Арга-сынын байлак шыпкан
Алдар аттыг тожуларым,
Аукционга-даа салырынга
Алгаш-ла баар Тожу чурту.
Алдын шыпкан тайгазынын
Айын, безин казыксадым,
Алангыыштыг хемнеринге
Алды суруп чоруксадым.
Арыг ишти эзим черге
Ак-ла чарым чоруу кирди,
Арга черже углаарымга
Улам дендээр ол-ла чузул?
Салым
Салымымны канчаар ону
Саазынга бижип каайн.
Салымымны билбес улус
Саазындан номчуп алзын.
Сагыжымнын херелдерин
Салгын хат дег чодуп кагдын.
Сагыжыннын дошкун созун
Саазында бижип калдым
Сарыг-сарыг чаштарынны
Сагыжындан уштуп кагдын.
Сайзанактап ойнап чорда
Салгын хат дег эрте бердин.
Мээн Тывам
Онгур чечек чурту болган
Оорушкулуг мээн Тывам.
Оруп каан дег тайгалары
Куржап алган мээн Тывам.
Арга сынын алдын каастаан
Алдар аттыг мээн Тывам,
Арат чону черин каастаан
Алаак шыктыг мээн Тывам.
Тос-ла кожуун
Тос-ла кожуун малчыннары чыглып келгеш
Тоолчургу состеривисти солчуп алдывыс
Торгу тоннуг оолдар, кыстар ырлай бээрге
Тоолга кирген дангынага домейледивис.
Адаан моорей аразынга халып чорааш
Адын сыкпас малчын кыска ужураштым.
Амыр-менди солушкаштын ынай боорга
Арны-бажым изинейнип арттып калдым
Арат чоннун аразынче шымны бердин
Адын адап ору-куду халып кордум
Адаан-моорей кылыр бе деп бодаарымга
Арай бодум кошкаксымаар ышкаш болдум.
Демир аъдым
Сарала деп чычаанымнын салым чолун
Салаа базып санап тургаш септээлинер,
Саарзыксымаар дугуйларын деннеп алгаш
Салгын-биле чарыштырып ораалынар.
Сайлыг даштыг оруктарга халдырымга
Сарала деп чычаанымнын чоруу кирди
Сарыг-Септин адаа черге чеде берзем
Сала каапкаш чындыннадыр базыптар мен.
Чаваш-Хемим
Чаваш-Хемнин тонген бажы тайгаларга
Чары мунган анчы-биле домей болдум.
Чаашкынныг дошкун хунге таварышкаш,
Чаглак поштер дозун суруп халып чордум.
Чадыр оглер хонажынга таварышкаш
Чалыы чораан уелерим сактып келдим.
Чадыр оглер хонган черге ивим дозуп,
Чаштангырлаан шерги-биле домей чордум.
Тожу кызы
Кайгамчыктыг Азас холдун кызы-дыр сен.
Кара бажын дырап-дырап ооруп алдаан.
Каттыраннаан чазык чанын чаннагылааш,
Кадыр бедик сыннарынга ырлап берем.
Тоолчургу Тожу чернин кызы-дыр сен.
Доора дескээр карбап-карбап эштир чордун.
Донгаш дээштин шымны душкеш унеринге,
Тожу холдун одурээнге домейледим.
Дорттап-дорттап карбап-карбап эштир чордун.
Тоолда кирген Тоора-Хемнин кызы болдун.
Доорзындан топтап коруп турарымга,
Тоолда кирген дангынага домей болдун.
Кызыл-Даштыг
Оннуг демир чурту болган
Огбем чурту Кызыл-Даштыг,
Ору-куду хараарга-даа
Ооруп каан дег тайгаларлыг.
Олен черден баткан суглар
Оорушкулуг ырлай туру,
Оглер чурттуг хонаштарны
Ору-куду кезикседим.
Озек-тайга чуртумайга
Оор малым бажын дозуп,
Огбелерим изин истеп
Ойлеп-ойлеп сактып кээр мен.
Дайынчы
Танывазы черге баргаш,
Дайынчы бооп хуула берген.
Тожу чоннун чоргаар оглун
Такпажык деп адаар чуве.
Далай-хемнер ажылдыр
Дайын-чаага киржип каапкан
Оорушкулуг белек сунган,
Огбем адын Такпажык дээр.
Огбе тайга
Огбелерим чурту болган
Одугеннин бажы черге,
Оор ивим бажын дозуп,
Ору-куду маннап остум.
Олен шыгы бургеп алган
Огбе тайга эге черге,
Оннуг чузун даштар-биле
Сайзанактап ойнап остум.
Оорушкумнун демдээ болган
Одугеннин кыдыы черге,
Ойгемчизиг чыдын чыттап,
Хоомейлеп ырлап остум.
Кашпал хемнер
Кашпал хемнер белдиринде малчыннарнын
Каткы хоглуг ырлаан ыры чангыланды
Кара-доруг дорттап-дорттап база бээрге
Кашпал хемнин кокпазынче углап калдым.
