Самая важная прычына ўсiх яго нягод крылася ў тым, што гэта Калiва расло на чужым грунце. Хто яго ведае, як занеслася яно на зялёны луг. Але ласне яно вiнавата? Або хто вiнават? I навошта шукаць вiнаватага? Проста выкiнулася зернетка аржаное з мяшка, як везлi ў млын жыта, - цi ж не магло хiба так стацца? А можа, якi падарожны, iдучы полем, сашмаргнуў, не думаючы, каласок i iшоў потым праз гэты луг i кiнуў зернетка. Толькi ж узрасло яно мiж чужынцаў: поруч з iм рос званец, мяцёлка, а каля саменькага карэння цiснулася ўсялякая трава-драбяза: шчытнiк, iмяло, белая дзяцелiна, муражок i розныя краскi. Але гэтыя суседзi не хацелi знацца з сiрацiнай i лiчылi вялiкаю ганьбай для сябе i свайго гонару кампанёўства з закiданым Калiвам Жыта. Ну, што ж! хiба змусiш каго, каб любiў цябе, раз ты нiкому не люб? Няхай! Надышла вясна. Вясна гэта такая пара, у якую адны толькi няўдатнiкi, адны бяздольнiкi, па справядлiвасцi нешчаслiвыя, не знаюць радасцi. Вясна - гэта пара, калi ўсе спяшаюцца скарыстаць гэты час для шырокай вясёласцi i глыбокага жыцця сэрца. Бывала, чуць-чуць пачне паказвацца з-за лесу сонца, а на лузе ўжо пачыналiся спевы, шчаслiвыя, улюбёныя шэпты чаротаў з высокай жорсткаю асакою. Падыдзе сонейка яшчэ вышэй, пачынаюць злятацца матылёчкi, ды такiя прыгожыя, так хораша ўбраныя, што найпершы зух-фарсун пазайздросцiў бы iм. Усякiя травы, кветкi, кожны кусцiк, кожная саломiнка, падымалi голавы, цягнулiся к сонцу, вiталi яго i ў чэсць яго курылi найлепшымi ладанамi - чысцейшымi туманамi ранiцы i прыямнейшымi пахамi свежых красак лугу. I сонейка вiталася з iмi i рассыпалася золатам, дыяментамi ў кожнай капельцы расы, адлiвала ўсiмi колерамi вясёлкi. Закiданае Калiўца Жыта таксама жадала сонца i цягнулася да яго кожнаю сваёй жылкай, усiм нутром сваiм. Мяцёлка штурханула яго. - Куды сунешся, мужыцкая ўцеха? - сказала задзiра-мяцёлка. - Шу-шу-шу, - зашапялявiў званец (гэта смех яго такi), - змый наўперад пясок са свайго рыла, тады пазiрай на сонейка. - Яно тут фанабэрыi панабралася, усiх адцiснуць хоча i заняць чужое месца, - шаптала знiзу трава-драбяза. Слова не сказала Жытцо на такую знявагу. I што ты адзiн зробiш процi ўсiх? А хiба жыта не ўмее цярпець? Якая ж другая раслiна зазнае такога гора, як жыта? I яно цярпела, толькi сэрца ледзьве-ледзьве магло стрываць, каб не разарвацца ад жалю - так многа сабралася яго. Хоць бы было з кiм пагаманiць, слова прамовiць, разважыць сваю тугу, думкi паганыя разагнаць, - усё ж было б лягчэй. I толькi той пойме, як цяжка было гэтаму Калiву ў лузе, хто сам многа перажыў, многа меў у сэрцы горкiх думак, якiмi не з кiм было падзялiцца. Але мiнулiся веснавыя днi. У пагодзе зрабiлася вялiкая змена; пачалася суш. Заныў луг, пажаўцелi груды, цяжкiя пачалiся часы. Рыжыя мурашкi хадзiлi, як непрытомныя, не ведаючы, за што ўзяцца; пчолкi, чмелiкi званiлi яшчэ жудасней, яшчэ нудней, пралятаючы над лугам i не знаходзячы сабе пажытку, толькi аваднi i сляпцы красавалiся i паганым звонам рэзалi сэрца. Конiкi пазмаўкалi i толькi вечарамi распачыналi сваю жальбу. Травы сохлi i жоўклi, прыгожыя краскi тужлiва хiлiлi свае зграбныя галоўкi, дарэмна шукаючы цяньку, i сохлi без часу. Глухi шум, нараканне пайшлi па лузе, трывожна гаварыў луг пад гарачым ветрам. Пачалi травы i краскi судзiць-разважаць, вышукваць прычыны такога няшчасця. Адзiн казаў тое, другi другое, - i ўсе шумелi, нiхто не слухаў