Сюжеттиг чурук-биле ажылдар

Допчузу

Киирилде………………………………………………………...………….

I-ги эге. Демдек аттарының темалыг бѳлүктери, оларны өөредилге-методктиг комплексте кииргени............………………….……………………

1.1. 5-ки кластыӊ тыва дыл программазында болгаш өөредилге номунда мага-боттуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарының темалыг бѳлүктерин кииргени.......................................……………………..…

1.2. Кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарыныӊ темалыг бөлүктери...........................................................…………

II-ги эге. 5-ки класска демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип тура кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын бот ажылдарныӊ хевирлеринге ажыглаары....…….…..

2.1. Мергежилгелерниӊ хевирлери……………………………………..

2.2. Диктантыларныӊ хевирлиери………………………………………

2.3. Ребустар, кроссвордтар…………………………………………….

2.4. Оюннар……………………………………………………………….

2.5. Сюжеттиг болгаш аттыг чурук-биле ажылдар…………………….

Түӊнел……………………………………………………………………..

Ажыглаан литература……………………………………………………..

Киирилде

Демдек ады дээрге чүвелерниӊ ылгавыр демдээн болгаш шынарын көргүзер өскерилбес тускай чугаа кезээ. Кайы-даа дылда демдек адының дузазы-биле чүвелерниӊ өӊ-чүзүнүн, овур-хевирин, хемчээлин, шынарын дээш оон-даа өске тускай ылгавыр демдектерин тодарадып турар.

Демдек ады кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шынарын база илередип чоруур. Ынчангаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге «демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳредип тургаш ажыглап болур деп санап турар бис.

Уругларның эртемге сонуургалын чедип алырда, билир чүүлүнге даяаныры эргежок чугула. Ынчангаш уруглар бодунуң мага-бодунуӊ шынарларын кандыг демдек аттары-биле илередирин база олар кандыг темалыг бѳлүкке хамааржырын уруглар улуг сонуургал-биле билип алыксаар болгаш кичээлге кичээңгейи улгадыр.

Тыва дыл кичээлдериниң үезинде чүгле ѳѳредилге номнарында бердинген мергежилгелер-биле кызыгаарлатынмайын, башкы кижиниң бодунуң тургузуп алганы чаа мергежилгелерин, чогаадыкчы оюннарны, ажылдарны шын ажыглап турар болза, уругларның бот-идекпейи кѳдүрлүп, шынарлыг эки түңнелдерни эккеп болур. Оон аңгыда уругларга ребус, кроссворд дээш оон-даа ѳске сѳстер-биле оюннарны ойнадырга, чүгле сонуургалы бедиир эвес, дыл-домаа сайзырыңгай, сагынгыр-тывынгыр болурунга аажок идиглиг.

Ынчангаш бис курс ажылывыска кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарларын илередир демдек аттарының дидактиктиг потенциалын тодарадырын оралдаштывыс. Ол дээрге-ле кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип тура ажыглаарынга таарымчалыг кылдыр база ѳѳредилге программазының негелдезинге дүүштур кылган бот ажылдарның хевирлери болур. Ук бот ажылдарның хевирлерин кандыг сорулга-биле ажыглап болурун, оларның ѳѳредилгеге ужур дузазынтодарадырын оралдажыр бис.

Курс ажылыныӊ темазы: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге ажыглаары.

Ажылдыӊ объектизи: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттары.

Ажылдыӊ чаа чүүлү: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап тургаш бот ажылдарның хевирлерин кылып тургусканы ажылдың чаа чүүлү бооп турар.

Курс ажылыныӊ сорулгазы: Тыва дылда кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап тургаш, янзы-бүрү бот-ажылдарны тургузуп кылыр.

Ук сорулганы боттандырарда шиитпирлээр айтырыглар:

- Тыва дыл кичээлинге демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип туракижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап бот ажылдарның хевирлерин тургузары;

- Бот ажылдарның хевирлерин ажыглаарының аайы-биле сорулгазын болгаш методиказын тайылбырлап айтыр;

- Уругларның сонуургалын бедидер, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болгаш сѳстерни, домактарны шын, чазыг чок бижииринге мергежидер.

Ажылдыӊ теоретиктиг үндезини: Федералдыг күрүнениң ѳѳредилге стандарттары (ФКѲС); Март-оол К. Б. «5-9 класстарга тыва дылды башкылаарынга методиказы» [2002]; Март-оол К. Б, Кимова Д. А, Алдын-оол А. А. «Методиктиг сүмелер»; Сат Ш. Ч, Салзыңмаа Е. Б. «Амгы тыва литературлуг дыл»; Сат Ш. Ч, Ойдан-оол А. К. «Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. 5-11 класстарга ѳѳредилге программалары» деп ажылдарын теоретиктиг үндезиннер кылдыр алган бис.

