Нiхто не запамятуе, з якога часу стаяў тут адзiнокi курган. Таксама нiхто не ведае, кiм ён быў насыпаны i з якога поваду. Кажу "стаяў", бо зараз яго няма на свеце. Што ж з iм здарылася? Якi лёс напаткаў яго? Пра гэта я i хачу расказаць. Год за годам плыў час, праходзiлi вякi, мяняўся выгляд зямлi. Месцамi зарастала яна лесам, непраходнымi пушчамi. Лес таксама стаяў на працягу вякоў. А потым людзi высякалi яго. Ссечаны лес выкарчоўвалi, а рэшткi таго, што раней называлася лесам, выпальвалi, а попел рассявалi па зямлi. Звяры пакiдалi свае логавы i норы, пераходзiлi ў другiя мясцiны, дзе было зацiшней i дзе можна было знайсцi прытулак. Разляталiся i птушкi. А курган, немы сведка вялiкiх змен i падзей, што адбывалiся на свеце, стаяў i стаяў, не прымаючы ўдзелу ва ўсiх гэтых праявах, стаяў маўклiвы, строгi i замкнёны. За доўгiя часы аброс ён густым, шчыльным дзiрваном, сатканым з розных травiнак, зёлак i кветак. Мне вельмi хацелася б пранiкнуць у таямнiцы старажытнага кургана, якога ўжо няма на свеце, але якi жыве ў людскiх паданнях. Хацелася б ведаць i тое асноўнае, што трымала яго на свеце i звязвала з жыццём. А курган быў дужа цiкавы. Верх яго, нiбы круглая шапка-кучомка, кiдаўся здалёку ўсiм у вочы i вабiў да сябе вольных птушак. На курган прылятаў зоркi арол, садзiўся на самы верх яго, азiраў далечы, выглядаючы сабе спажыву. Залятаў сюды вечарамi бяздомнiк бусел, якому не давялося знайсцi сабе дружачку або якi страцiў яе, калi яна была ў яго. На верхавiне кургана ён часта начаваў, падзяляючы адзiноту маўклiвага волата, - курган быў высокi, магутны. Як апавядае легенда аб гэтым кургане, у яго было сваё асабiстае жыццё. Яно звязвала яго з зямлёю i з небам. Толькi людзi не ведалi пра гэта. У адну ясную ноч, калi неба ўсё было ўсеяна зорамi, адзiнокi курган заўважыў, што з недасяжнай нябеснай вышынi над iм свецiцца яркая, блiскучая, нiбы дыямент, прамянiстая зорка. Яна бесперастанку мiгацела дзiвосным бляскам, пералiвалася разнастайнымi, як вясёлка, колерамi праз лёгкую туманнасць, нiбы вока праз раснiцы самай прыгожай дзяўчыны ў свеце. Свяцiлася яна незлiчоныя гады, калi i кургана не было на свеце. Яна зачаравала яго, i ён не зводзiў з яе свайго позiрку. У кожную ясную ноч, калi запальвалася цудоўная зорка ў далёкiм небе, адзiнокi курган толькi i бачыў адну яе, толькi пазiраў на яе. Удзень, калi зоры пагасалi, ён жыў думкамi аб зорцы, што свяцiлася над iм з глыбiнi бяздоннага неба. Сумаваў старадаўнi адзiнокi курган, чаму такая далёкая-далёкая адлегласць, непераадольная, непраходная аддзяляе яго ад зоркi. Але сумоту таiў ён глыбока ў сваiм нутры. Ён дужа засмучаўся, калi над зямлёю наплывалi хмары i засланялi сабою неба i далёкiя зоры на iм. Тады ён быў хмуры, невясёлы, пануры. Яго сумоту злёгку разганяў паважны бусел, што прылятаў каратаць з iм ночы. Часамi ў iх i гутарка сякая-такая вялася, хоць, праўда, маўклiвая. - Цi даляцеў бы ты, буслiк, да неба, дзе свецiцца унь тая зорка, што над намi? - хацелася гэтак запытаць бусла. Бусел адмоўна кiваў сваiм доўгiм носам. Асаблiва цяжкая пара для адзiнокага кургана была ўвосень, калi хмары наўсцяж i на доўгi час засцiлалi неба, а яго падсуседнiк - бусел - вылятаў у вырай. Але вось i хмурыя днi праходзiлi. Неба раз'яснялася i свяцiлася ўночы незлiчонымi халоднымi агнямi зорак, а бусел варочаўся з выраю. Адзiнокi курган весялеў. Ён адзяваўся ў новае ўбранне з маладзенькай траўкi, зелля i кветак. Як радасна было яму пазiраць на сваю зорку, што мiгацела над iм у глыбi неба! Як многа хацелася яму сказаць ёй! У нядоўгiм часе дзiвосная праява напаткала адзiнокi курган. Аднойчы, калi ён дужа пiльна пазiраў на сваю чараўнiцу-зорку, яму здалося, што ад яе нiбы адарваўся кавалачак, такi ж блiскучы i далёкi. Курган увесь замлеў ад нечаканай, няяснай радасцi: няўжо зорка пасылае аб сабе вестачку яму, самы дарагi падарунак? I