нiкога, i толку нiякага не дабiлiся. - Спытайма хiба ў ручайка: ён самы мудры на лузе, - урэшце параiў чарот. I праўда, ручаёк тут быў самы старэйшы i болей ад усiх ведаў жыццё. Стаяў тут таксама i стары дуб, але сам ён прызнаваўся, што i дзед яго не памятае такога часу, калi б у лузе не было ручайка. Прыйшлi да ручайка травы-пасланцы, бухнулi ў ногi яму - няшчасце навучыць гнуць голавы. "Так i так, - кажуць, навучы, што рабiць, дай ты нам раду". Слухаў мудры ручаёк гэту просьбу травы. - Заўтра скажу, а цяпер дайце мне падумаць, распытаць таго-сяго. - От што, мiлыя, - сказаў назаўтра ручаёк, - сонейка ўгневалася на вас. Найдзеце мiж вамi самага няшчаснага, i няхай ён раскажа сонейку сваё цяжкае жыццё-нядолю; тады яно зжалiцца над вамi i прыкажа ветру нагнаць хмары. - Хто ж тут самы нешчаслiвы? Кожнаму здавалася, што ён i ёсць самы няшчасны. Прылятаюць матылькi i кажуць: - Аржаное Калiва - самае няшчаснае. I вецер пацвердзiў, што гэта праўда. Пасылае луг паслоў да Аржанога Калiва, кланяюцца жыту паслы, просяць заступiцца за ўсiх. А жыта звесiлася коласам i маўчала: цяжкая доля, знявага аднялi ад яго дар слова. I сонца яшчэ гарачэй стала прыпякаць лугавыя травы.
Якуб Колас Страказа
Калi абмiнуць малапатрэбныя або зусiм непатрэбныя словы (а iх, на жаль, вельмi многа), дык можна проста сказаць: такое прыгожае возера, з такiмi прывабнымi берагамi - то высокiмi, то адхоннымi з купчастымi дубамi i соснамi па краях возера, рэдка сустрэнеш. Надзвычай ясная, спакойная ранiца выдалася ў гэты дзень. Возера лагодна пакалыхвала свае хвалi, i, каб пачуць iх шум, трэба было дужа ўважлiва прыслухоўвацца да гамонкi дробных хваляў, што, як срэбра, пералiвалiся на сонцы. I толькi палоску танюсенькай белай пены, нiбы карункi на падоле маладзiцы, пакiдала возера ўздоўж свайго берага. Тым, хто сядзеў у гэты час над возерам i любаваўся жывым срэбрам яго дробненькiх скалак-хваляў i ўслухоўваўся ў iх музыку, давялося пабачыць надзвычай цiкавы малюнак: з пясчанага i неглыбокага дна возера выпаўзалi на бераг дзiўныя, зеленаватага колеру нейкiя iстоты, падобныя да вадзяных жукоў. Выпаўзшы з возера, жукi некаторы час нерухома сядзелi на цёплым пясочку. I тут, на вачах, з iмi адбывалася дзiўная змена: шкарлупiна раскiдалася, спаўзала, i з жука выклёўвалася маладзенькая, далiкатная стракозка з празрыстымi, бы слюда, крыльцамi. Момант пасядзеўшы, яна разгортвала крыльцы i жвава падымалася ў паветра. Так нараджалася новае стварэнне. Праз пару хвiлiн цэлы рой рэзвых, рухавых стракозак закружыўся над возерам i яго берагамi i далёка над полем. Як радасна i весела пачыналася маладое жыццё! Здавалася, канца не будзе яго радасцi. Стракозкi мiтусiлiся ў паветры, ганялiся адна за другою, лавiлi камарыкаў, сутыкалiся ў паветры. Нават не заўважылi, як сонца пачало схiляцца на захад i ўсё нiжай i нiжай спускацца над зямлёю, а потым i зусiм схавалася за лесам. У паветры значна пахаладзела, пацягнула вiльгаццю. Кропелькi яе сталi выступаць на празрыстых крыльцах стракозак, адчаго i лятаць iм стала значна цяжэй. Страх агарнуў маладых стракозак, бо яны не ведалi жыцця - гэта быў першы дзень яго, першы дзень iх веку. Адна стракозка, абцяжараная кропелькамi расы, ледзь-ледзь даляцела да альховага кусцiка, што стаяў над возерам, i прысела на яго лiсцiк у самым зацiшным месцы. Яна вельмi перапалохалася i думала, што жыццё яе ўжо скончылася. А ноч была