Ажыглаан арга, методтар: Дилеп тыварының, тайылбап бижиириниң методу, индукция болгаш дедукция аргазы, компонентилиг сайгарылга (анализ) болгаш синтез аргазы, деңнелге аргазы.

Ажылдыӊ практиктиг ужур-дузазы: Тываның күрүне унтверсидединиң филология факультединиң «Тыва дыл болгаш чогаал салбырында» ѳѳренип турар студентилерге болгаш школаларга дыва дыл башкыларынга, ѳѳреникчилерге немелде материал кылдыр ажыглатынып болур.

Ажылдыӊ тургузуу: Ажылывыс киирилде, ийи эге, туӊнел база ажыглаан литература даӊзызындан тургустунган.

I-ги эге. Демдек аттарының темалыг бѳлүктери, оларны өөредилге-методктиг комплексте кииргени

Өөредилге-методиктиг комплекс дээрге-ле ажылчын программалар, өөредилге номнары, методиктиг сүмелер, мергежилгелер, диктант, эдертиглер чыындылары, янзы-бүрү дидактиктиг материалдар болгаш көргүзүг материалдары болур. К. Б. Март-оолдуӊ демдеглеп турары-биле өөредилге-методиктиг комплекс башкының ажыл-чорудулгазынга удуртулга болуп, өөредилгениң сорулгаларын, угланыышкыннарын боттандырарынга улуг дузаны чедирип турар [Март-оол К. Б, 2002].

Ук эгеде тыва дылда мага-боттуӊ кезектерин тодарадып чоруур демдек аттарының уткалыг бѳлүктерин ортаакы класстыӊ, ылаӊгыя 5-ки класстыӊ тыва дыл номунда болгаш ажылчын программазында киргенин тодарадып көрген бис.

1.1. 5-ки кластыӊ тыва дыл программазында болгаш өөредилге номунда мага-боттуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарының темалыг бѳлүктерин кииргени

5 класска тыва дылга ажылчын программаны Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң күрүне стандартының национал-девискээр кезээ база тыва дылдың болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының 5-11 класстарга (кол ниити өөредилге; ортумак (долу) ниити өөредилге) өөредилге программаларынга (5-9 класстарга тыва дыл программазы: А.К.Ойдан-оол, Ш.Ч.Сат, Н.Д Сувандии; 10-11 класстарга тыва дыл болгаш 5-11 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының программазын А.К.Ойдан-оол тургускан. 2008ч.) болгаш чаа Федералдыг күрүнениң өөредилге стандартының негелделеринге, Тыва Республиканың ѳѳредилге черлеринге кижиниң сүзүүн болгаш мѳзү-шынарын кижизидип сайзырадырының концепциязынга (2011ч.) дүүштүр тургускан.

5-ки класска «Дыл дээрге кижилерниң харылзажырының чепсээ» деп дылдың ниитилел амыдыралынга ужур-дузазын көргүскен, таныжылга сорулгалыг теманы кииргеш, эге класстарга өөренген чүүлдерин катаптаары көрдүнген. Катаптаашкын соонда «Синтаксис, пунктуация болгаш чугаа культуразы», «Лексика болгаш чугаа культуразы», «Фонетика. Графика, орфография», «Сөс тургузуу, сөс чогаадылгазы. Орфография» деп эгелерни өөренир. Аңаа улай «Морфология, орфография, чугаа культуразы» деп улуг бөлүктүң «Чүве ады», «Демдек ады», «Сан ады» деп кезектерин өөренир [Сарыглар Ч.К.].

«Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы өөредип тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын ажыглаар болза ажырбас деп санап турар бис. Өөредилге номунда демдек аттарының темалыг бѳлүктерин өөредип тургаш, кижилерниң азы дириг амытаннарның аажы-чаңын, мѳзү-бүдүжүн, чүвелерниң ѳңүн, дириг амытаннарның чүзүнүн илереткен демдек аттары хѳй. Оларны чүвелерниң шынар-демдээн, ѳң-чүзүнүн кѳргүзер демдек аттарынга хамаарыштырар деп турар. Ол ышкаш, кижилерниң аажы-чаңын, мѳзү-бүдүжүн, характерин кѳргүзер демдек аттары: кижизиг, биче сеткилдиг, оожум… Дириг амытаннарның аажы-чаңын кѳргүзер демдек аттары: чааш, эмдик, чазый, хоюган… чергелиг темалыг бѳлүктер бар болганда, кижиниңмага-боттуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарынга хамаарышкан мергежилгелерни, бот ажылдарны тургузары база негеттинип турар.

