Бир-ле кежээ Кыйгыжы акым сугнуң өөнге кире бээримге, Мукураш даайым база ол өгде барган, дыка-ла онза херек болган хире: сактырымга, акымның тыныжы дакпыжаан, шала сымыражы аарак чугаалажып олурлар. Ыыт-даа, кыймыш-даа дивейн, бүдүү кулак салып олур мен. Чүге дээрге Кыйгыжы акым болза Шевер-Сарыг, Бараан-оол, мээң ачам Шумураш дөрт алышкының эң улуу болгаш ону кончуг хүндүлээр-даа бис. Оон ыңай моңгуштарның бир арбан даргазы – бошка дужаалдыг-даа болгаш, ол-ла чыыш эгелээри билек, аңаа барып, Ары, Өвүрден улус кыйгыртып, өг-оран дөгержип, дүжүметтерниң суксунун, аъш-чемин белеткээр, аът-хөл хавыржыр дээш, бодунуң арбан, сумузундан кыйгыртып келген херектиг улус кадарар дээш даады чыышка бараан бооп, ында чүү-даа бооп турарын дөгере дыңнап, көрүп турар боорга, ону Мукураш даайым безин дыка хүндүлеп дыңнап олурда, мен оларның чугаазынга киржир хамаанчок, дыка көскүзү-биле аазадып, дыңнаалаар-даа эрге чок мен.
– Та канчаар эрлер чүве ийик! Мооң мурнунда кымчы илдиргези безин чажыра туткан диртип, чирим-биле чаңгыс шагаайтадып көрбээн улус-тур. Мээң оглум Тас болза-даа чаш бызаа, назыны биче, өчүк-сөске-даа пат-ла боор. Аңаа көөрде Шевер харын өскүстүң бертин көрүп, чуду-кара өскен, кадыг-быжыг боор оң – дээрге, билип кагдым: Шевер биле акымның улуг оглу Тас-оол иелээ чыышта кирген-дир. Черле кадайлар кончуг сымыражып турган.
– А херечиниң ады-бажы билдинер бе? Ооң аксы-сөзү кайы хире шынзыг ышкаш? – деп, даайым айтырды.
– Херектиң ээзиниң аксындан алырга, херечиниң көргени чайлаш чок дээш, чугаалаары бүзүренчиг чүве хөй. А херечиниң адын сөглевес мен, ында чылдагаан бар дээш, херечиниң бодун олуруштурбайн, херекти боду эгелээрин чамдык дүжүметтерге баш удур чөпшээредип алган аза-дыр. Бак-ла чүве ол. Дыка-ла долгандыр казып, черзилеп көрдүм, кончуг-даа ханныг, каралыг кижи аксында кирген оолдар бо! – деп, черле чүве болганга торулбас эрес акым безин тулгамдаан чугаалады.
– Ындыг-даа бак чүве каяа турар! Халапта таварышкан төлдер-дир! – деп, даайым-даа сүмелээр чүве тыппайн, чүгле таалайын тыккылатты.
– Кылып каан херээ болза канчаар, үүлези-ле ыйнаан! Эр кижи эндевес, эрик бузулбас эвес. Актыг черге эъдин, кежин төтчегледип, ханын төгерге – кандыг-дыр!.. «Актыг черге кижи чүвези алдым, чидим деп черле болбас. Ады өлүр орнунга, боду өлгени чаагай, оолдарым. Бир-тээ бак кижиниң аксынга кирген чүве болганда, ооң чазый аксынга дириг чыткаш, кирип бербеңер. Алган-чигенивис чок, көрген-билгенивис чок. Актыг бис. Шынның бурганы көрүп тургай-ла. Актыг черге каралыг бооп өлбес бис. Херечиниң бодун бистиң-биле олуруштургаш, херектиң шынын тывыңар, хайыраатылар» дээрден өске өчүк чок! – деп, ийи оолду бо хондур сургадым.
Ам черле оон өске арга чок. Шыны-биле-ле өлгени дээре. А оолдарынга ону чугаалаарыңга чүү дидирлер, черле оолдарның хире-сойгузу кандыг-дыр. Хей-аъды өрү бе? – деп, даайым сонуургады.