свежая, халодная. "Канец!" - думала стракозка. Але назаўтра мрок развеяўся, пасвятлела, i нарэшце ўзышло сонейка. Яно абсушыла завiльгатнелыя крыльцы стракозкi, што прытулiлася на альховым кусцiку над возерам. Яна акрыяла. Да яе вярнулася жыццёвая сiла. Малапаслухмянымi лапкамi яна пасцiрала рэшткi расы на крыльцах. Вядома, ёй дужа памагло сонца. Стракозка зусiм ачуняла. Яна пачула сiлу, i ёй захацелася пагуляць, пакружыцца ў паветры, дзе ўжо мiтусiўся цэлы рой стракозак. Наступны вечар, мрок, вiльгаць i прахалода ўжо не палохалi яе, бо яна ведала, што надыдзе новы ясны дзень. I была ўпэўнена, што так будзе i надалей i назаўсёды. Але яна моцна памылiлася, бо таго дасведчання, што прынеслi ёй два-тры днi добрага надвор'я, было вельмi мала, каб цвяроза i разумна глядзець на жыццё i надалей. На свеце вечнага няма нiчога. Жыццё мяняецца. Адна яго форма змяняе другую, i так бесперастанку - такi ўжо закон жыцця. I гэтак здарылася i тут. Надвор'е змянiлася. На неба наплылi хмары i ахiнулi яго. Падзьмуў халодны вецер, некалькi дзён падрад лiлi дажджы. Бедная стракозка, праз меру даверыўшыся альховаму кусту, што стаяў над возерам i на якiм правяла яна некалькi начэй, зусiм акалела ад холаду. Узышоўшае праз колькi дзён гарачае сонца ўжо не магло ажывiць зусiм акалелую стракозку. I не давялося ёй ужо весялiцца ў празрыстым паветры. Вестка аб тым, што стракозка загiнула, абляцела бераг шматвяковага возера. Магутны дуб, што стаяў над возерам, сумотна зашумеў сваiм шатрыстым верхам i сказаў: - Беднае ты стварэнне, стракозка! Чаму ты загiнула без часу? А таму, што адным альховым кустом не можна замыкаць i абмяжоўваць свайго жыцця. На свеце ёсць шмат прытульных куточкаў i сховiшч, дзе можна перачакаць i схавацца ад розных нягодаў.
Якуб Колас Супраць вады
Нiхто не памятае, калi асталяваўся тут Стары Дзед. Дзед назiраў за парадкамi ў лесе, вартаваў луг i поле, быў поўным гаспадаром над усiм навокал, i без яго ведама не адбывалася нiводная справа. Лес рос толькi там, дзе паказваў Дзед, а калi якое дрэва кiдала сваё насенне ў аблюбаваны грунт, Стары Дзед гневаўся i не даваў яму ходу... Можа, тое, што рабiў Дзед, было i добра - спрачацца не буду, тым болей што ў Дзеда парадак быў. Дзед толькi таго i глядзеў, каб парадкi былi, за iмi ён i свету не бачыў. Другое пытанне, цi рады i задаволены былi тыя, каго апекаваў i над кiм панаваў Дзед. Было тут Азярко, - чым яму кепска? Сама прырода адарыла яго хараством, у светлыя яго воды любiла зазiраць сонца; прыгожыя белыя хмаркi адбiвалiся ў iм, як у люстэрку; у iм купаў свае праменнi задуменны месяц, i цiхiя зоркi пералiвалiся дзiўнымi агнямi розных колераў. Вакол Азярка красавалiся пышныя кусты лазы i ракiты, зялёным валам цягнулiся па беразе стройныя алешыны. А самае Азярко Дзед убраў прыгожаю вадзяною лотаццю, засеяў пахучым аерам i развёў цэлыя нiвы чаротаў. Дык не дзiва, што Дзеду было крыўдна слухаць нараканнi Азярка. Але гэтага яшчэ мала: дачуўся стары, як тлумачыла Азярко Дзедаў клопат наконт убрання яго. Вот i дачакаўся падзякi. Азярко казала, што лозы i алешнiк пасеяны Дзедам дзеля таго, каб не даць волi вадзе, каб умацаваць бераг i гэтым самым трымаць на прывязi ваду. Лозы i алешнiк - гэта Дзедавы служкi. А вадзяная лотаць? А чароты, аеры? - Лепей зусiм бы iх не было, - казала Азярко, - гэтыя раслiны i краскi магiльныя крыжы для вады. Хацелася Азярку вылiцца з балотных берагоў сваiх, пайсцi