5-ки класстыӊ өөредилге номунда кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шыдарын илередип чоруур демдек аттары кирген мергежилгелер база кирип турар. Чижээ, «Демдек адыныӊ тургузуунуӊ аайы-биле бөлүктери болгаш чогаадылгазы» деп параграфты өөредип турда, 185 дугаар арында 368 дугаар мергежилгеде Буян-Бадыргыныӊ шырайын, чажыныӊ дүгүнүӊ өӊүн, кежегезиниӊ хемчээлин, думчуун, карактарын болгаш дурт-сынын тодарадып чоруур демдек аттары кирген: … Буян-Бадыргы ак шырайлыг, б ажыныӊ дүгү кедергей кара, кежегези арай чиӊгежек. Кыдырык кара карактары даады хүлүмзүрүп чоруур. Кырлаӊзымаар думчуктуг болгаш ортумак сынныг кижи… [Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 185]. А «Шынарның демдек аттары, оларның чадалары» деп параграфты ѳѳредип турда, 190 дугаар арында 374 дугаар мергежилгеде чурук-биле ажылда кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир каш демдек аттары кирген:

Арын-шырайы: хѳглүг, бодамчалыг, хүрең…

Кирбиктери: узун кара, шала чолдак,…

Бажы: узун кылагар чаштыг,…

Буттары: кызыл-даван, идиктиг,… [Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 190]

Демдек адынга катаптаашкын эртип тургаш 206 дугаар арында 408 дугаар мергежилгеде сѳзүглелдерден кижиниң даштыкы хевирин болгаш аажы-чаңын уран-чечен кѳргүзерде кандыг чугаа кезээ улуг рольдуг болганын тайылбырлаарда, дараазында демдек аттары кирген: Ѳгнүң херээжен ээзин Ичин дээр. Ак шырайлыг, сыгырзымаар кара карактарлыг, шимченгир эрес-шоваа кижи. … Ажылгыр хирезинде холдарының салаалары узун шилгедек. Бажының суук дүктерин дыргак-биле бѳле хап алган. …Ѳгнүң эр ээзи аңнап-меңнеп, аът-малын ажаар, хоюн кадарар. …Доржу тыва кижилерде чок дээн уктуг коң хаайлыг. Ол бедик болгаш артында ужу ыргайып бады келген. Карааның ѳңү сарыг-даа,кѳксүмээр-даа ышкаш, ужуру билдинмес. Ол ѳгнүң дүндүүнге чеде бер чазып турар узун. …[ Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 206]

Ындыг болза-даа ук мергежилгелерниӊ онаалгазы мага-боттуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын тодарадырынче угланмаан.

Ынчангаш 5-ки класска «Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳредип тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарынилередип чоруур демдек аттарынөөредир аргаларын көрүп, оларга хамаарышкан кичээлге ажыглаар бот ажылдарныӊ хевирлеринге чижектерни тургузары чугула. Ынчангаш демдек аттарын дараазында темалыг бѳлүктерге чарып турар: чүвелерниң шынар-демдээн, өӊ-чүзүнүн, хевирин, хемчээлин кѳргүзер демдек аттары деп турар болганда, кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттары база-ла шак-ла ындыг темалыг бѳлүктерге чарлып чоруур болганда оларны «Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳренип тургаш ажыглап болур бис.

1.2. Кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарыныӊ темалыг бөлүктери

Кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шынарларын көргүскен демдек аттарының темалыг бѳлүктерин хемчээл, хевир, шынар болгаш өӊ-чүзүн илередир деп бөлүктерге чаргаш көөрүвүске, хемчээл илередир демдек аттарында: улуг, бичии, узун, чолдак дээн чергелиг сөстер, а хевир илередир демдек аттарында: борбак, калбак, достак (дөстек) чергелиг демдек аттары хѳйү-биле ажыгтаттынып турар.

ϴң-чүзүн илередип чоруур демдек аттары: ак, кара, сарыг, хүрең, көк, шаңгыр, куу, кѳк, кызыл, шокар.

Хемчээл илередип чоруур демдек аттары: улуг,бичи, узун, чолдак, бедик, бедиксимээр, безерек, чиңге, чоон, ортумак, бичежек, кылын, калбак, чавыс, делгем.

Хевир илередип чоруур демдек аттары: калбак, борбак, каътташкак, сыпыгыр, сыгдыгыр, хапыгыр, достак, делбигир, далбагар, кыстынчак, шиш, коңзагар, кырлаң, кадыр, дөстек, бопугур, моӊзугур, эмчигир, дөрбегер, бөпүгүр, шѳйбек, хөкпегер, хертегер, дорт, дазагар, майтагар, майышкак, күдүгүр, ыргак, шөртегер, семис, шевергин.

