Мишкан районышсо марий-влак шке уна мурыштым тукым гыч тукымыш шарат. Уна мурышто марий калыкын культурыжо, калыкын философийже да моло поянлыкше ончыкталтеш. Уна мурышто чылажымат, ко пайремыш толын, пагален, чапландарен мурат, а эн шукыжым ача-авам пагалыме муро-влакым мурат. Ача-аван кумылжым, чон-шижмашыжым, умбакыжат пыря икте-весыштлан полшен, пагален, йоратен илаш манын, чыла тидым муро гоч ончыктат.
Ача-аван образше лексический уровеньыште шочеш. Ава дек «аваем» манын обращаться лийыт, ача дек «ачаем».
Арка гычын шем ушкал ломыж вола,
Куржын лектын пурталал, аваем.
Йот элыште илыше игэет толеш,
Куржыдалын налаш лек, аваем.
Тыгай обращений-влак ик мурыштак икмыняр гана каласалт кертыт. Мурышто тыгак иканаште ача-ава шомак кучылтатеш.
Кушныжо-лай юмыжо кудыртылеш,
Улныжо-лай мланде шергылтеш.
Мландынат рудыжо – ача-ава,
Ме улына мландын ас саска.
Авалан полеклыме муро шукыж годым, ласкан, полышым йодын, йосын муралтеш. Южгунам мукш авам мурышто кучылтыт, тиде символ арулыкым, порылыкым, шке йырже ен-влакым чумырымым ончыкта. Пагалыше да тудымат пеш чот пагалат, поро шум чонан авам Мишкан марий мурылаште ончыктат. Калыкын шонымыж гоч, аван образше, энертышым, полышым да саклен моштымым ончыкта:
Полан-гына вондо огеш лий гын,
Кушто ыле мыланна ушыкшо?
Шкемынат аваем огеш лий гын,
Кушто ыле мыланна эркалык?
Калыкын ушакылыштыже, аван образше, эше вараксим гоч ончыкталтеш.
Вараксимже кушто? – Ай, кашташте.
Чапаже-лай шулдыр йымалне.
Шулдыр-гына йымалысе игет улам,
Ит кудалтал, аваем, йотышко.
Шукыж годым мурылаште ава образ кучылталтеш, но туге гынат, ача образымат ужаш лиеш:
Оралте покшелне олмапуэт
Оралтылан ямым пурталеш.
Ты шогалше шкенан ачана
Сурт коргылан ямым пурталеш.
Ачан образше символический параллелизм полшымо дене лиеш. Теве, эн ожнысо муро:
Портончыл-лай воктенет кугу тумо,
Кугу тумо йымалне ош куэ.
Ош куэжын парчаже ме улына,
Кугу тумо, ачаем, тый улат.
Тыгай муро-влак шукыж годым суаныште муралтеш.
Мишкан районысо уна мурылаште ача-ава эн кугу верым налын шога, вет нуно эн кугу полышым да энертышым ончыктат. Ласка койыш, поро да шокшо чонжо, шукыж годым авалан полеклыме. Аван шумжо эн шокшо, чонжо эн ласка. Ача – тиде вийым, аралымашым ончыкта.
Илыш йосылык калык муро
Тошто саманыште ачадыме-авадыме икшыве шагал огыл лийын. Неле илышлан кора, йоча-влак пеш эр ава-ача деч посна кодыныт. Турло шучко чер умырым кучыкемден, сарыштат пеш шукын пытеныт да шуженат коленыт. Тулык йоча-влак южгунам шыгыр чонан, йушто шуман, осал кумылан ен кидыш логалыныт, шуко йосым чытеныт. Санденак куандыме илышышт кумдан суретлалтеш. Ача-ава укелыкше шинчавудым йоктара манме шонымаш поснак палдырна. Вет тулык йочалан илышыште шуко йушто-шокшым ужаш логалын!
Ломбо пеледыш лиям ыле гын,
Олык гыч олыкыш волгалтам иле.
Олмапу пеледыш лиям ыле гын,
Тошкем гыч тошкемыш волгалтам ыле.
Куку игет лия мыле гын,
Эрат-касат муре мыле.
Шушпык игет лия мыле гын,
Йудым йудвошт шушкем ыле.
Ачий-авий лиеш ыле гын,
Тыгай ойгым ом уж ыле.
Икшывын тулыкеш кодмыжо мурышто калык поэзий сылнымут йон дене умылтаралтеш: тудым «куку пун дене ыштыме купчыкеш пыштен рупшеныт».
Аваем мыйым ышталын,
Куку пун купчыкеш пыштал рупшен.
Тулык йоча кугу нужналыкым, йосылыкым чыта. Мурызо-влак тидын нерген онай образым кучылтын ойлат: ачадыме-авадыме икшыве корган пистеш шочын, эр лупсеш кушкын.
Ачаемат уке мыйын, аваемат уке,
Корган пистеш шочылден кушкынам.
Корган пистеш шочынам,
Эр лупсеш кушкынам.
Тулыкын неле пурымашыже, ойган илышыже тошто саман дене кылдалтын ончыкталтеш. Нужна ден поян кокласе социальный лончо рашемеш.
Рвезем годым, изием годым,
Ачанат-аванат улам ыле.
Ынде шкетын кодылдальым да
Поянын тарзыжлан веле йорем.