другiм месцам i крыху асвяжыцца. Гэтае жаданне i прагненне волi яшчэ павялiчылася ў iм пасля таго, калi сюды пачалi прабiвацца крынiчкi жывой вады. Яны расказвалi, дзе iм прыйшлося пабыць i якую карысную зрабiць на свеце работу. Азярко чула тут святую праўду, i яшчэ большае нездаваленне падымалася ў iм супраць Дзеда. - Пане гаспадару! - сказала раз Азярко Дзеду. - Даволi я пабыло тут. Вада - такая рэч, што не можа доўга стаяць на адным месцы: спакой - вадзе пагiбель. Сам ты бачыш, што на дно маё падае бруд, а ў гэтым брудзе завялося балотнае зелле... - Мiлае маё! - сказаў Дзед. - Ты ж тут не адно, а я павiнен падумаць аб кожным з вас, i я ведаю, што дзеля поўнага парадку павiнна быць чыя-небудзь адна воля; а калi кожны пачне жыць сваёю галавою, дык што будзе? - Твая праўда, гаспадару, павiнна быць чыя-небудзь адна воля, дык няхай гэта будзе адна супольная воля - воля нашага згуртавання. - Так, так! - падхапiлi лес, луг i поле. З гэтага часу i пайшла спрэчка - усе супраць Дзеда. - Ах вы, свавольнiкi, свавольнiкi! - узлаваўся Дзед. - Я ваш гаспадар, i будзе так, як хачу я. Прайшло яшчэ колькi часу. Дзед рабiў тамаванне, узмацняў берагi Азярка. Але надышла навальнiца i паддала Азярку сiлы, усе Дзедавы ўмацаваннi былi знесены, i яго самога панесла вада. Збеглi з неба хмары з сваiмi перунамi, зноў глядзела сонца на зямлю, лашчыла пакрыўджаных навальнiцаю. Пазiраючы, як куляўся Стары Дзед у грозных перавалах вады, Азярко сказала: - Дурны, дурны Дзед. Не воля аднаго, а воля ўсiх толькi i можа мець сiлу i права.
Якуб Колас У балоце
I Загразла ў балоце панская брычка разам з панскаю сям'ёю, слугамi, коньмi, з усiм панскiм скарбам. Урэзалася яна ў гразь па самыя калодкi, засела на сярэдзiне балота. Паляглi на чэравах конi i... нi тпррру!.. нi но! Нiхто не чакаў такога здарэння. Сядзяць паны, як мурашкi, на купiне сярод лужыны. Бяда прылучылася, нiбы з грому. Але не век жа сядзець, злажыўшы рукi, трэба ж даваць якую раду. Першы апомнiўся пан i ўзяўся за работу. Перш-наперш трэснуў ён кулаком фурману ў спiну, вылаяўся на ўсё балота i пусцiў у ход усю машыну. Фурман, узяўшы пугу, высвенцаў конi. Конi задрыгалi нагамi, заварушылiся з аднаго боку на другi, i... машына стала. Ясна, што трэба злазiць з воза. Злез фурман, слугi, пан, панi, паненкi. Месяцца па гразi, як мухi па смятане, тупаюць вакол брычкi, бядуюць, вохкаюць, ахкаюць. Адзiн радзiць тое, другi - другое; крычаць, таўкуцца, - толькi рэха ходзiць па балоце. Больш за ўсiх працаваў фурман: ён махаў рукамi, аддаваў каманду, аж сам пан пачуў нейкi страх i скакаў пад фурманову дудку. - Пхайце ззаду! - крыкнуў фурман ва ўсё горла i сам уляпiўся за аглоблю. Пан упёрся плячом збоку; лёкай, панi i паненкi ззаду пхалi. - Рразам! - крыкнуў фурман. Нiхто не разлiчыў свае сiлы: панi так моцна налягла, што ў гразь уляцела па каленi; фурман сарваўся з аглоблi i ляпнуўся чэравам у балота, аж капялюш з галавы скiнуўся. А пан як павярнуў плячом, дык аж брычку сарваў са шворна i палажыў яе на бок. Цяпер малюнак змянiўся: панi, цярэбячыся з гразi, згубiла чаравiк, фурман поўзаў ракам па балоце, а пан стаяў, узяўшыся ў бокi, i сам сабе не даваў веры, што ён абярнуў брычку. Бяда, як бачыце, разрасталася: конi ў гразi, брычка на баку без шворна, i толькi два колы пазiралi ў неба, як бы просячы ратунку. II А ратунак прыйшоў не з неба, а з вёскi ў вобразе простых сялян. Яны даўно ўжо стаялi