Шынар илередип чоруур демдек аттары: дөӊгүр, дүккүр, калчан, сыйык, чирик, курзук, бузук, шаараш, дески, секпилдиг, долбанныг, меңниг, бөзүргүн, хоюг, дырышкак, кургаг, үстүг, соолбургай, күштүг, суларгай, быжыг, шыырак, сѳѳк, ырбыска, суук, дыдыраш

Тыва дылда кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарының темалыг бѳлүктери-биле ажылдаан түӊнеливисте, кижиниӊ мага-бодун 18 аӊгы кезектерге чарып болур деп түңнелге келген бис (хавак, кулак, думчук, оорга, хөрек, ижин, бел, салаалар, бут, дурт-сын, баш, хол, чаш, карак, чаак, эрин, диш, арын). Ук кезектерниң шынарын иледир демдек аттарындараазында темалыг бѳлуктерге чыып бижээн түңнеливисте: хемчээл илередир-47, хевир илередир-83, шынар-демдек илередир-14, өӊ-чүзүн илередир-18 демдек аттарыилеретинген.

Кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын темалыг бѳлүктерге чарып болур болганда, ук демдек аттарын тыва дыл кичээлинде «Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳренип тура бот ажылдарның хевирлеринге ажыглап болур деп санап турар бис.

Уругларның кичээлге сонуургалын чедип алырда билир чүүлүнге даяныры эргежок чугула, олар бодунуң мага-бодунуң кезектеринболгаш оларны илередип чоруур демдек аттарын эки билир. Ынчангаш кижиниң мага-бодунуң кезектерин илередип чоруур демдек аттарының тыва дыл кичээлинге ажыглаар болзувусса уругларның сонуургалы бедиир, дыл домаа сайзыраңгай, сагынгыр-тывынгыр болурунга аажок идиглиг.

Ортумак класстарга тыва дыл кичээлдеринге кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарының темалыг бөлүктерин ажыглаарының бертинде уругларга демдек ады деп чүл ооң темалыг бөлүктери дээрге чүл дээрзин билиндирип алыр бис.

Демдек ады чүвелерниң өң-чүзүнүн, оларның хевирин, хемчээлин илередир онзагай чугаа кезээ болганда,тыва дылда кижилерниң азы дириг амытаннарның аажы-чаңын, мөзү-бүдүжүн, чүвелерниң өңүн, дириг амытаннарның чүзүнүн илереткен демдек аттары хөй. Бистиң төрээн дылывыс оон аңгыда чүвелерниң хевирин азы хемчээлин көргүзер демдек аттары-биле байлак. Чижээ, чүвелерниң хевир-дүрзүзүнүң, даштыкы демдээниң, дуртунуң, дооразының, кылын, чугазының, ишкириниң, деңзизиниң дээш өске-даа талаларының аайы-биле демдектерин көргүзер. Чүвениңбүткен материалын илередир болгаш өске-даа демдек аттары портрет, пейзаж, интерьер (эт-херексел) чурумалдарынга хөйү-биле ажыглаттынып турар. Ынчангаш демдек аттарын дараазында темалыг бөлүк-терге чарып турар: чүвелерниң шынар-демдээн, өң-чүзүнүн,хевирин, хемчээлин көргүзер демдек аттары [ Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 192].

Ону өөредирде, уругларның кичээнгейин хаара тудуп, идепкейин бедидери-биле, демдек аттары-биле байлак янзы-бүрү сюжеттиг чуруктарны ажыглап болур. Ынчаар эрттирген кичээлдерге уруглар, чуруктарда чүве аттары бүрүзүнде кандыг-кандыг өңнер, оларның хемчээлин (улуг, биче, чавыс), хевирин (борбак, майтак, дыртык), шынарын(кадыг, быжыг) аажы-чаңын (томаанныг, хыйланчак) илередир, бир эвес кижилер бар болза, оларның хар-назы аайы-биле (аныяк, кырган) дээш. Оон аңгыда кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын чугаазынга ажыглап тургашуруглар сагынгыр-тывынгыр, чогаадыкчы чоруун көргүзүп, чуруктуң утказын чугаалап турар апаарлар. Түңнелинде өөреникчилерниң дыл-домаа сайзыраар, бодалын ажыдып, үндүр чугаалап өөренирлер.