Ойган ен тулык чома, тулык пача дене танастаралтеш.
Шем шорыкын тулык пачаже
Вута капкам ончен ломыжеш.
Шем ушкалын тулык презыже
Урем капкам ончен ломыжеш.
Кула вульын тулык чомаже
Пасу капкам ончен шинчалеш.
Мыйын гае тулык енже
Окна гыч ончен шортылдалеш.
Ачадыме-авадыме икшыве йомшо комбо иге гае.
Уфа вудшо келге маныт,
Кунчымо вынем гане.
Мыйже коштам ош туняште
Йомшо комбо иге гане.
Калык лирикыште орлыкан тулык ен кукун игыже дене танастаралтеш.
Ош куэ вуйышто, ужар лышташ коклаште
Ойган кукун игыже муралтен колта.
Ойган кукун игыж гай, ойган удыр мый улам да,
Садлан верчын ойган муремым муралтем.
Контраст, сылнымут йон, нелылыкым утларак рашемда: ача-ава пелен йоча ойгыдымо лийын, тулыкеш кодмеке, шуко нелым ужаш логалын.
Ачий-авий улмо годым
Каван умбал озым улына.
Иза-енга кидеш кодынна да
Каван йымал куштыра лийна.
Муро поэзийыште тулык енын койыш-шоктышыжо виянын, молемын толмаште суретлалтеш. Чыла йосым, нелым сенен лекташ корго вийым муэш, у, пиалан илышым лишемдаш тырша.
Талын шого
Йосылан ваштареш.
Алым пого-
Ужара волгалтеш.
Тулык нерген муро-влак ожнысо илышын орлыкшым чын суретлыше виян лирический произведений семын аралалт кодыныт. Нуно келге сылнылык дене ойыртемалтыт, калыкын кугу мастарлыкше нерген ойлат.
IV.Иктешлымаш
Икманаш кызытсе марий мурылаште символ-влак пеш кулешле да виян рольым модыт. Марий лирика поснак кумдан винын, шарлен толеш, тошто муро традицийым умбаке шуя, пойдара. Тудо жапын куатле тусшым, калыкын кугу пашажым чын суретла, енын волгыдо шонымашыжым, чон моторлыкшым ончыкта. Мурышто айдемын койыш-шоктышыжым почаш полша. Илыш сай гын мурат ямлын йонга, илыш уда гын, мурат ойгын шокта. Тошто мурылан келшыше да кызыт илыш дене чак кылдалт шогышо у сылнештарыме йон-влакымат вашлийына. Мурышто пеш шуко обрашений-влакык вашлияш лиеш. Вет икте-весылан сай, поро мутым пелештымек кумыл нолталалтеш. Але йодыш семын муралташ гын, такмак эшеат ямлын йонга. Калыкын чонымо такмакше риторический йодышлан поян улеш. Тыгак инверсий, турло танастарымаш, гипербола, литота, эпитетым кучылтмаш такмакын йылмыжым вестурлемда, моторешта. Пагытлан йордымыжо мондалт толеш, олмешыже я тошто мурак, жап дене келшышын изиш вестурлемеш, але йоршын у такмак шочеш. У такмак шочаш илышыште улшо йырваш предмет, действий, событий полшат. Мемнан илыш вет ончыко ошкылеш, калык муро вашталтмаште, йылме, чоналтме могырым, ончык кая. Кызытсе пагытыште шочшо калык муро-влак эшеат вестурлын йонгат, тугак ончычсо ямлырак калык муро-влак коклаштат ямым пуртат. Вет жап деч посна категорийым палемдыше моло ценностят уло, кудыжо жап дене огеш эрте, эре чонышто кодеш: йоратымаш, пагалымаш, умылымаш да молат. Садлан йоратымашым, пагалымашым, умылымашым ончыктышо кучык лудыш муро-влак огыт йом, тусышт веле изиш вашталтеш. Тыге эрвелмарий калык мурышто шочмо-кушмо калыкын искусствыжым пойдарат. Вет нуно чон почын кертше поро кумылжо, йылме поянлыкше, ныжыл семже дене айдеме чоным савырат. Кумда да эрыкан, лывырге да сылне, волгыдо да куатле муро эреак калык чонышто ила.
IV. Кучылтмо литератур
1. Кузнецова В.Г., Кульшетова Л.И., Чеснокова В.И. Композиторы и музыковеды Республики Марий Эл / В.Г. Кузнецова, Л.И. Кульшетова, В.И. Чеснокова. – Йошкар-Ола, 2006.
2. Герасимов О.М. Народная музыка мари: традиции и современность: Учебное пособие // Мар. гос. Ун-т. – Йошкар-Ола, 1999. – 56 с.
3. Иванов И.С. Марий калык лирика. Йошкар-Ола, 1980. – 22 с.
4. Абукаев В., Русинова Е. Эрвел марий (Мишкан вел) такмак-влак/ Мишкан, 2013. - 53 с.
5. И.С. Иванов Марий суан. Йошкар-Ола, 1994. – 43 с.
6. Максимов В.Н. (отв. редактор), Васильев В.Н., Сергеев О.А. Марийская филология: Учёные записки, посвящённые 70-летию профессора Ивана Григорьевича Иванова. – Йошкар-Ола: Мар. Гос. Ун-т, 2005. - 208 с.