каля балота, збiўшыся ў кучу, на ўзгорку. - Ось нялёгкая занесла яго сюды! - Папаўся, як у нерат, нi ўзад нi ўперад! - Як ты думаеш: вылезуць яны цi не? - пытаў адзiн барадаты другога вусатага. - Без помачы самi не вылезуць, - важна гаварыў вусаты. У другiм гуртку жартавалi з пана. - Кепскае месца абабралi яны для маёўкi. - Цi не думалi яны з брычкi рыбу лавiць? - Як вiдаць, прыехалi сюды траву жаць цялятам. Жарты сыпалiся за жартамi, - толькi смех разлiваўся па балоце. - Скiдай, Андрэй, боты, цi што; iдзi, хоць паненак вынесi на бераг. Худы, высокi Андрэй вынуў з зубоў люльку, выпусцiў з рота дым i засмяяўся, замахнуўшыся цыбуком на таго, хто падаў яму такую параду. - А ўсё ж такi трэба памагчы. - Пойдзем, паможам! I з пяцьдзесят сялян паскiдалi лапцi, падкасалiся i смела рушылi ў балота; толькi пырскi ляцелi з-пад ног ды ўздымалiся булбаткi. - Памагай Бог! - гукнулi сяляне. - Дзякуй вам, хлопцы. Няскора сяляне прыступiлi да работы. Яны сталi распытвацца: як? чаму? чаго? цi не выпiўшы быў фурман? Адзiн разглядаў панскую брычку, шараваў рукою, хвалiў, што добра памалёвана. - Ну, хлопцы, годзе языкi мянцiць! - сказаў стары Пятрусь. - А то i сонца нам зойдзе ў балоце. Бярэцеся! - Бярэцеся? Куды ж ты возьмешся? - I як ты ездзiш, каб ты жыватом ездзiў? Дзе твае вочы? - накiнуўся Антось на фурмана. - А ты не лайся... - Не лайся, не лайся! - перакрывiў яго Антось. - Дурня павучыць не шкодзiць. - Калi прыйшоў памагаць, то памагай, бо вас нiхто не прасiў, мы i самi выратуемся, - важна сказаў пан. - Годзе, хлопцы, сварыцца, - умяшаўся зноў стары Пятрусь. - Грыгор! камандуй ты. З сялянскай чарады выступiў Грыгор, шыракаплечы, з рудою барадою. III Грыгор борзда павёў рэй. - Хлопцы, адвернем наўперад брычку. Ну, жыва! Вы, Антось, Яська, Базыль i Кiрыла, бярыце збоку, а ты, Iгнась, Карусь, Данiла, i ты, Алесь i Гаўрыла, - з другога. О, так! А цяпер ты, Гiлёрык i Хлёрка, пад зад падтрымайце. Ну, рразам! Мужчыны дружна падхапiлi каляску i адвярнулi, але, адварочваючы, выкiнулi панскае сядзенне, адкуль пасыпалiся бутэлькi з выпiўкамi i вяндлiна, заверчаная ў паперу. - Мядзведзi вы! - крыкнуў пан. - Толькi шкоды наробiце. - Эх, пане, дзе чубы трашчаць, там i пэйсы ляцяць, - сказаў Грыгор. - Пусцi свiнню пад стол, то яна захоча i на стол, - не вытрымаў фурман. - Ну, годзе! - работа не скончана, - камандаваў Грыгор. - Адцягнем покi што брычку, а перадок няхай тут пабудзе. Жыва, хлопцы, жыва, - будзе водка i пiва. - Нашто цягнуць, - зыкнуў пан, - прышварнуйце толькi да перадка. - Не, не так: наўперад адцягнем брычку на груд, каб спраўней было каля коней завiнуцца. Выпрагаць трэба. - А нашто? - Ну, гэта мы ўжо лепей ведаем. - А нi чорта вы не ведаеце! - Слухай толькi нас - усё добра будзе, - казаў Грыгор, - мы жыва адцягнем брычку на груд, выпражам конi, бо з брычкаю не ўстануць. - Пся крэў! - вылаяўся пан. - Рабiце, як я вам кажу! Брычку прышварнавалi да перадка. Пан узяў пугу i закамандаваў: - Пхайце, пхайце, хлопцы! - а сам хвошча па конях ды крычыць: - Но! но! Iрванулiся конi, забiлi нагамi ды глыбей у гразь аселi. - Ды слухай ты разумных людзей, вар'ят! - ускiпеў стары Пятрусь. - Пхайце, пхайце, пся маць! - Куды пхаць? Гэта табе не гладкая дарога! - Iдзьце да д'ябла, хамове! - узлаваўся пан. - Лепш ты сам з д'яблам застанься. - Пойдзем, хлопцы, дадому! I пайшлi. На балоце стала цёмна. А брычка i паны ўсё глыбей у гразь лезуць.