хiба ж ён не заслужыў гэтага сваёй адданасцю недасяжнай зорцы? А можа, гэта здалося яму? Можа, гэта зман? Цi то сапраўды самая затоеная, самая светлая мара становiцца праўдаю, рэчаiснасцю? Ноч скончылася, зоркi пагаслi пры дзённым святле. Дзiвоснае ачараванне знiкла, як мiраж. Але ў наступную ноч здарылася нешта яшчэ болей цiкавае. Брыльянцiсты кавалачак, што, як здалося кургану, скiнула зорка, падаў унiз, на зямлю, i ўсё наблiжаўся i наблiжаўся, i так хутка, што за iм цяжка было сачыць. Толькi яркi блакiтны след пакiдаў ён за сабою. Курган увесь замiраў, яго радасцi не было гранiцы. А потым пачуў шум высока над зямлёю, а следам гудзенне, нiбы гром садрыгаў надземныя прасторы i нiбы дзесь у вышынi iгралi невядомую песню нябачаныя ў свеце арганы. Прайшоў яшчэ момант, i раптам непадалёку грукнуў выбух страшэннай сiлы. Бусел ледзь управiўся зляцець з кургана, а на курган пасыпалiся асколкi распаленага жалеза i гарачы попел. Верх яго звалiўся на зямлю. Дзiрвановае ж убранне было ўшчэнт апалена. Калi ўсё зацiхла, бусел пакружыўся над адзiнокiм курганам i сам сабе падумаў: "Тое, што ты так горача любiў i да чаго так прагна iмкнуўся, цябе i загубiла, мой друг стары".
Якуб Колас Цвiркун
У кожнага чалавека сваё жыццё, свой талент i сваё шчасце. Па характару людзi розныя, але ёсць у некаторых з iх адно агульнае: яны iмкнуцца ўгору i стараюцца стаць як мага вышэй. Разважаючы гэтак, я ўяўляю сабе цыркуль, што стаiць на стале з акуратна разведзенымi ножкамi. Самае высокае месца ў цыркулi - шарнiр, што злучае i замацоўвае ножкi цыркуля. Шмат каму здараецца ўзлезцi на шарнiр, што значыць стаць высока ў людскiх вачах, падбiраць плады славы i пазiраць на ўсё звысака. Ды, глядзiш, раптам нечакана сарвецца з шарнiра - цi то па сваёй вiне, цi то па чужой волi, i стрымгалоў коцiцца нанiз, як гэта здарылася з цвiркуном, пра якога я i хачу расказаць. З краю пасёлка, на самым канцы вулiцы i крыху наводшыбе, пры лесе, стаяла старэнькая, закiнутая хатка. У хатцы жыла бабка-бабылка. Нiшто не кiдалася ў вочы ў гэтай хатцы, хiба толькi шырокая, прасторная, прысадзiстая печ з рознымi пячуркамi, з прыпечкам, падпрыпечкам i ямкамi з двух бакоў прыпечка. Бабка-бабылка заграбала сюды жар i прысыпала яго попелам, каб не гаслi вугельчыкi. Што ажыўляла хатку-хiбарку i скрашвала адзiноту бабкi-бабылкi, дык гэта - цвiркун. Жыў ён зiмою на печы, i ўсю ноч нястомна цвiрчэў. Песня яго была просценькая, без усякiх кампазiтарскiх завiтушак. Кампазiтарам жа быў сам цвiркун. Самаю адданаю слухачкаю яго была бабка-бабылка - яна любiла свайго спевака, называла яго "мой музыканцiк-цвiркунок". - Хораша, сардэчна цвiркаеш ты, мiленькi мой цвiркуночак! З табою на свеце жыць весялей. Каб не ты, ад нуды зайшлася б тут адна, - не раз казала бабка-бабылка. Цвiркун проста рос у сваiх вачах ад такiх слоў бабкi-бабылкi i цвiркаў яшчэ харашэй i, я сказаў бы, яшчэ болей лiрычна. Ён мяняў пазiцыi на печы, па комiне прабiраўся пад самую столь на пячны карнiзiк, садзiўся там i цвiркаў. Цвiрканне яго адтуль даносiлася яшчэ галасней. Здаралася i так, што цвiркун залазiў на гару, а зрабiць гэта было не цяжка: памiж комiнам i столлю была невялiчкая шчылiна. Праз яе i пралазiў цвiркун. На гары ён выбiраў адпаведнае месца i распачынаў сваю песню. Голас яго ледзь-ледзь далятаў да вуха бабкi-бабылкi. - Ото жэўжык! - цешылася бабка-бабылка. - Захацелася, бач ты, пацвiркаць на волi. Ну, цвiркай, цвiркай на здаровейка, родненькi мой! Бабка-бабылка ведала, што яе цвiркунок зноў вернецца на печ, бо печ для цвiркуна - тое самае, што эстрада для аркестра. Такiя штукi прарабляў цвiркун не адзiн раз. Праўда, рабiў ён гэта ў цёплае надвор'е пад канец лета. Але цвiркуну адной гары-вышкi паказалася мала. Захацелася яму аднойчы сысцi не толькi з гары-вышкi, але i за межы дворыка бабкi-бабылкi выбрацца. На гары пад шчытом было