләргә бай.
Казан – Татарстанның башкаласы. Казанга бер мең яшь тулды. (56 сүз.)
Бирем. Ялгызлык исемнәрнең асларына сызарга.
Сүз.
Иҗади диктантлар.
1. Түбәндәге төркемнәргә 3 әр мисал языгыз.
Предмет исемнәре: йорт, …
Билге белдерә торган сүзләр: яшел, …
Эш, хәрәкәт белдерә торган сүзләр: йөгерә, …
2. Охшаш мәгънәле сүзләрне предметны белдергән сүзләргә бәйләп язарга.
Үрнәк: тәмам, татлы, кызыл алма.
Биек, …, … күк.
Инсафлы, …, … бала.
Өлгер, …, … малай.
Тырыш, …, …укучы.
Чиста, …, … һава.
Ач, …, … бүре.
Шаян, …, … кыз.
Искәртмәле диктант.
Җөмләләрне нинди? соравына җавап булган сүзләр өстәп тулыландырырга.
Тактага түбәндәге сүзләр язылган була.
Туган, тәмле, моңлы, таныш, матур- матур, туган.
Челтер-челтер чишмә ага …
Челтер-челтер чишмә ага. Авылда туып-үсеп, читтә яшәгән Кеше һәрвакыт … җирен искә төшерә. Кушучлап суын эчкән, бала чактан ук урнашкан … чишмәсен күз алдына китерә. Аны … җиренә челтерәп аккан шул чишмәләр тарта.
Һәр авылның үз чишмәсе бар. Кешеләр чишмәләренә … исемнәр биргәннәр. (51 сүз.)
(Касыйм Тәхау.)
Ишетмә диктант.
Капма-каршы мәгънәле сүзләрне табып язарга.
Өстәл биек, ә урындык (нинди?).
Күмер кара, ә шикәр (нинди?)
Суган ачы, ә алма (нинди?)
Көн якты, ә төн (нинди?)
Җәй көне көн җылы, ә кыш көне (нинди?)
Боз каты, ә кар (нинди?)
Диңгез зур, ә күл (нинди?) (38 сүз.)
Хәтер диктанты.
Омонимнарны табып, асларына сызарга, мәгънәләрен аңлатырга.
Фәридә бара суга,
Галәви кирпеч суга.
Миңлекәй печән чаба,
Сәлим авылга чаба.
Әхмәди утын яра.
Хөршидә бәйли яра. (18 сүз.)
(Әхмәт Исхак.)
Тамыр һәм кушымча.
Иҗади диктант.
Бирелгән сүзләргә тамырдаш сүзләр уйлап язарга һәм берәр җөмлә төзергә.
1. Батыр (батырлык, батырларча, батыраю, батырлану).
2. Эш (эшче, эшли, эшле, эшләү).
3. Күз (күзлек, күзәтү, күзле, күзчән).
4. Таш (ташчы, ташлык).
5. Баш (башлык, башлы, башчы).
6. Агач (агачлык, агачлы).
7. Көтү (көтүче, көтүлек).
8. Бас (баскыч, басма).
9. Дус (дуслашу, дуслык).
10. Як (якташ).
11. Ач (ачлык, ачылу).
12. Исән (исәнлек).
13. Көрәш (көрәшче, көрәшү).
14. Каен (каенлык).
15. Бер (берәү, бердәмлек).
16. Оч (очучы, очкыч).
Хәтер диктанты.
Сүзләрдәге калын кушымчаларның асларына – бер, нечкә кушымчаларга ике сызык сызарга.
Укырга һич иренмәс,
Начар юлларга кермәс;
Ялкау балалар кебек,
Үзен уенга бирмәс…
Шәфкать итәр кечегә,
Юл куяр зур кешегә;
Моның кебек Баланы
Яратмас Кеше нигә?! (25 сүз.)
(Мәҗит Гафури.)
Сайланма диатант.
Ясагыч һәм төрләндергеч кушымчалары булган сүзләрне сайлап, ике төркемгә аерып язарга.
Яшеллек яме.
Безнең бөтен тирә-ягыбызны яшеллек бизи. Гөрләп торган урманнарга, котырып үлән үскән болыннарга ни җитә!