Амгы үеде тыва дыл башкылары кичээлдерниң чаа хевирлерин ажыглап турар. Ук кичээлдерниң хевирлерин тускай кылдырбелеткенип алыры башкының бодундан хамааржыр. Кичээлдерниң чаа хевиринэрттирерде бот ажылдарның аңгы-аңгы хевирлерин башкылар янзы-бүрүаргалар-биле ажыглап турар. Бот ажыл дээрге өөреникчилер боттарыныңөөренген билиин хынап шенээри болур. Кичээл үезинде эки өөренир болгашкичээнгей чок уругларның билии бот ажылдардан көстүп кээр. Уругларга бот ажылдың аңгы-аңгы хевирлерин ажыглап тургаш өөредири чугула. Чижээ:чурук-биле ажыл, ребус-биле ажыл, кроссворд-биле ажылболгаш оюннар оларга хамааржыр. Уругларга чүгле бот ажылдарны ажыглаар эвес, а практиктиг кичээлдерге оларның сонуургалын оттуруп янзы-бүрү мергежилгелерни (аас болгаш бижимел), карточкалар, чогаадыглар болгаш диктантыларның аңгы-аңгы хевирлерин кичээл үезинде ажыглап турар. Ол ажылдарның дузазы-биле уругларның кичээнгейин хаара тудуп, сонуургалын оттуруп ап болур.

Ынчангаш ук курс ажылында мага-боттуӊ кезектерин илередип чоруур демдек аттарын 5-ки класска тыва дыл кичээлинге демдек аттарының темалыг бѳлүктерин өөредип тургаш ажыглаар бот ажылдарның хевирлерин тургускан бис.

2.1. Мергежилгелерниӊ хевирлери

Мергежилген дээргетеоретиктиг билиглерни быжыглаар сорулгалыг өөреникчилерниң кылыр ажылы [Март-оол 2002: 98].Колдуунда практиктиг хевирге дыл кичээлдериниң быжыглаашкын болгаш катаптаашкын кезектеринге мергежилгелер хөй черни ээлеп турар. Мергежилгелер кылып турар үеде уруглар шын бижилге дүрүмнерин сактып, оларны шын медереп билип ап турарлар. Оон аңгыда, мергежилгелерни күүседирде уругларның кичээнгейи бедиир болгаш демдек алыр дээш, кызып ажылдаарлар. Ынчангаш, мерегежилге дээрге билигни быжыглап, шиңгээдип алырының аргазы болур. Мергежилге быжыглап, чаңчыктырар талазы-биле тускай сорулгалыг болур. Мергежилгелер аас болгаш бижимел-даа болур.

Мага-боттуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарын өөредип тургаш, өоредилге номунда кирген мергежилгелерге немелде кылдыр ажыглап болгу дег мергежилгелерниӊ хевирлери тургускан бис.

Мергежилге 1

Онаалгазы: Бердинген сөзүглелде кижиниӊ мага-бодуңга хамаарышкан карартыр парлаан демдек аттарының ушта бижээш чадаларын айтыңар.

Келгеш-ле, аъттарындан дүшсе-ле, Агбаан-Демчиниң хөлчок чоок таныжып алганы эштери - шор сөөктуг, шала чолдаксымаар дурт-сынныг, терең кара-кара кирбиктерлиг, оңгаксымаар карактарлыг. Сырысев база хакас, узун, шилгедек дурт-сынныг, саргылсымаар карактарлыг, шириин шырайлыг Степан Майнагашев олар баштаан он шаа шор, хакас делегаттар, а чууза тергелерде орус даргалар олургулап алган болган (ИБ., Ак., 229).

Мергежилге 2

Онаалгазы: Бердинген демдек аттары-биле домактардан чогаадыӊар, олар кандыг темалыг бөлуктерге хамааржырыл тодарадыңар.

Моӊзугур, дыдыраш, сыпыгыр, бедик, секпилдиг, чиӊге, делбигир, кадыр, узун.

Мергежилге 3

Онаалгазы: Кижиниң мага-бодунуң тус-тус кезектериниң шынарын илередир демдек аттарындан немеп бижиңер, демдек аттарының кайы темалыг бѳлүктерин хѳйү-биле ажыглатынып турарын аас-биле хынаңар.

Чижээ: Чаак: борбак, бопугур, кызыл, мешпек, оңгак, сыртылааштыг...

Думчук:

Карак:

Баш:

Бут:

Хол:

Салаалар:

Үстүнде бердинген мергежилгелерни кылдырып тура, уругларның сагынгыр, тывынгыр, чогаадыкчы чоруун сайзырадып болур. Мергежилгелерни кылдыртканының соонда уругларның билиин быжыктырып карточкаларны ажыглап болур.