незашклёнае акенечка. Праз яго цвiркун па сцяне апусцiўся на зямлю. Ноч была цёплая i цiхая-цiхая. Натамiўся за дзень вецер i прылёг на ўскрайку лесу, пад пышнымi лугавымi кустамi, пад стагамi i наогул у спакойных мясцiнах, каб адпачыць. Яму ж таксама патрэбен адпачынак. А вецер у тутэйшых краях быў найбольшаю i найважнейшаю асобаю. Усё мясцовае жыхарства, пераважна птушкi, кузуркi, матылькi, паважалi яго, услаўлялi, складалi яму песнi, як хто ўмеў. Кожны подых ветра, кожнае слова яго зараз жа падхоплiвалi тысячы галасоў. Ды, праўду сказаць, было за што паважаць вецер: ён ачышчаў паветра ад смугi, дыму i туманаў, падмятаў дарогi i сцежкi, наганяў хмары, калi зямлi i рознаму стварэнню патрэбен быў дождж. Але калi, бывала, вецер узлуецца, дык тады сцеражыся: наробiць такой бяды i такога разбурэння, што i за два тыднi не ачухаешся. Вось чаму так паважала вецер насельнiцтва лесу, палёў i лугоў. Вецер пачынаў драмаць, натупаўшыся за дзень, вандруючы па свеце. I раптам ён чуе голас, нязвыклы для слыху. Вецер злёгку паварушыўся i стаў услухоўвацца. Гэта спяваў цвiркун, забраўшыся ў верхавiну высачэннай хвоi. - Што гэта? хто так цiўкае? - цiха, нiбы сам сабе, прамовiў вецер. - А гэта, шаноўны ветру, цвiркун так спявае, - пачцiва адказала ветру сава-начнiца, пралятаючы на гэты час непадалёку ад хвоi, дзе наладзiў сабе новую эстраду цвiркун. - Скажыце, калi ласка, - цвiркун! Якi голас! Ды гэта проста - здольнасць, талент! - гаварыў вецер (ён быў у добрым гуморы). - Так вось i здаецца, - казаў ён далей, - што гэта круцiцца залатое калёсца на маленькай срэбранай восi. Вецер быў мастак па часцi вобразных выказванняў i крылатых слоў. Апроч таго, ён i сам быў у некаторай ступенi музыкант. Хто не ведае, якiя песнi высвiствае ён у завiруху, якую сам жа наладжвае! Як бы там нi было, ветравы словы былi пачуты i падхоплены тысячамi галасоў. На досвiтку другога дня яны абляцелi ўсе ваколiцы, бо iх сказаў не хто-небудзь, а сам вецер. I асаблiва пашанцавала "залатому калёсцу i маленькай срэбранай восi". Кацiлiся яны i кацiлiся па ўсёй акрузе. Цвiркун стаў знатнаю асобаю. Аб iм гаварылi, спявалi i шумелi, праслаўляючы надзвычайныя музычныя здольнасцi яго. Да цвiркуна зляталiся птушкi, каб паслухаць песню, музыку славутага музыканта i аддаць яму данiну павагi i захаплення. Каля новай эстрады на высачэннай хвоi мiтусiлiся цэлыя клубкi камароў. Iм таксама хацелася пераняць што-колечы з матываў цвiркуновай песнi, хоць асаблiвых матываў там i не было. Прыляталi да цвiркуна розныя матылькi i машкара, i ўсе яны так цi iначай выказвалi яму павагу i пашану. Цвiркун заганарыўся i звысака пазiраў на розную драбязу. Ён забыўся нават пра сваю ранейшую сядзiбу, пра печ бабкi-бабылкi i пра самую бабку-бабылку. Цвiркун быў на шарнiры, другiмi словамi - у росквiце сваёй славы, i асаблiва закружылася галава яго тады, калi ён даведаўся, што вядомы спявак дрозд прыступае да напiсання манаграфii: "Цвiркун i яго музычная школа". Але ў жыццi нiчога вечнага няма. Ужо адна тая акалiчнасць, што спявак-дрозд не толькi адступiўся ад свайго намеру пiсаць манаграфiю аб музычнай школе цвiркуна, але i лапкi свае абмыў, што гэтага рабiць не будзе, гаворыць шмат аб чым, - проста зразумець трудна. У чым жа тут справа? Раскажу, чаму так сталася. Як нам ужо вядома, найважнейшая i самая паважаная асоба ў тутэйшых мясцiнах быў вецер. Вiдаць, яму снiлiся нядобрыя сны, бо, прачнуўшыся, ён сярдзiта пазяхаў i адчуваў сябе пагана. Ён зусiм забыўся пра цвiркуна i пра свае пахвальныя словы яму. Ды гэта i не дзiва: у ветра няма вытрыманай сталасцi. Сягоння ён дзьме з аднаго боку, заўтра з другога, а то i зусiм зацiхае. Нездарма ж кажуць аб людзях, што мяняюць свае погляды: у яго сем пятнiц на тыднi або ў галаве яго вецер ходзiць. Было яшчэ цёмна. Ледзь-ледзь на свет займалася, калi прачнуўся вецер. I трэба ж было цвiркуну ў