– Мээң чугаам-биле хевээр-ле өлүр бис деп даңгыраан берип, шуудунга кирип, кадыгланы берип-тирлер. Ам даарта башкы эрээни эртер улус. Көөр-ле бооп-тур ийин… Ча, болзун! Бо даңны канчап атсып алыр чоор? – дээш, акым бурт-сарт үне халыды.
Ооң соонда аалывыс оолдары чыыш төнгүже ынаар черле барбаан бис. Улустуң чугаазындан бир хүн безин ийи, үш удаа медээ келир:
– Бөгүн хаак-биле шүүп хүнзээн-дир! Муң-муң чедир каккан. Тас-оол үш моораан, ам-даа пат чыдыр дидир. Аъш-чем иже албас оол эвеспе оң?
– Чүү-даа болза, өчүк бербээн. Шевер-Сарыг соонда-соонда: «Моон өске өчүк чок деп айыткан-на болгай мен. Ам караа-биле көрүп турган херечи чок болза, айыткаар чүвем чок» – дээш, шуут ыыт чок олурар апарган-дыр. Дүжүметтер-биле өжешкен дээш, эжинден артыкка чүс чедир кактырган дидир-даа – деп келирлер.
– Бо хүн хол кыскан-дыр. Шевер-Сарыг, ыыт чок олургаш, салааларының баштарын үш дыраан соонда, ол-ла ыыт чок олура, моорап барып ушкан-дыр.
– Тас-оолдуң холун кызып турда, бир салаа сөөгү ылап-ла дарс кылдыр сынган: «Оода-ла сөөгүм сыкпайн көрүңер! Кижи херээнге онаажып, амызы-биле шаажылаар дээн кижи эвес-тир мен. Шынныг херектиң шыны бир хүн ыяап-ла көстүп келир. Мени диригге тудуп турар, силерниң хоойлу езугаар бистиң-биле олуруштурбайн турар херечиңер ыяап-ла кижи херээнге холбажыр херектен өлүр эвеспе, көөр-даа силер!» – деп, дүжүметтерге хомудалын сөглээн-дир. «…Ол өчүктү оглунга Кыйгыжы ашак боду айтып берип, негеп турар дидир» – деп-даа турарлар.
«Боларны мындыг эъдинге быжыг, ындыг дидим, аастыг, сөстүг деп кым-даа билбээн чүве-дир. Даш дег эрлер-дир оң. Дүжүметтер безин сести берген. Соонда-соонда түлүштерниң Семизи оолдарны тыртып – херечиң чүге олуруштурбаан сен! Ындыг болганда мооң бодун хап туруңар! – дээш, херек ээзин чүс шагаайтапкан, мырыңай пат чүве-дир» деп, бир өөрүнчүг медээ дыңнадывыс.
Шаагай, хаак, манзы, сайга олуртуру эртип – чеди хире хонуп турда, бир өөрүнчүг медээ дыңнаан мен:
– Кыйгыжы акым кежээ орай хап келгеш, даайымны кел дидиртип алды.
– Каям, кадай, хүндүс тиккен чүвең ап бээйт. Бо кудам-биле чугаалажыылы. Аксым, боскум-даа када бээди! – деп, дыка сергек, чоргаар чугаалады.
– Ча, канчалдылар? Сураа, бөгүн изиг-ле чугаа болган хирел? – деп, даайым кудазының шырайын эндевейн айтырды.
– А хувурай берзин! Мээң бо оолдарымны көре-көре келгеш, бир-бир чоргаарап, бир-бир харын-даа коргар-дыр мен, аал Мукураш. Каш кожууннуң дүжүметтери ам кедээр союп, дылы сындылар! – дээш, дашказын сунупту. Даайым апкаш:
– Чон-даа кайгай берип-тир. Силерниң бо хөй ада-оолдан эжикке кирип, эрээ чүктеп чытканын кижи көрген эвес. Бистиң бо Өвүрнүң кончуг-кончуг кайгалдары безин өөрүп, магадап турлар.
– Коргар чүвем ол-дур харын. Демги Шевер деп оол суг дээрге, ындыг бүткүр боду бөрү туткулаан кара-көк хирезинде, сарлык бугазы дег, дүжүметтерже хыйыртап көргеш: «Херекти черле мынчаар дески эвес кылыр чүве болза, хоойлу-даа хоойлу бооп турары берге-дир, дүжүмет-даа дүжүмет бооп олурары берге-дир, хайыраатылар!» дээн-дир.