Якуб Колас Вадаспад
I На гэты вадаспад, што так гучна сакатаў на ўсю ваколiцу, было шмат нараканняў. Наракалi на яго алешыны, якiя звешвалi над iм зялёны вяночак злучаных угары верхавiн; наракаў лес. Нават сярод птушак траплялiся такiя, што не мелi вока на гэты шумлiвы, заўжды парывiсты i не ў меру гаманкi вадаспад. - Цi дасi веры, любачка, - казала чарнагрудая плiска кропельцы расы, што выступiла на чарнабыльнiку, - такi жаль, такi жаль! I навошта дае Бог сiлу крыўдзiцелям? Цi ж для таго толькi, каб прыгнятаць слабых? - А што такое, мiлая плiсачка? - спытала роска. - Ох! несла я пушынку, - такое прыўдалае перачка. Ну, думаю, добрая будзе пасцелька для маiх дзетак. Аж лячу над вадаспадам, выпусцiла пушынку, трапiла яна якраз у вiр i прапала... От i вазьмi ж ты - такая самая, здаецца, вада, такая ж самая, як i ўсюды; дый ты сама, любка роска, такая ж самая вадзiца, як i ў тым вадаспадзе, а вось жа ты спакойная i з табою люба пагаманiць. Прамень сонейка, прабiўшы гушчар зялёнага лiсця, дакрануўся да расы, i яна ўся заiскрылася, зачырванелася, бы гожая дзяўчына, якой сказалi, што яна прыгожая i мiлая. - Я - частачка таго самага вадаспада, на якi ты так крыўдуеш, - сказала расiнка i яшчэ больш загарэлася: ёй прыкра было слухаць скаргу плiскi-даўгахвосткi, бо i сама яна, роска, была крыху вiнавата ў гэтым яе горы. - Ты?! - здзiвiлася плiсачка. - Я, я... Прабачай, мiлая! Чарнабыльнiк, пачуўшы гэта, цiха засмяяўся i загайдаўся ад смеху. Беднай росачцы зусiм сорамна стала, i яна, адбiўшы ў сабе апошнi раз прамень сонца, упала на дол i знiкла. Здзiўленая плiсачка пакiвала галоўкай, пакруцiла хвосцiкам i паляцела на раздабыткi. II У высокiх алешын, што стаялi непадалёку, таксама былi прычыны вялiкай крыўды на вадаспад. Алешыны - кампанейскiя дрэвы, яны любяць гурт, любяць жывую гутарку з ранiшнiмi вятрамi; i яшчэ - любяць алешыны сваiх дзетак. Старыя алешыны хацелi перакiнуцца хоць словам, гаманiлi адна з другой на вуха, але нiчога не маглi расчуць за страшэнным шумам вады. Яны нахiлялiся, злучалiся верхавiнамi, - усё дарэмна: гiнулi iх словы i думкi прападалi, не даходзiлi да iх. Цi не здзек рабiў iм гэты неўтаймаваны вадаспад? Дзе iх дзецi? Хто пацешыць iм старыя вочы? Хто дасць палёгку iм у старасцi? I толькi адна крайняя алешына зрэдку мела магчымасць загаварыць з дожджыкам. Старая кожны раз дзякавала дожджыку, што ён не пагарджаў ёю. - На сэрцы робiцца лягчэй, калi хоць слоўкам перамовiшся, - казала старая. - I чаму не ўсе роўныя на свеце: i ты, дожджык, - вада, i там вада... А вазьмi ж ты... - I я - тая самая вада, што ў вадаспадзе; яшчэ тыдзень таму я грымеў там разам з мiльёнамi iншых кропелек, - з гордасцю прамовiў ён тысячамi дажджынак. У гэты момант хмары разарвалiся, сонейка зiрнула на зямлю блiскучымi стрэламi яркiх праменняў, i дрыготнымi зоркамi заварушылiся, заззялi дажджавыя кроплi на старой алешыне. - Не, не можа быць, не можа быць! - здзiвiлася яна. - Цi ж можна раўняць iх? Ах, як хацелася ёй пагаманiць аб гэтым з суседкамi! III Старасвецкi лес, асаблiва тыя сыны яго, што стаялi непадалёку ад вадаспада, даўно ўжо сярдзiта шумелi, сварылiся i гразiлi вадаспаду. Лес любiў спакой, у яго ёсць важныя думкi, мары. Лес хацеў паслухаць, як спяваюць прыгожыя птушкi, як шэпчацца зялёнае лiсце з цiхiмi кроплямi цёплага дожджыку; лес хацеў пранiкнуць у цiшыню i зразумець таемнасць свету. Лес любiў i буру, любiў паспрачацца з ветрамi-вар'ятамi, любiў рух-сiлу, але вечнага няўпыннага шуму вадаспада ён не мог слухаць, - можа, таму, што вадаспад заўсёды балабонiў адно i тое. Праз гэты лес бегла быстрая, жвавая рачулка. Адвечныя хвоi з