гэтую нядобрую хвiлiну распачаць сваю песню. Агорнуты славаю, цвiркун цвiркаў ва ўсю моц, ад гэтага песня яго страчвала сваю мяккасць i лiрычнасць. Вецер прыслухаўся. - Каго ж гэта так рана чэрцi дрэнчаць? - прамовiў ён сам сабе i дадаў: Свяргоча, скрыпiць, як нямазанае кола на нямазанай дубовай восi з нямазаным падоскам. Якраз на гэтую пару там пралятала сава-начнiца. - А гэта, ваша мосць, цвiркун так спявае, - пачцiва адказала сава-начнiца. - К чорту! - зашумеў вецер. - Ляцi, скажы гэтаму скрыпуну, каб заткнуўся! Сава паляцела, а летучы выгуквала: - Кi-гi! кi-гi! Хо-хо-хоо! Ёй заўсёды было весела, калi хто з блiзкiх або знаёмых зрываўся з высокага месца i кацiўся ўнiз. Падляцеўшы да цвiркуна, сава загалёкала: - Заткнiся! заткнiся! сцiхнi - так сам вецер казаў! Саве хацелася нагаварыць шмат болей, але недалёкi ўсход сонца палохаў яе, i яна спяшалася ў сваё цёмнае дупло. Словы ж яе зрабiлi сваю справу. Праз кароткi час уся акруга ведала пра трагiчнае здарэнне з цвiркуном. Яго пачалi высмейваць i кпiць над iм. - Спявак знайшоўся! - Занадта многа забраў сабе ў галаву! - Ведай, цвiркунок, свой на печы куток. I нiхто не сказаў слова спачування. Пакрыўджаны, зняважаны цвiркунок змоўк, не падаваў аб сабе нiякага знаку. На новай, цяпер зацiхшай эстрадзе дачакаўся ён цёмнага вечара i цiхенька, каб нiхто не бачыў, падаўся на сядзiбу бабкi-бабылкi. А як была яна рада, што яе цвiркунок зноў заняў сваю пазiцыю на печы! А калi цвiркун перажыў боль свайго падзення i зацвiркаў, бабка-бабылка аж заплакала ад радасцi. I гэта была поўная i сапраўдная радасць.
Якуб Колас Хмарка
Не шукай ты шчасця, долi На чужым далёкiм полi. Янка Купала Нiякага клопату i гора не ведала гэта прыгожая белая Хмарка. Яна не ведала, з чаго i як радзiлася на свет, адкуль узялася яна; не ведала нават, цi ёсць у яе мацi. Можа, затым яна i была такая шчаслiвая, што нiчога не ведала аб белым свеце. Той дзень, праўдзiвей, тая ранiца, калi з'явiлася яна на небе, была вельмi ж цiхая - такая цiхая, што нават чутно было, як спявалi, седзячы на круглым лiсцiку зялёнай лотацi, два прыўдалыя конiкi. Сiваваронка, снуючыся каля таўшчэразнага жаралiстага дуба, дзе было яе гняздо, трашчала, бы тая трашчотка, на ўвесь луг, сварачыся з цыбатым i даўганосым Буслам, якi, праўда, i вухам не вёў на ўсю гэту плявузготу сярдзiтай суседкi, а любоўна цешыўся са сваiх дзетак, што таксама сядзелi ў гняздзе на тым жа дубе. Дзесь у небе жалобна пiшчэў галодны каршун, i гукi яго далёка расплывалiся ў нерухомай цiшы летняй ранiцы. У ветра, вiдаць, было нейкае свята ў гэту ранiцу, або добра нагуляўся ён дзе за ўчарашнi дзень, бо яшчэ не варушыўся i спаў, хоць сонейка падбiралася пад поўдзень. I гарачая была гэта ранiца. Грэчка, якая зачынала ўжо зацвiтаць, i даўно акучаная бульба проста млелi ад гарачынi i ў знемажэннi тужлiва паапускалi сваё лiсце. I лiсточкi iх таксама пачыналi жаўцець. Маленькi, беленькi камячок, якiм спярша была гэтая Хмарка, пачынаў тым часам павялiчвацца, шырыцца i рабiцца болей грузкiм. Добра было гэтай Хмарцы плыць высока-высока ў безгранiчных разлогах светаў i акiдаць поглядам прыгожыя малюнкi зямлi, што ляжала пад ёю. З тэй страшэннай высачынi, на якой плыла Хмарка, усё выглядала вельмi хораша, вельмi прыгожа: здалёку ўсё з'яўляецца нам iначай, як яно ёсць папраўдзе, бо такая ўжо натура i схiльнасць нашай душы - бачыць усё добрае i прыгожае ў тым, што далёка ад нас, што не з намi. I паплыла паволi шчаслiвая хмарка ў далёкую-далёкую дарогу, дзе застанаўляючыся, як прыемная думка, дзе кiруючыся на малюнкi, што найбольш зацiкаўлялi яе; а поле з пясчанымi схiламi сваiх узгоркаў, зялёныя лугi з пакручастымi стужкамi блiскучай вады, адвечныя лясы-бары - адным словам, усе тыя з'явы, якiя першымi кiнулiся ў вочы нованароджанай Хмарцы, аставалiся ўсё далей i далей, i сама гэта даль акрывалася ў намiтку