Карточкалар-биле ажыл

Уругларның бот ажылдарынга карточкалар-биле ажыл кол черни ээлээр. Ук методика уругларның кичээлге сонуургалын оттурар болгаш угаан-медерелин бодандырарынга ажык дузалыг. Бо хевирниң ажылдарын онаалга хыналдазының үезинде база кичээлдиң быжыглаашкын кезээнге ажыглап борлур. Карточкаларга каш айтырыг киирери, кандыг хевирлиг кылыры кичээлдиң сорулгазындан хамааржыр. Бир карточкага айтырыгны үштен кевүдетпес болза эки. Бир кичээлге каш ѳѳреникчини карточка-биле ажылдадыры башкының бодундан хамааржыр. Карточка-биле ажылга 5-6 хире минута бээр, а быжыглаашкын кезээнге оон бичии хѳй белеткел үезин берип болур. Карточкаларны ол-ла дораан хынааш, демдектерни салыр[Март-оол 2002: 98].

Карточка №1

Кижиниң дурт-сынының хемчээлин болгаш хевирин кѳргүзер удурланышкак уткалыг демдек аттары кирген 2 домак чогаадыр. Чижээ: Мээң эштерим аразында кандыг дурт-сынныг улус чок дээр узуну-даа, чолдаа-даа бар.

Карточка №2

Кижиниң арын шырайының ѳң-чүзүнүн кергүзер демдек аттары кирген 2 домак чогаадыр. Чижээ: Хүнге дадыкан хурең шырайлыг кадарчы оол.

Карточка №3

Кижиниң мага-бодунуң кезектеринге хамаарышкан демдек аттары кирип турар 1 үлегер домак, 1 тывызык сактып бижиир.

Башкы кижи чүгле ѳѳредилге номунда кирген мергежилгелерге доктаар болза, уругларга ханы билиг берип шыдавас деп чүүл билдингир. Ынчангаш аңаанемей бистер ук ажылда карточкалар-биле ажылды киирген бис. Ол ажылдарның дузазы-биле уругларның кичээлге кичээнгейин хаара тудуп, сонуургалын оттуруп ап болур.Уругларга карточка-биле ажылды кылдырып турар болза, уругларның кичээлге киржилгези идекпейжиир, чардыгар, чалгаараар чоруу эвээжээр. Карточкаларны башкы кандыг-даа онаалгалыг кылдыр таарыштыр тургузуп ап болур.

2.3. Диктантыларныӊ хевирлери

Уругларның кичээл үезинде угаан-бодалын сайзырадыры-биле, оларга катаптаашкын болгаш быжыглаашкын кезектеринге диктантыны бижидип болур. Янзы-бүрү диктантыларны бижидип, оларны кичээлдерге удаа-дараа ажыгладып турары дээрге уругларның материалды кайы хире деңнелге билип алганын хынаарынга улуг ужур-дузалыг болуру чугаажок. Диктантылар аңгы-аңгы хевирлерлиг болур: тайылбырлыг диктант, шилилгелиг диктант, хыналда диктант, словарьлыг диктант дээш оон-даа ѳске. Диктантыларның хевирлеринден ортумак класстарга шилилгелиг болгаштайылбырлыг диктантыны ажыглаары сонуурганчыг [Март-оол 2002: 98].

Шилилгелиг диктант. Бо ажылдың хевирин колдуунда кичээлдиң катаптаашкын азы быжыглаашкын кезектеринге чорудары эптиг. Шилилгелиг диктант уругларга боданыр арганы берип, угаан-бодалын сайзырадып, эрткен материал талазы-биле азы чаа шиңгээдип алганы билииңниң деңнелин билип алырының чугула аргазы бооп турар [Март-оол 2002: 98]. Ынчангаш бо арганы, аргалыг-ла болза, шиңгээдип алган бүгү билиглерин хынаарда ажыглаары эргежок чугула. Диктантының бо хевиринге даянып алгаш уругларга мындыг хевирлиг овур-хевир илередир кылыг сөстери кирген шилилгелиг диктантыны бижиттирип болур.

Шилилгелиг диктант

Онаалгазы: Кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектерин тодарадып турар демдек аттарын ушта бижиир, ук демдек аттары кайы темалыг бѳлүкке хамааржырын тодарадыр.

Сөзүглел: Ол чогум иезиниң иштинден ыт оглу ышкаш караа муңгаш үнүп келбээн. бир эвес ындыг болза, кемниг төл деп санаар ыйнаан, төрүттүнерде көңгүс анаа оол турган. Дыдыраш баштыг, кырлаңзымаар думчуктуг, терең кирбиктериниң адаанда шалыңда чодураа дег кылаңнашкан кара карактарлыг турбажык бе. Авазының эмиин көрүп кааш каттырымзап, ийи холун сарбаңнадыр давыгылаар ышкажыгай. Ындыг чараш карактар канчап дош ышкаш агарып, иениң чүрээн шимирт кылыр шоваа оду чиде бергенил?.. (К. Черлиг-оол)

Тайылбырлыг диктант

Диктантының база бир кол хевири — тайылбырлыг диктант болур. Бо хевирни тыва дыл кичээлдеринге шала эвээш ажыглап турар деп бодаар бис. Ону хөй кылдыр ажыглаары уругларның бодалын шын тайылбырлап өөрениринге идиглиг болур. Тайылбырлыг диктантыны ортумак класстарга «демдек ады» деп теманы өөредип тура, дараазында тывызыктартан кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ушта бижиир кылдыр онаалганы берип болур.