Бик матур ул яшеллек дигән нәрсә! Кайда гына яшәсәк тә, тирә-юнебезне яшеллек белән бизәргә тырышабыз. Агачлар утыртабыз,чәчәкләр үстерәбез. Без яшеллекне матур булганга күрә генә хөрмәт итмибез. Ул җир йөзендәге барлык тереклекнең, кешкләрнең төп яшәү чыганагы. Яшел үсемлекләр җан ияләренә яшәү өчен кирәкбулган кояш нурларындагы энергиядән файдаланырга мөмкинлек бирә. (63 сүз.)
(Атилла Расих буенча.)
Контроль диктант.
Карлар ява.
Тышта ап-ак кар ява. Агач ботакларына мамыктай йомшак бәс куна. Бакча аеруча матур, ямьләнеп киткән. Володяга бу күренеш бик ошый. Ул чанасын алып урамга чыга. Алар, күрше малайлары белән бергәләп, бакча артындагы куаклыкта туйганчы уйнадылар. Йомшак карны тәгәрәтеп шар ясадылар. Ап-ак шар тәгәрәгән саен калыная, зурая бара. Балалар куаналар. Алар кардан ак аю, Кар бабай ясадылар. Аннан соң үзләре, читтән карап, рәхәтләнеп көлешәләр. (63 сүз.)
(Г. Бакир буенча.)
Кушма һәм парлы сүзләрнең дөрес язылышы.
Сүзлек диктант.
Кош-корт, бала-чага, хатын-кыз, иксез-чиксез, исәнлек-саулык, көн-төн, җиләк-җимеш, һәркайда, төнбоек, аккош, ташкүмер, җир-су, өс-баш, көнчыгыш, көнбатыш, төньяк, көньяк, өчпочмак, оекбаш, энә-җеп, каз-үрдәк, озынборын, чебен-черки, радиолампа, ара-тирә, ташбака, планетаара, билбау, кулъяулык, карабодай, башкала, карт-коры, аллы-гөлле. (33 сүз.)
Иҗади диктант.
1. Бирелгән сүзләрдән парлы сүләр уйлап язарга.
көн - … савыт - …
ата - … җиләк - …
хатын - … үрле - …
өс - … аш - …
исәнлек - … сирәк …
ала - … ипи - …
мал - … чыбык - …
хат - … аз - …
2. Кушма сүзләрне дөрес итеп тутырып язарга.
Һич, таш, кем, күмер, бодай,көн, кара, чыгыш, тугыз, баш, ун, кала, һәр, як, төн, вакыт.
3.Бирелгән сүзләр янына кушма сүзләр табып язарга.
Кояш бату ягы - ….
Борын яулыгы - ….
Баш шәһәр - ….
Таш кебек каты күмер - ….
Кояш чыгу ягы - ….
Контроль диктантлар.
Көнчыгыш көзе.
Көнчыгышта көзнең иң матур чагы. Агачларның кызгылт-сары яфраклары җилдә селкенә. Күк йөзе зәп-зәңгәр. Диңгез тын. Анда-санда яткан балыкчы көймәләре диңгез күкрәгендә әкрен генә тирбәләләр. Әрле-бирле очкан акчарлаклар балыкчыларны үзләре белән чакыралар.
Ара-тирә очлы башлы янар таулар күренеп китә. Зәңгәрсу пәрдәгә төренгән офыктагы бу сопкалар күренер-күренмәс кенә утыралар.
Дулкын-дулкын булып, берсе өстенә икенчесе үрмәләгнсопка итәӨкләре алтын-көмеш белән чигелгән сыман булып күренәләр. (61 сүз.)
(Идрис Туктар буенча.)
Урманның дусы.
Табигатьнең иң гүзәл почмагы – урманнар. Елның кайсы гына вакыты булмасын, урман безне үзенә тарта. Ләкин урманнарны сакларга кирәк. Урманның дусы агачларны сындырмый, яфракларны һәм чәчәкләрне өзми. Ул кош ояларың туздырмый. Кошлар урманнарны корткычлардан саклыйлар. Корткычлар агач кайрысын бозалар, яфракларны тишәләр.
Урман дусы урманда ут якмый, янгын чыгармый. (47 сүз.)
(«Сабантуй» газетасыннан)
Искәрмә: корткычлар, кайры сүзләре искәртелә.
Биремнәр.