сiняватай смугi. Уласнае шчасце бязроднай Хмаркi (яна не памятала роду) не давала ёй мажлiвасцi прымецiць чужое гора. Ёй здавалася, што ўсе на свеце, як i сама яна, радуюцца i цешацца сваёй доляй. Па гэтай прычыне Хмарка не ведала, якую тугу i жаласць пакiдае яна за сабою на зямлi, з якой прагавiтасцю чакала поле задаволення свае смагi. Унь там, за вёскаю, чуць-чуць калышацца ў межах пажоўклае жыта. Гэта вецер, толькi што абудзiўшыся, пачынае пазяхаць, пацягацца. Бедныя каласкi пiльна прыглядаюцца да Хмаркi. Калi-нiкалi iх ажыўляе надзея ўздужаць з ласкi шчодрай Хмаркi. Але Хмарка iдзе далей, толькi цянёк ад яе праплыве, як здань якая, па жыце, i яно нiкне каласкамi, стаiць, нiкому не скардзiцца, як бы самлеўшы. I сумна рабiлася ўсюды, i нейкая крыўда i жаласць бруiлiся над усiм, што пакiдала Хмарка. Два прыўдалыя конiкi перасталi спяваць i пахавалiся пад лiсток лотацi. Гэта яны спявалi песню ў чэсць Хмаркi, а яна так зняважыла iх. Пташкi таксама змоўклi, а маленькi ручаёк, здавалася, панёс свой жаль у зямлю пад каменнi, у цень альховых кустоў. А Хмарка, шчаслiвая, радасная, ясная, як майская ранiца, усё iшла, iшла далей i далей да невядомых краёў свету, i толькi ёй рабiлася крыху сумна, ёй шкода было пакiдаць тыя малюнкi, да якiх ужо прывыкла, але жывая натура гнала яе i гнала, не даючы супачынку. Так iшла яна ўвесь дзень. Пад вечар, як сонейка схiлiлася блiзка да захаду, Хмарка зайшла ў такi край, якi непадобен быў да тых краёў, адкуль яна выбралася ў дарогу. Перад ёю пачалiся высокiя горы, вярхi якiх пакрывалi адвечныя снягi. Сонейка пачало хавацца за край зямлi, апошнiя стрэлы яго праменняў ахварбавалi яе ў агнявiсты колер i патухлi. Востры холад пустых i жудасных верхавiн дзiкiх гор моцна сцiснуў Хмарку. Яна скурчылася ўся, зрабiлася маленькай i тонкай, знайшла зацiшак мiж гор i спынiлася, прыхiлiўшыся да старой Скалы. Страшна стала Хмарцы. - Адкуль прыпаўзла, нябога? - спытала Скала Хмарку. Яшчэ большы страх агарнуў яе. - Не ведаю, - боязна адказала яна. - Што робiш, чым займаешся? Хмарка зрабiлася яшчэ меншай i маўчала. - Я люблю паслухаць, што робiцца на свеце, - апраўдвала Скала сваё пытанне. - Што ж ты бачыла, раскажы мне. Хмарка крыху асмелiлася i пачала расказваць, як хораша на зямлi, як усе там шчаслiвы i радасны, як спяваюць мошкi, конiкi, травы, збажына. - Хто сам шчаслiвы, таму здаецца, што i ўсе шчаслiвы, - сказаў Арол на гутарку Хмаркi. - Быў i я ў тых краях, адкуль прыблуталася iмасць. Там, гаворыш, - шчасце? А што ж, па-твойму, няшчасце? Там палi выплакалi апошнiя слёзы, каб даць табе жыццё, шчаслiвая Хмарка! I цяпер там нават расы не бывае. Але не для таго назначалiся слёзы, каб радзiць цябе на свет для бадзяння па чужых краях... - I доўга яшчэ гаманiў Арол, наракаў на Хмарку. Слухала Хмарка нараканнi Арла i прыкра зрабiлася ёй. Прайшла ноч, зачаўся новы дзень, зноў пайшла ў дарогу Хмарка. Цяпер яна ўжо не чула сябе шчаслiвай i вольнай, як наўперад: так глыбока запалi ёй арлiныя словы. Днi iшлi, праходзiлi тыднi, а яна, як заклятая, усё хадзiла па свеце. I дзе толькi не была яна! Якога гора не прыйшлося зажыць ёй у дарозе! Насiлася яна над пустэлямi, перад ёю рассцiлалiся моры, якiя не мелi берагоў. Ганялi яе ветры, iрвалi на кусочкi яе тонкiя валаконцы. I нiдзе на свеце не было ёй супакою. I вярнулася яна зноў у той край, адкуль i выйшла. Пажоўклыя палi, сухiя травы, пагарэлая збажынка гаротна вiталi Хмарку; пацямнела яна, зажурылася, паапускала пасмы i заплакала халоднымi слязьмi над роднымi палямi... Стары Дуб, абмыўшыся дажджом, павесялеў i сказаў да Бусла, з якiм даўно ўжо быў у дружбе: - От навука для тваiх дзяцей. Моцна ж накажы ты iм, дружа, каб не лёталi дарэмна па свеце, не бадзялiся: у сваiм родным кутку работы досыць для кожнага. Бусел маўчаў. Вiдаць, ён iначай пазiраў на гэту з'яву, а можа, i недачуў слоў свайго сябра.