гладкаю карою стаялi на берагах i часамi любiлi пагутарыць з рачулкай. I як было не любiць яе, калi яна так уважна, так прыветна вiлася мiж карэннямi! - Вось у каго трэба вучыцца вадаспаду, гэтаму балбатуну, млыну пустому, казала старая бярэзiна, выгнуўшыся над рачулкай. - Праўда, - падхоплiвалi хвоi, - дзецi як бы адных бацькоў: i там вада, i тут вада, а нораў не той. - А можа, не ўся вада аднакая, - уставiў сваё слова высачэзны вяз, - i не заўсёды ў яе роўны нораў? Цi не ўрода тут мае галоўную сiлу? Тады няма чаго раўняць вадаспад, ну, хоць бы з нашай рачулкай. Можа, каб налiў у яе вады з вадаспада, дык i яна зверам загула б. Дрэвы змоўклi i задумалiся: а можа, i праўда? Крыху паразважаўшы, зноў зашумелi яны, шукаючы пачатку i канцоў, i не маглi iх знайсцi. - Скажы ты нам, рачулка, разваж нашу спрэчку, - звярнулiся дрэвы да рачулкi, - чаму ты такая ўважная, такая спакойная, што сэрца цешыцца, пазiраючы на цябе, а чаму вадаспад такi ганарысты, такi надзiманы? Ёсць у цябе што-небудзь супольнага з вадаспадам? Адна ў вас натура цi не? Рачулка ледзь-ледзь здрыганулася. - Ведаеце, мае мiлыя: часта бывае так, што праўда часамi кладзе непраходную сцяну мiж найлепшымi сябрамi. - Затое ж праўда i раскiдае гэтыя сцены! - сказаў стары дуб. - Так... Ну, калi вы ўжо так хочаце, дык скажу вам, толькi ж не крыўдуйце: я - частка таго самага вадаспада! Справа ж уся ў тым, што калi сiла высока забiраецца ўгору i яе там набiраецца дужа многа, дык яна можа прычынiць вялiкую шкоду, калi даць ёй поўную волю i не паставiць у пэўныя межы. I нiхто няхай не забывае, што ён частка вялiкай прыроды.
Якуб Колас Жывая вада
I Даўно-даўно, не за нашу памяць было гэта. Шчаслiвы то быў куточак белага свету. Вольна жылося людзям у той краiне. Нiхто iх не гнаў, нiхто iх не крыўдзiў, нiкому яны не належалi. Багатая, урадлiвая была iх зямля. Шырока раскiнулiся iх палi, зялёныя травы сенажацей калыхалiся на ветры. Цiха i весела смяялiся кветкi, пазiраючы сваiмi пахучымi галоўкамi ў раку, якая паiла ўвесь той кут i тых, хто жыў i рос там, i давала яму жыццё. Усё жыло каля ракi, гэту раку людзi называлi Жывою Вадою. Усё жывое i нежывое любiла яе, i песнi волi разлiвалiся па ўсiх кутках шчаслiвай старонкi. Але не доўга астаецца шчасце на адным месцы. Пакiнула яно i той слаўны куточак. Нешта страшнае i незразумелае для чалавека зрабiлася там. Нейкая цёмная сiла пазайздросцiла шчасцю людзей. У тым месцы, адкуль выцякала Жывая Вада, зямля стала ўспучвацца. Борзда, як грыб, вырастала гара. А Жывая Вада пачала павольна мялець i хутка зусiм згiнула дзесьцi ў зямлi. Толькi след, дзе цякла яна, надоўга астаўся на зямлi i гаварыў людзям пра даўнейшае жыццё. Гара ўсё расла. Праходзiў час, пусцела зямля, з гары сыпаўся жоўты пясок i засцiлаў ураджайны грунт. Людзi збяднелi, птушкi разляцелiся. Не чутно ўжо было там вясёлых песень. Толькi арлы ды каршуны вiлi свае гнёзды на высокай гары, што ўсмактала ў сябе Жывую Ваду. II Бяднеў год ад году колiсь багаты край. Ураджайны грунт засыпаўся пяском. Многа працавалi людзi, многа пралiвалi поту, а праца iх прападала, i скупа плацiла зямля за iх работу i пакуту. Развялiся чэрвi на iх агародах - некаму было знiштажаць iх, бо каршуны i ястрабы разагналi птушак. Расказваў бацька сыну пра даўнейшае жыццё - пра багацтва iх краю, пра гару, якая глынула iх Жывую Ваду, сама стала расцi, а жыццё ўсяго краю прысудзiла да маруднай смерцi. Глухая злосць на праклятую гару падымалася ў сэрцы людзей, бо памяць аб Жывой Вадзе не забывалася. Не мала знаходзiлася смелых людзей, якiя iшлi на гару шукаць Жывой Вады. Бралi яны рыдлёўкi, акопвалi гару. Але з