Оглер адаа тейлеринден харап келдим
Ошку-малдын кадарчызы коступ келди
Оорушкулуг уян ырын ырлай бээрге
Озум-баарым ыстап-ыстап сога берди.
Тожуларнын кожамыктары
Чоон дытты чона каккаш
Чоруй болчап кагчык мен чоп,
Човуй болчаан черге келбес
Човуланныг уруг боор сен.
Кезек дытты кезе каккаш
Кезе болчап кагчык мен чоп,
Кезе болчаан черге келбес
Кеди-ле чок уруг боор сен.
Чаглыг эътке кыспас-ла мен
Чайлап кыштап чиир эвес,
Чажынарга кызар-ла мен
Чайда-кышта эдержир мен.
Кызыл эътке кыспас-ла мен
Кыштап чайлап чиир эвес,
Кызынарга кызар-ла мен
Кышта чайда эдержир мен.
Аъттар бажын кымчы билир
Ааржылы белен деп бе,
Кижи бажын кижи билир
Хилинчекти белен деп бе.
Аъька шылаг чогу-биле
Адыр суглап ажа берээл,
Ботка шылаг чогу-биле
Чолдун арттап ажа берээл.
Аржаан суглуг хемнеримге
Аъдым дуюун дагжатпаннар,
Алыр албас мен-не хейге
Адым сураам ундурбенер.
Чоорганнын ойбак чери
Чоп-ла менээ таварышты,
Човаланныг чооду кызы
Чоп-ла менээ таварышты.
Орай болду, кежээ болду
Кежиг аксы ээн калды,
Кежик аксы ол-даа канчаар
Хеймер карам чааскаан калды.
Ол-ла чарык бо-ла чарык
Ойлур эвес, дештир эвесс,
Ортун кара мээн эжим
Ояр жвес, дезер эвес.
Кузун кузээр черин ол бе?
Кужугенниг хавак баары.
Кузеп ойнаар эжин ол бе?
Кускуленнээн кырган ашак.
Чазын чазаар чазаан ол бе?
Чавысканныг хавак баары.
Чаштып ойнаар эжин ол бе?
Даянгыыштыг кырган ашак.
Тыва дылым
Уе-шагнын аайы-биле
Удеп келген тыва дылым.
Уе-шагнын огбелери
Ужук-бижиин кагбас сен дээн.
Ускулешкен телер ышкаш,
Ужук-бижиин чоптеве дээн,
Уе-дуптун огбелери
Улегерлеп бижип калган.
Ортемчейни эргий ушкан,
Оорушкулуг тыва дылым.
Ортемчейге чарлаза-даа
Ортээ турбас тыва дылым.
Сонгукчу
Келир ойде чуртталгавыс чечектелзин
Кенен чорааш чонувусту кыйгыраалы.
Соора барган эштер-оорумну солуп тургаш
Сорулгазы бедик оолдан сонгуулунар.
Урнадан чуктеп алгаш халчыылынар
Улус-чоннун аксы-созун дыннаалынар.
Уйгу дыжын соонга каггаш халып чоруур
Улус чонга ынак оолдан сонгуулунар.
Холдарывыс туттунушкаш салдынмаалы
Кожа баскан эштер-оорну кыйгыраалы.
Холуургак улус-биле холбашпаалы
Келир ойде холу-будувус шарып кааптар.
Арыг бойдус
Арыг бойдус оранынга Тожу черге
Айнын, хуннун чаазынга халдып кел даан
Аргазындан шурап баткан аржаан сугга
Арны-бажын шаптангылааш чунуп ал даан.
Арыг бойдус оранынга чурттан корден.
Ангыр куштун хоюг унун дыннап корден.
Алгыргаштын ырлаан ырнын аялгазын
Айдын дуннун ортузунда дыннап аар сен.
Чойган-Хемим
Арга-сынныг Чойган-Хемнин бажы черге
Азып-тенээн туристерге таварыштым.
Аржаан сугну амзагырлап ишкилээштин
Алдын суглуг оран-дыр деп мактап кагды.
Арат чоннун аразынче шымны бердим,
Адын билбес ораннардан келген чорду,
Аралашкаш танышкаштын хоорежирге,
Анаа эвес келген бис деп хоорээр чорду.
Ады-сураа алгый берген аржаан сугга,
Арны-башты шаптангылааш,чунуп аалы.
Алчыг делгем тайгаларже удур коргещ,
Аяар оожум сымырангаш, чалбарыылы.
Самдар поштер аразынга
Самдар поштер аразынга халып чорааш
Сарыгсымаар куштар-биле чаржып ырлап,
Сагыжымда артып калган бодалдарны
Салгын хады ширбип-ширбип эртте берди.
Салдынмастаан бодалдарны хойлап алгаш,
Сайлыг хемнин белдиринге хадып каайн.
Сагыш ышкаш бо-ла черге чаян болза
Салымымны тожу кыска чаяар ийик мен.
Тайгаларым
Чаяттынган тайгаларнын эдээ черге
Чойган ышкаш чоргаар оскен тожу-ла мен.
Чодур кара поштеринин холегези
Чоргаар кылып озуп келген тожу-ла мен.