Якуб Колас Камень
Такiх прыгожых месцаў, якiм быў гэты куток, рэдка дзе можна знайсцi. Прынамсi, так думаў даўганосы бусел, каторы меў тут, на старадрэвiне, пышны палац. А бусел усё ж такi трэцца па свеце, i на яго словы можна мець увагу. Шумлiвая рэчка, цёмны лес, поле, луг i гурт старасвецкiх дубоў, дзе асталяваўся бусел з сям'ёй, выглядалi весела, а падчас i шчаслiва, i гэтым самым як бы пацвярджалi, што тут i сапраўды не кепска. Але бывалi i такiя выпадкi, што ўсе тутэйшыя жыхары крыху сумавалi, крыху гаравалi, - без гэтага не абходзiцца ў жыццi. I хто ведае: быць можа, чым часцей даведваюцца да нас нягоды, тым глыбей пачуванне цаны жыцця, тым ясней яго светлыя моманты. Але самым шчаслiвым жыхаром быў тут, ведама, камень, - так злажылi i згадзiлiся яго суседзi: рэчка, лес i другiя. I праўда, як нi моцныя дубы, а ўсё ж iх матлашылi i сушылi вятры, iх палiла сонца, на iх мецiлiся цяжэрныя хмары залатымi стрэламi пякучых маланак, а ў час навальнiцы па iх каранёх тапталiся людзi. Таксама рэчка знывала ад сушы ў сваiх берагах пад косамi гарачага сонца i агаляла сваё няшчаснае дно. Яе чыстае лона не раз заносiлася смеццем, гразёю i розным брудам няпрошаных гасцей ручаёў, што вынiкалi з ласкi навальнiцы. Пра лес i казаць няма чаго. Ой, колькi разоў даводзiцца яму, старому, перадрыжаць усiмi жылкамi за долю сваiх сынкоў, як увойдзе сюды з блiскучай сякерай на плячах бязлiтасны чалавек! Бывалi цяжкiя часы i для бусла. Не патрапiш у пару вярнуцца з выраю, намерзнешся досыць, стоячы на гняздзе, i духi табе падцягне, бо дзе знойдзеш спажытак у такую сцюжу? А каменю што? Кажуць жа - моцны, як камень, i маўклiвы, як камень. Дык што яму астаецца тут? Ляжаць сабе, як пан, у мяккiм доле. Нi дождж, нi жар для яго не страшны. Блiсне сонца, дзьмухне вецер - i сухi камень i цёпла яму. I месца выбраў прыўдалае! Тут i рэчка табе вiдаць, лес, i белыя хмаркi-гускi, што плаваюць па бязмежнаму прастору сiнiх небясоў. А колькi жыцця навокал яго! Чарнабровыя плiсачкi любяць крыху падурэць каля каменя, а то проста сядуць на самы яго верх i пачнуць такiя гамонкi, што толькi i можна пачуць iх увесну. Лясная жаваранка прылятае сюды начаваць, i, пэўна, гэта каменю пяе яна такiя прыгожыя песнi, што душа замлявае. Што ж, шанцуе яму - i толькi! Кожнаму свая доля. Так казалi суседзi шчаслiвага каменя. Аднаго толькi не маглi сцямiць тутэйшыя жыхары: камень нiводным слаўцом не выявiў свае радасцi, што нямала ўсiх тут здзiўляла. - Ну, што ж? Такая ўжо натура яго! Але здарылася тут вось якая рэч. Прылятае раз на сваё гняздо бусел ды кажа да дубоў: - А ведаеце, браткi, што? - А што? - усе разам запыталi яго. - Шчаслiвы наш камень... рассыпаўся. - Ну?! - Не можа быць! - зашумела рэчка. - Што ж гэта такое? - прагукаў лес. I ўсе дзiвiлiся такому здарэнню. - З чаго ж такое лiха прылучылася з iм? I нiхто не ведаў, што сказаць на гэта.