1. Парлы сүзләрне тулысынча язарга:
… - яфрак, … -бөкре, сап - …, … - чага.
2. 4 нче җөмләдәге сүзләрнең калын кушымчалары асларына сызарга.
3. Эш тамырыннан ясалган сүзләр уйлап язарга.
Сүз төркемнәре.
Исем.
Грамматик биремле диктант.
1. Күплектә килгән исемнәрненең асларына сызарга.
Мин Масрада кышны үткәрдем. Кояш карап, көннәрнең күңелен йомшартып, аны җылытып, өстенә ябынган ак юрганнарын чылатып, гөрләвекләрен агыза башлады. Тау башлары ачылып, кар астыннан чыккан урыннар яшелләнә, ташулар ага, чит җирләрдән килгән сыерчыклар сайрый, күгәрченнәр гөрли, кыш буена боегып яткан чыпчыклар да чүкелдәшә башладылар. (47 сүз.)
(Галиәскар Камал. Масра авылында яз башы.)
Искәрмә. Өтерләр искәртелә.
2. Урман сүзенә сораулар куеп, күчереп язарга.
Кыш көне урманда.
Без кыш көне урманга бардык. Урман ак карга төренгән. Урманда һава саф. Каеннар, наратлар ап-ак карга чумганнар. Кыш көне урманның үзенә бертөрле яме бар. Урманнан һич кайтасы килми. Без кышкы урманны бик яратабыз. (34 сүз.)
Контроль диктант.
Кар яуган.
Иртән уянып тәрәзәгә карадым. Урамда ябалак кар ява. Безгә ак сакаллы кыш бабай килгән. Бөтен җиргә карлар яудырган. Елгаларда калын боздан күперләр салган. Үзе ишек төбендә качып көтеп тора.
Мин урамга чыктым. Бер тузан юк, саф һава. Шул арада кыш бабай битне чеметеп алды. Ләкин мин аңа үпкәләмәдем, аның бөтен эше шул бит. (53 сүз.)
(Мәгариф.2000 ел, 11 номер.)
Биремнәр. 1. Сүзләрне килешләр белән төрләндереп язарга.
1 вариант 2 вариант
тәрәзә урман
2. Икенче җөмләдә баш кисәкләрне табып астына сызарга.
Кычытканның файдасы.
Кычытканда витамин бик күп. Кешеләр кычытканнан шулпа пешерәләр. Кычытканны, кар эремәсен өчен, кар өстенә җәяләр. Кычытканны тавыкларга турап ашатсаң, алар йомырканы күбрәк сала.
Кычытканны чапкач, без анны учмаларга бәйләдек. Ул учмаларны ферманың чормасына киптерергә элдек. Алар анда җилләп киптеләр. Кипкән кычытканны кыш көне хайваннарга ашаттык.
Кычыткан ул шундый файдалы үсемлек. (50 сүз.)
(Атилла Расих буенча.)
Бирем. Кычыткан сүзенең килешләрен билгеләргә.
Сыйфат.
Сүзлек диктант.
Иксез-чиксез, ирекле-ирексез, аклы-каралы, аксыл-сары, саргылт-көрән, үзсүзле, күзачкысыз, мәгънәле, мәхәббәтле, намуслы, тиңдәшсез, ак, кара, яшел, сары, зур, кечкенә, түгәрәк, серле, моңсу, ямьле, көчле, яңгырлы, тозлы, татлы.
Күрмә диктант.
Бирем. Исемнәрне үзләре бәйләнгән сыйфатлар белән күчереп язырга.
Сандугач.
Ямьле язны котлап,
Зур бакчада
Ак чәчәкләр аткан алмагач.
Алмагачның нечкә ботагында
Кагына-кагына сайрый сандугач.
Нәфис тавышы белән тойгыларның
Иң нәзек кылларын чиртә ул,-
Бәйрәм кебек якты яз иртәсен
Чиксез сөеп тәбрик итә ул.
Чут-чут итеп,
Баскан ботак очын
Тибрәп-тибрәп алган чагында
Таң калдыргыч матур тавышлары
Күңеллерәк яңгырый тагын да.
Үзе кебек дәртле тойгыларның
Иң нәзек кылларын чиртә ул,-
Бәйрәм кебек якты яз иртәсен
Сөеп шулай тәбрик итә ул. (67 сүз.)
(Әнәс Кари.)