– Ол суг дээрге, октуг боо аксынга туруп бээри-биле дөмей-дир ийин.
– А өөрүнчүг чүве чүл дээрге, ол ынча дээрге, аксы хак дээр дүжүмет чок болган-дыр. Чеже боор, аяа долуп келген-дирлер.
– Ам чүл? Херек келдейип бар чыдары ол бе? – деп, даайым ылавылап айтырган.
– Ол бужар херечизин хокпайтыр сывырып кээп, хаак-биле чүс кагарга-ла:
– А-а өршээңер, азыраңар! Чандыр херечилеп турган-дыр мен. Шынын айыткаайн! – деп бо-ла ыйнаан. Ынча дээрге, түлүштерниң Семис чагырыкчы тура халый бер часкаш:
– Чүү дидир бо ыдың! Каям, Кыйгыжы, сен барып, хөй-даа эвес, ам бир беженни немевит, өчүү ам-даа шуудазын! – деп мындыг.
– Чок! Сен ол чыланны какпа, ачай! Холуң бужартай бээр! – деп, мээң демирлиг оглум дис кырынга хереп кээп алгырды. Мен канчаар, чагырыкчыже көрүндүм.
– Сен орта хак! – деп, демги-ле кижизин көскеди. База бежен кагарга, чүү-даа чок, хамнап турар чүве-дир.
– Шарыларның оорлары бо эвес, өске улус бооп тур! – деп-ле бо ыйнаан!
Мен ону дыңнааш, алгыра каапкаш, үне халааным безин билинмес мен. Өөрүмге кээп хөөреп турумда, аттыг чүве боор! Ол дүне бистиң кожа аалдарывыстың аныяктары өжегээр кончуг аъттарны шилип мунуп, эки кымчыларны туткаш, барып чыышты долгандыр ырлажып-ырлажып, адак сөөлүнде он шаа хире шыырак оолдар, чыыш өглерниң аразын диле халыткаш, Шавыраа, Тевер-оол сугларның өөн буза тавартып каар чазып чарыштырып эрткен.
Ол дүне ырлашкан чамдык ырларны чугаалашкаш, кортук улус анаа-ла тейлеп олурар, чамдык ашактар төре херээнде холбашкан аар-ла херек-тир дижир:
Алырыңны ап-ла алгаш,
Ажыт кирип дүрген ыра.
Актыг ханны төккениңни
Араалыг боо негешкей аан.
Чиириңни чип-чип алгаш,
Шимеш кылдыр дүрген ыра.
Шииткениң «чөптүү» дээштиң,
Чидиг бижек негешкей аан.
* * *
Келир болза, келгей-де сен,
Хере тутчуп келгей-ле бис.
Кежиг аксы кезек талга
Херип каан кеш болгай-ла сен.
Турар болза туруп келден,
Тура тутчуп көргей-ле бис.
Туруг баары кара сугга
Турум пага болгай-ла сен.
Даартазында сураан дыңнаалап турарывыска, чамдык улуг-улуг дүжүметтер аразында бүдүү:
«Чүвениң хевири өске-дир, боларга үндүр ойлаттырган деп, Торгалыгга дой, Чаатыга чар кылып, үр-чар чүве кылбайн чанар-дыр» дижип, көзүлдүр-ле херек келдейтир шииткен дүжүметтерни боттары буруу шапкан бооп, улуска дыңналдыр чемележип, аразында үрүңейнчип турган. Бир хөделдеп турган эр оларның оозун бүдүү дыңнап алгаш, эртенинде хөй дүжүметтер дыңнап олурда, Тевер-оолга:
– Бо дүне ойтулааш кежээлээш, мындаагылар черле оюрзап чадаан ышкаш аа? – деп баштактанган.
– Көрдүң бе, мону база!.. А хамык кыстар ол хире ынакшып турда, канчап удуур чүвел? Сен харын чүңнү кылып чытканың ол? – деп, Тевер-оол куйгаадып, баштактанырын оралдашкан.