Якуб Колас Крынiца
Можа, вы i не паверыце, што гэта ўсё праўда. Але цi так яно было, цi не так - спрачацца не буду. Скажу проста: гэтая крынiчка напэўна частавала сваёю вадою яшчэ вашых дзядоў-прадзедаў. Яе вада - найчысцейшыя слёзы веснавых хмарак, што ад узнiкнення свету ходзяць над зямлёю такiмi прыгожымi чародкамi. Яе беражкi - аксамiтныя межы, з-пад гэтых аксамiтаў ззяе золата жоўтых пяскоў. А тыя землi, што ляжалi побач! Колькi хараства, колькi мудрага задумення было ў iх! Не дзiва, што тут, каля крынiчкi, кiпела жыццё, бо кожнаму хацелася стаць блiжэй да вады, каб палюбавацца на сваё ўласнае хараство ў яе люстры, як гэта любiлi рабiць прыгожыя краскi. Другiм хацелася паслухаць цiкавую музыку, якую складалi дробненькiя хвалькi, скачучы з каменьчыка на каменьчык, трэцiя блукалi тут, каб крыху адпачыць у прахалодзе блiскучых хваль, чацвёртыя гарнулiся сюды - проста гледзячы на другiх. Але крынiчка была такая скромная, такая сарамяжлiвая, што нават не зварачала ўвагi на сябе самую i нiколечкi не ганарылася сабою. Цякла i цякла сабе туды, куды несла яе нязнаная сiла, нават i не думаючы пра тое, якую важную ролю аб'яднання жыцця выконвала яна. А тая гара, што дала ёй пачатак жыцця, пазiрала на яе з любасцю i гордасцю мацi. Часамi яе жоўтыя камянiстыя схiлы асвятлялiся такою радасцю, такою ўсмешкаю здавалення, што ўсiм рабiлася лёгка, добра, цiха, мiрна. Найчасцей гэта здаралася тады, калi ўсё вакол пачынала абуджацца пасля ночы. З-за далёкiх рубяжоў зямлi, дзе неба так нiзка нахiляецца да яе, уздымалася залатая карона, яе агнявiстыя блiскучыя праменнi, як стрэлы, разляталiся па зямлi i па небе. Лясны жаваранак i салавейка ў цянiстых кустах старалiся навыперадкi павiтаць сонейка першымi, i песнi iх дрыжалi прыгожай музыкаю ў хвалях паветра цiхай ранiцы. I трудна было сказаць, хто з iх лепей спявае. Але часы змянялiся i часамi нейкi смутак ахоплiваў гару. Тады яна агортвалася сiваю намёткаю i аб нечым моцна тужыла. Нiхто не ведаў, якiя прычыны засмучалi гэтую добрую горку. А гара-мацi, як вiдаць, думала аб далейшай долi свае дачкi. Чулае матчына сэрца адгадвала тое, чаго так часта не можа прадбачыць нават сталы розум, узбагачаны веданнем з'яў i ўмоў жыцця. - Эх, дачушка, дачушка! - уздыхала гара. - Чаго, матулечка, так цяжка ўздыхаеш? - пытала крынiчка. - Эх, любачка! Ты яшчэ мала жывеш на свеце i шмат чаго не цямiш, блазнiца. А я, стоячы тут з незапомных часоў, навучылася бачыць тое, чаго не бачыш нi ты сама, нi гэтыя пышныя i крыху надзiманыя дубы, нi наогул усе большыя i меншыя тутэйшыя жыхары. Толькi людзi, i то не ўсе, а самыя сталыя, самыя разумныя з iх, што пiльна i пранiкнёна ўглядаюцца ў кнiгу жыцця зямлi, могуць трошкi разбiрацца ў гэтых справах. - Што ж ты хочаш сказаць, матуля? - Мiлая дачушка! Даўно я заўважаю, што ў зямлi дзеецца штось нядобрае. Чуе маё сэрца, што нейкая сiла рыхтуецца павясцi цябе па другой дарозе. - А што можа рабiцца ў зямлi? - спытала здзiўленая i зацiкаўленая крынiчка. - Зямля такая спакойная, нерухомая, як быццам зусiм акамянела i застыла. Слухалi травы, слухалi краскi, слухаў ракiтнiк i лазняк, птушкi, нават салавейка прыпынiў сваю песню i прыслухоўваўся да гэтай размовы. Усiм здавалася, што нiкога на свеце няма разумнейшага за крынiчку, бо аб такiх цiкавых i мудрых рэчах гаманiла з iмi яна! А тут i крынiчка шмат чаго не ведае. I ўсе замерлi - так уважлiва слухалi яны гэтую гаворку. - Эх, неразумнае дзiцятка! - сказала гара. - Гэта толькi павярхоўнаму воку не вiдно нiчога. Зямля жыве, у яё жыццi многа-многа змен, толькi ж яны выяўляюцца так павольна, так непрыметна, i на першы погляд здаецца, што яна скончыла кола свайго iснавання. А ты вазьмi вецер: чаго толькi не робiць ён? А гэтыя прыгожыя хмаркi, што любяць так часта прапаўзаць над намi, каб адбiцца ў люстры твае чыстай вады! А iншыя схованыя ў нетрах зямлi сiлы! Але не ў гэтым справа, пра гэта мы пагаворым другiм разам. Справа ж у тым, што цябе хочуць павярнуць на другую дарогу. - А чым жа, матуля, гэта кепска? Ну i пайду, i пабягу ў другiх берагах... Скажу табе, родная, мне i самой хацелася паглядзець на другiя краiны белага свету. Засмуцiлася старая гара, пацямнелi яе прыгожыя схiлы, бо вечар павольна апускаўся на зямлю i