1. Узун оол удазын зенгилиг. (улун)

2. Аргада ак баштыг ашак олур. (тѳжек бажында хар)

3. Аксы чок-даа болза,

Ал-шаараш диштиг. (хирээ)

4. Кадын кыстың,

Караа чараш. (диис)

Тайылбырлыг диктант кылдыр тывызыктар шилип алыры таарымчалыг, чүге дизе уругларның бот-тывынгыр чоруун көрбүшаан сөзүглелде кирип турар демдек аттарының уткаларын болгаш шын бижилгезин тайылбырлап тургаш, тыва улустуң аас чогаалының онзагайын билип алыры ажыктыг.

Үстүнде көргенивис диктантыларның хевирлерин кичээл үезинде ажыглаарга, өөреникчилерниң угаан-медерели, аас болгаш бижимел чугаазы сайзыраар. Ынчангаш диктантыларның янзы-бүрү хевирлерин кичээлге ажыглаары чугула.

Ребустар, кроссвордтар

Ребустар болгаш крассвордтар– уругларны бодандырар, оларның сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр бот-ажылдарның хевирлериниң бирээзи.Ребустуң дузазы-биле кичээл үезинде уругларның кичээнгейин хаара тудуп ап болур. Кичээлдиң катаптаашкын болгаш быжыглаашкын кезээнге ребустарны киирип аптурар болза эки. Ребус — дээрге негеп турар сөзү азы домаа фигуралар, үжүктер болгаш демдектер дузазы-биле чуруттунган тывызык-тыр [Ожегов 2008:474].

Ребустарны, крассвордтарны кичээлдиң сорулгазынга дүүштүр ажыглаары чугула.Оларны ажыглаарга, кичээл бедик көдүрлүүшкүннүг, солун, уруглар хөй боданып турар, эртемге оларның сонуургалы бедик, идепкейи улуг болур[Март-оол 2002: 115].

5-ки класска тыва дыл кичээлинге«демдек аттарының темалыг бѳлүктери»деп теманы өөредип тургаш уругларныӊ кичээлге сонуургалын оттурар болгаш чаа темаже кичээнгейин хаара тудар сорулга-биле дараазында ребустарны ажыглап болур. Ук ребустарны кижиниӊ мага-бодун кезектериниң шынарын илередир демдек аттарынга чижектерни тургускан бис.

Ребустар:

1) мугур баш;(моңзугур)

1 2 3 м=з

2=О

2) ’+ чаш;(суук)

3) ’+дыраар’’+ш чаш; (дыдыраш)

4) арын; (секпилдиг)

5) + ; (чараш)

1 2 3

1=р

6) Ш+ тар; (шаңгыр)

7) . (терең)

к=ӊ

Кроссворд

Кроссворд – дээрге бердинген езугаар тыптынган сѳстер-биле долдуртунар, куруг хана-карактар дузазы-биле таарыштыр чорутунган фигуралыг оюн-бодалга [Ожегов, Шведова 2002]. Кроссворд тургузары болгаш оларны кичээл үезинде бодаары уругларныӊ угаан-медерелин дүрген ажыылдадырын чедип алырда ажыглаар аргаларның бир хевири.

Кроссвордтарны кичээлдиӊ кайы-даа кезээнге ажыглап болур:

1. Катаптаашкын үезинде, уругларныӊ эрткен кичээлде өөренген темазын кайы хире шиӊгээдип алганын хынаар сорулгалыг ажыглап болур.

2. Чаа теманы өөренип турган үеде, уругларны теманын адын, сорулгазын тодарадырынга дузалыг боор кылдыр ажыглап болур.

3. Кичээлдиӊ төнчүзүнде, өөренген теманы быжыглаар сорулгалыг ажыглап болур [Зубрилин].

Дараазында кроссвордту кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын өөредип доозупкаш, катаптаашкын хевиринге чорудуп болур.

Доора дургаар:

1. Дүрзүзү багай, коргунчуг арын (дүрзүнчүг)

2. Доӊгайып алган дег оорганыӊ хевири (күдүгүр)

3. Эринниӊ адаккы кезээ мурнуку кезээнден мурнай берген (эмчигир)

4. Ээрип каан дег, чалгыгланчак, долгашкак чаш (дыдыраш)

5. Кижиниӊ чаактарыныӊ думчук чоогунда достак черинде кызылзымаар өӊ.