гары сыпалiся на iх каменнi, разбiвалi iм голавы. Каршуны i ястрабы зляталiся хмарамi, выдзёўбвалi iм вочы. А пугач i сава ўночы спявалi iм "вечны спакой" сваiм жудасным крыкам. Многа, многа людскiх касцей валялася навокал гары, а каршуны i крумкачы разносiлi iх па ўсiх кутках спустошанага краю. I людзi празвалi сваю старонку Мёртвым Полем. Дзiка i пуста стала ў Мёртвым Полi. Людзi хадзiлi, як ценi, галодныя, прыгнечаныя. Птушкi даўно перасталi там спяваць песнi. Толькi каршуны кружылiся ў небе, каркалi крумкачы i наганялi нуду на душу людзей, невядомымi страхамi палохалi сэрца, розум. Нават лес адмянiўся: старыя дрэвы даўно згнiлi i ляжалi ў зямлi, а новыя былi нiзкiя, крывыя, няўдалыя, - як сухотныя. Рэдка заглядалi туды хмары, i мала калi падаў дождж. III Насталi сухiя гады. Апошнi выдаўся такi год, што нi разу не падаў дождж за ўсё лета. Кожны дзень неба аставалася чыстым, ясным, гарачым. Усходзiла сонца, борзда сушыла расу, што блiшчала ранкам, як слёзы, на лiсцях раслiны. А сухi вецер гуляў над зямлёю, падымаў гарачы пясок, высмоктваў апошнiя сокi з зямлi. Лес, поле, луг з гаротнаю мальбою пазiралi на неба, прасiлi вады прагнаць сваю смагу. Дрэвы глуха шумелi i злiвалi свой шум у адну доўгую, невядомую людзям песню. Жаласна кiвалiся каласы ў полi, то кланялiся зямлi, то падымалiся к небу, нiбы просячы ратунку. Нiхто не iшоў iм на дапамогу, i яны без пары старэлiся, жоўклi i без жыцця хiсталiся на сухiх сцяблiнках. Трава i кветкi цiхутка шапталi ветру аб сваёй нядолi. Цярплiвыя каменнi i тыя нылi ад жары i лопалiся. Сама зямля зморшчылася, як старушка, пакалолася i плакала. Яе слёзы апошнiмi капелькамi расы выступалi наверх, яе просьба белаватым туманам звiсала над лесам i разнасiлася ветрамi па свеце. Пакутавалi людзi, сумавала зямля i ўсё, што расло i жыло на ёй. Неўзаметку падымалiся к небу iх слёзы, падымалiся не год i не два, а цэлыя вякi, а там недзе сплывалiся ў адно месца. Тыя слёзы, горкiя скаргi, усё гора зямлi - змяшалiся разам i завiслi над ёю страшнаю чорнаю хмараю. IV А дзе ж дзелася Жывая Вада? Яна была пад зямлёю, яна пацiханьку размывала зямлю, прабiвала сабе дарогу на вольны свет. Нiхто гэтага не ведаў. Не ведала i гара, што вiсела над бяздоннiцаю. А Жывая Вада чакала толькi шчаслiвага здарэння, каб скiнуць з сябе цяжар - праклятую гару, што з шчаслiвага кутка зрабiла Мёртвае Поле. I настаў такi час, што пралiтыя слёзы перапоўнiлi неба i палiлiся назад на зямлю. Не ў сiлах было само неба стрымаць тыя слёзы. Самi яны рвалiся туды, дзе радзiлiся патроху, падымалiся ўгору. Людская жалоба, гора, пакута, усё няшчасце зямлi, што збiралiся тысячамi гадоў, палiлiся цяпер са слязьмi адной хваляй. Адвечная скарга грымела ў небе страшным голасам грому i калыхала ўсю зямлю; стогны людскiя, якiх нiхто не чуў, блiшчалi маланкамi, а слёзы цяклi халоднымi, чыстымi ручаямi на зямлю i ажыўлялi яе. Вада збiралася ў адну раку i дружна стала напiраць на гару. Зрушылася гара; моц яе, каменнi градам сыпалiся нанiз. Арлы, каршуны, крумкачы, ястрабы, совы пазляталi з гары, каб запынiць ваду. Пачула i Жывая Вада, што робiцца над ёю. Сабрала яна ўсе сiлы свае i ўскалыхнула гару, як купiну. Яе падхапiла дажджавая рака. Страшны шум пайшоў па Мёртвым Полi. Усё жывое дрыжала ад страху i чакала пагiбелi. Але згiнула адна гара. Пяском i дымам развеялася яна па полi. Гневалася неба, бушавала вада, траслася зямля. Лiлiся рэчкi на кожнай разоры i злiвалiся з Жывой Вадою. Прайшоў страшны момант, i стала спакойна. Вада ўся злiлася ў старое дно Жывой Вады, i жыццё, затрыманае праз доўгi час гарою, iзноў пайшло сваёю дарогаю, i ажыло Мёртвае Поле.