за далёкiмi пагоркамi хавалася сонца. - Я мушу перасцерагчы цябе, дачушка, - зноў сказала гара. - Наўперад ты добра падумай, а ўжо тады выбiрай свой лёс. Нiхто, дачушка, не можа стрымаць твайго жадання, i ты пойдзеш туды, куды цябе так цягне твая цiкавасць. Ты пойдзеш у другi бок, у другiя краi панясеш сваю ваду. Праўда, ты спаткаеш шмат новых з'яў, угледзiш тое, што табе i не снiлася. Але памятай, дачушка, успомнiш ты сваю старую матку, успомнiш аксамiты тваiх беражкоў i залатое сваё дно, i моцна-моцна пацягне цябе сюды, бо сярод чужынцаў ты згубiш свой воблiк, сатрэшся з твару зямлi. А я тут буду стаяць адна, i туга разлукi з табою высушыць маё сэрца. Ты паглядзi, вунь там, бачыш, стаяць горы, а на iх расце лес. Гэта ўсё мае сваячкi, i не сягоння-заўтра яны, таксама як i я, дадуць пачаткi новым крынiчкам. Яны будуць бегчы сюды, i калi б ты пачакала, дык яны злiлiся б з табою: нахiл зямлi якраз iдзе ў гэты бок. Тады б вы сталi магутнай ракою, i ў гурце вам не страшна было б кацiцца ў свет: вас нiхто не адолее, i вы не страцiце сябе на чужыне. Вы б ажывiлi ўвесь гэты край, ён стаў бы багатым на зайздрасць чужынцам. I яшчэ скажу табе адно: калi ты пачуеш, як здрыганецца зямля, дык хутчэй, як мага, старайся перарэзаць, прабегчы абвал, якi ляжа ўпоперак твае дарогi, i ты пацячэш па старым жолабе. А не зробiш гэтага, дык ужо будзеш прымушана звярнуць на другую дарогу, куды цябе горне гэтае няяснае, такое павабнае жаданне навiны. Вечар даўно кiнуў наметку шараватага змроку на зацiхаючую зямлю. Гара маўчала, цiха разважаючы аб чымсьцi. Поўны месяц устаў на небасхiле, усмiхнуўся, бы той падарожны, страцiўшы надзею на добрую долю; яго таемны i тужлiвы водблiск разлiўся над цiхiмi разлогамi зямлi i неба. Крынiчка ўсё бегла, гнала хвальку за хвалькай, поўная задумення. Булькала i звiнела, як музыка, зачароўваючы зялёныя беражкi; залатыя мары снавалiся над пахiленымi галоўкамi прыгожых красак. Месячык падплыў яшчэ вышэй i кiнуў сваю касу ў лона крынiчкi i зачараваў яе. Цяпер ёй яшчэ мацней захацелася iсцi далёка, бо ёсць невыразнае хараство ў гэтых прыгожых далях, у гэтых няясных парываннях да невядомага. Прыгожыя мары-летуценнi раптоўна перабiлiся. Крынiчка пачула, як пад ёю здрыганулася зямля, цяжкая глыба адарвалася ад гары-маткi i загарадзiла ёй дарогу. - Я не праб'юся! Я не праб'юся! - прашаптала крынiчка. - Хутчэй, хутчэй, дачушка, ты здолееш прабiцца! - з матчынай любасцю i страхам перад дарагой стратай трывожна казала гара. - Я не праб'юся!.. Што ж? На новую дарогу. - I ў другi бок пабегла крынiчка. Заплакала гара буйнымi росамi... Асiрацела старая гара, пераляцеў кудысь салавейка, пасохлi прыгожыя краскi, i жоўтымi пяскамi засыпаў вецер прыгожую дарожку крынiчкi. Нарадзiлiся i пацяклi другiя крынiчкi, утвараючы новае жыццё, а гэтае, калiсь шумлiвае i вясёлае, месца пачало замiраць i глухнуць. I толькi гара з абветранымi схiламi яшчэ сведчыла аб даўнейшых часах поўнага жыцця. Нават трава не расла тут, i толькi непатрабавальны сiвец, якi прывык да цяжкiх умоў жыцця, сям-там раскiдаўся крупiнкамi па гары. Прайшоў час. Была ранiца. Сонейка пачынала новы дзень. Цiха ўздымаўся над лагчынамi туман, крычалi дзесь гусi. Лесавы жаваранак ужо снаваў у небе i вiтаў яснае сонца. Ён так i застаўся тут, каля гэтай гары-сiраты, i толькi адзiн разганяў яе журбу; часамi ўсмешка засмучанай радасцi асвячала яе жоўтыя схiлы. Скончыўшы песню, жаваранак сеў на камень, што ляжаў на самым версе гары, i сказаў: - Паслухай, мацi, а да цябе прыйшлi дарагiя госцi, толькi яны баяцца зiрнуць табе ў вочы. На купiнках сiўца блiшчалi, як слёзы, буйныя кроплi расы. - Ах, мiлая матуля, - загаманiлi кроплi, - мы прыйшлi, бо вельмi ж смуцiлiся па табе ў далёкiх невядомых краях. Мы - часткi твае роднай крынiчкi, што цякла з твайго сэрца. Даруй жа нам, матка, што мы не паслухалi цябе. - I расказалi аб сваiм бадзяннi. Аб чым маглi сказаць яны, падумайце самi. Гара ж iм сказала: - За тое, што вы не паслухалi свае маткi i кiнулi сваю радзiму, вы будзеце вечна кружыцца па свеце i нiколi не збудзеце сваёй жальбы па родных кутках, i нiдзе не будзеце мець вы прытулку на свеце. Прыгрэла сонейка, заззялi кропелькi дарагiмi каменнямi i знiклi. Куды ж яны дзелiся? Куды?