6. __________ салаалар. (чиӊге)

Узун дургаар:

1. Элээн бедик дурт-сын (бедиксимээр)

Дидактиктиг оюннар

«Уругларның иштики делегейинче долгандыр турар делегей дугайында билиишкиннер, кѳрүүшкүннер агып кирер кончуг улуг чырык соңга – оюн. Сонуургак, кызымак чоруктуң одун кыпсыр чаштанчы – оюн» - деп, В.А. Сухомлинский чугаалаан. Кичээлдерге янзы-бүрү оюннарны чорудуп болур. Ооң иштинден тыва дыл кичээлдеринге грамматиктиг оюннар улуг ужур-дузалыг. Грамматиктиг оюннар уругларның боданыр аргазын кѳдүрүп, сѳстерни, оларның шын бижилгезин сактып алырынга, грамматиктиг дүрүмнерни шиңгээдиринге ѳѳредип, шынчы, эш-ѳѳрү дээш сагыш човаачал чорукка, ажылгырын болурунга кижизидип, башкы-биле ѳѳреникчини чоокшулаштырар.

Оюн «Кым хѳй билирил?»

Бо оюн кандыг-бир чугаа кезээн чаа ѳѳренгенде-даа, катаптаашкын-даа үезинде чорударынга кончуг ажыктыг. Кандыг-бир мага-боттуң кезээниң адын бергеш, оларга хамаарыштыр демдек аттарын чежени тып шыдаарыл, бижидер. Эгелээрде эң мурнунда кижиге саазын бээр (дүрген чорудар).

Чижээ: Карак - кара, борбак, сыпыгыр, картышкак...

Оюн «Сөстү тып»

Онаалгазы: 1. Адаанда бердинген таблицага даянып, саннарның үстүнде үжүктерни сөзүглелде бердинген ёзугаар тудуштуруп тургаш, сөстерни тывыӊар.

Тереӊ 0+5+2+12+5+0+3+15+2+5 көжүп каап олурар, шөйбелдир 4+2+8+13+13+8+9, кырлаӊ 1+7+14+11+7+0+3+7+9, узун эр маспактанып каапкан «Шыяан ам» дээш бадырып олурган. Сүрлүг демиселди азы адаанныг чарышты көргүзер черлерге ооӊ тереӊ 0+5+2+12+5+1+3+15+2+5 бирде бедик 6+4+10+4+0+3+8+16 ортузунче бөлдүнчүп, бирде үстүнче, бирде адаанга ийи хөлчүк кыдыында сывырташкан кундустар дег, шимеӊейнчип-ле турганнар.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

К Д Р Т А И Х У Ы Г В Ч Б Н М Е Ң

Оюн «Тур! Олур!».

Ук оюн уругларга дыка дүрген боданыр арганы база оларньң хан-дамыр сайзыралынга улуг салдарлыг болур. ѳѳреникчилерге анаа демдек аттарын база нарын демдек аттарын башкы холуй адаар, бир эвес нарын демдек ады болза, ѳѳреникчилер олудундан турар, а чаңгыс демдек ады болза ол хевээр олурар. Чижээ: ыргак-дагыр, сарыг, кара-кара, борбак, улуг-биче, кара, ак.

Оюн «Бир базым».

Ийи ѳѳреникчини самбыра баарынга үндүрүп алыр. Олар базым кылгаш-ла демдек адын адаар. Кайызы демдек ады тыппайн баар-дыр, ол кижи аштырган болур. Бо оюнну командалыг оюн үезинде капитаннар аразынга база ойнадып болур.

Үстүнде көргенивис дидактиктиг оюннарны ажыглап тургаш, «демдек ады» деп теманы ѳѳреникчилерге чедимчелиг тайылбырлап берип болур.Чүге дээрге, оюн үезинде уругларныӊ боданыры күштелип, кичээлче кичээнгейи чайгаар тырттылып, өөренген темага сонуургалы оттуп келири чугаажок.

Сюжеттиг чурук-биле ажылдар

Чурук-биле ажылды кичээлдиң кайы-даа кезээнге ажыглап болур. Чурукту көргүзүп тургаш, катаптаашкын азы быжыглаашкын кылырга, кичээлге уругларның сонуургалы оттуп, чогаадыкчы чоруу, аас болгаш бижимел чугаазы сайзыраар, кичээлди диригжидип, өөреникчилерниң сонуургалын оттурар болгаш чогаадыкчы бодалдар төрүттүнери

Сюжеттиг чурук-биле ажылдар

Поиск по сайту