Кадыр бедик тайгаларнын сиртин кырлап
Кашпал хемнер бажын харап халып чордум.
Кара туман тайгаларга чыглы бээрге
Кашпал хемнин бажы дээштин халып баттым.
Кашпал хемнин бажы черге харып кордум
Кара туман хайлып-хайлып эсти берди.
Кара булут кызаш дээштин динмирээрге
Кара даштын адаа черге караш дидим.
Озалааш
Кашпал хемнин белдиринге озалаашка
Кайгамчыктыг куда-дойну дужурдувус.
Кудаларывыс бисти мактап ырлап-ырлап
Каткы хоглуг дашкаларны кодурду-ле.
Айлар чылдар билдиртпейн эрте берди
Аал-оран одек сынмас байы бердивис.
Айдын дуне малдар дозуп халчып чордувус
Аралашкан эштер-оорлер мактаар чорду.
Ажыл-ишке чалгаа чоруун косту берди
Аалдар кезип араглап халып чордун.
Алган эжин мени каггаш чоруй бардын
Ажы-толге ада болуп шыдавадын.
Салымымнын чаяакчызын канчаар ону
Саазынга бижип тургаш балаар эвес.
Сагыш ышкаш кодээ оолга ужурашсам
Салымымнын чажыттарын соглеп бээр мен.
Саян сыны
Сарыгсымаар чычаанымнын чоруу кирди
Саян сыннын саадал чокка ажа бээйн.
Сарыым кысче телефоннап долгапкаштын
Сагыжымны ожургат деп доглап каайн.
«сотовы» дамчыштыр долгап корем
Сонуурганчыг состеринден соглеп берем.
Сора чандыр баскылааштын номчуурумга
СМСтээн чагааларын коступ келди.
Тыва черим
Делегейнин тумен чону кайгап чанар
Денди байлак Тывам чурту бо-ла болгай
Тейлер адаа оргулааштын алдыннары
Кынгырткайнып дагжап турду дыннадын бе.
Коммерсанты эштер-оорлер халдып келгеш
Кайгамчыктыг казар байлак мында диди.
Казып тыпкан байлактарнын туну-даа чок
Кадыр Саян ажылдыры шуужа берди
Кайгамчутыг Тывавыстын байлактарын
Кара демир хааржакка шыгжаалынар.
Каш-ла борбак Тывавыска четчир кылдыр
Сала базып санап тургаш туннээлинер.
Кадыргылыг
Оо-ла хемнин кадыргызын суруп ойнап
Онгул-чингил доннер баштап халчып чордувус.
Ойларынын тонген аксы оймалыкка
Оолдар, кыстар сайзанактактап ойнап остувус.
Оймалыктын тонген ужу даштыг тейге
Орлан эрес оолдар бооп халчып чордувус.
Ойтулааштап ойнап чораан черлеривисти
Орук ара карак уштап эрте бердивис.
Оргулааштын ортузунга чадыр туруп
Оймак чернин айын казып озуп келдивис.
Орлан эрес ойнап оскен чылдарывыс
Оо-хемге чангыланып арттып калды.
Адыр-Кежиг
Ырнын-шоорнун унген дозу
Ырда кирген Адыр-Кежиг.
Ылап угун алыр болза
Ыраажылар чурту чуве.
Ырлаан ырнын аялгазы
Ынай бар дээн ышкаш болду.
Ындынналган хоюг унун
Ыыт чокка дыннап алдым.
Ырнын-шоорнун унген дозу
Ыргак талдыг Адыр-Кежиг.
Ынак мен деп ырлаан ыры
Ындынналып арттып калды.
Шагаа
Огбелернин сагып чораан чуруму-дур
Оорушкулуг шагаавысты уткуулунар.
Оглер усту тейлеринче уне халааш
Ору-куду чалбарынгаш тейлээлинер.
Огбелернин чалгыы-биле халчып чорааш
Ошку кежи негей тонувус кактаалынар.
Онгур-чузун кадактардан тудуп алгаш
Огбелерге аяк-шайдан сунааалынар.
Анаа эвес
Анаа эвес Тожу мен дээш
Аяар-топтуг бадар чорду
Аргаланган сыннарынга
Амыргалап аннаар чорду.
Олча сурген Тожу мен дээш
Оожум-топтуг бадар чорду
Ойлар ишти ушканнарны
Ояа халып маннар чорду.
Арыг-ишти шыргайларны
Актай-актай базар чорду
Аргып каан дег шыргай арыг
Ажык шолге домей болду.
Авайымны
Аалак шыктыг тайгаларнын эдээ черге
Айдын дуне ивим дозуп халдып чордум.
Аалактарнын катчы берген белдиринде
Айлан куштар адаанажып ырлаар чорду.
Аян тудуп ырлаан ырын сактырымга
Авайымнын опей ыры сагындырды.
Айдын дуннун ортузунда кавай чайгап,
Авам кужур опей ырын ырлап чорду.
Арттар, сыннар ажылдыры ушсумза-даа
Авайымнын опей ырын сактып чор мен.
Авам кужур чассыгбайлап чайгап оргаш,
Аяар оожум опей ырын арлап чорду.