– О, харын де, хайырааты! Мен хөөкүйнү чүү тоор боор. Уруг-дарыг кенен, аныяк-даа болза… улустуң чараш, чаагайын кайын эндээр ийик. Мындаагыларны-ла шуут ажыт-чажыт чокка туткамнап – адап-сурап кээрлер чорду ийин.
– Көрем мону! Кочулаксап орарын ой. Ындыг-ла эки дыңнап чыткан болзуңза, мени чогум кымның уруу, кым деп кыс ырлады ынчаш?
– Кымны кым таныыр боор, хайырааты. Өвүр-ле кызы ылап. Мен ышкаш кижээ олар хаак бажында хаттар, хангай кырында сыыннар-ла. Харын таалап удуп чыттым – деп олурган. Ол хөделдеп турган эрниң ады кым болду – уткан-дыр мен, база-ла кайгал, аастыг-сөстүг, Тараачы дег кижи дижир чүве ийин.
Ооң соонда ийи бе, үш бе хире хонганда Шевер, Тас акыларымны аъттарга үңгерип эккелгилээн. Оларның шак ол кижиден өске дүрзү-түрлери сагыжымдан кезээде ыравас бооп артып калган. Чижээ, Шевер акымның бажы дулгу ышкаш, ийи карааның чаа кызыл, а карактарының даштыкы кежи сарыг-ногаан, арнының ыжыынга думчуу бичии көстүр: ол баш ыжыы, мойнунче, хөрээнче тудуш селгереп бады баргылаан. Олура албас – адаанга чымчак чүве салгаш, доңгайты чыттырып каан. А ийи балдыры паш хөөзү дег кара, барык-ла көп-белдирден чиңге майык чедир: кежинге сыңышпайн, оон-моон чара теп, хан, ириң төктүп чыдар – сугда өл дазыл-даа ышкаш, улус олче көре албас, караан чажырар. Ийи чиңге майыы – хендир дужактыг читкеш, тайгага чайлаан аът-даа ышкаш, саак биле тар демир өйүп каапкан. Ийи билээ база-ла ындыг. Салаалары барбыгыр ыжык боордан аңгы дөрт салаа дөзү кара-ногаан билзектер суктунуп алган ышкаш, дыргактарыөл черге үр чыткан дүдүк хола, чес-даа ышкаш, салаа дөзүн үзе кызып, дыргак иштинче кулузун хап киирип турда, шуут-ла өлгүлээн. Сайга олурткан дискектери болгаш сөөк чодалар безин кара-шокар мезилдерзиг-даа. Ол хирезинде улуска аңдара-дүңдере кагдырып алгаш, Шевер акым барбыгыр чаагында сиңниккен бак хораннар оон-моон сыстып төгүлгүже каттыргылаптарга, аккыр удургулары көстүп кээр, а даг диштер бүглери база кара-көк. Биеэги кадыктаазы хевээр чырыткылыг арткан-на чүве ооң омак, топтуг, хөглүг каткызы. Ол каткы, ооң үнү эвес болза, туткан-на чүвези сагыш дег, бүдүп турар уран – даараныр, чазаныр болгаш узаныр Шевер-Сарыг акым ол деп таныыр аай чок. Чамдык кадайлар көргеш, сырбаш кыннып: – авайым! – дижип, алгырыптар ийикпе, ыглаптар.
– Харын-даа канчап өлү бербээн! – деп-ле алгырары хөй.
Балыынга өшкү өлүргеш, ооң изиг эдерин шып, оът, өт ышкаш кара эмнер ижиртип, чаап; даады куйга чидиртип, чиңнеп турза-турза, ай-даа четпээн, кылаштажып, оон чоорту аътка безин мунуптар апаргылаан: «Эр улус ындыг чаяанныг-даа чүве ыйнаан. Оон башка ол хире балыг кижи кайын дирлирил? Чүгле балдырынче бөрүнүң чаңгыс диш балыы кирген мал безин өлү бээр ышкажыгай» дижип кадайлар чугаалашкан олурарлар.
Удаваанда чыыш-даа тарады. Улус: «Өршээ хайыракан, бак-ла чүве ыңай турзун!» – дижип, өрү тейлеп турар. Аанакайын, бичии оолдар бистер чүү боор, «чыыш чуртунга» халыжып чеде берген бис. А богда! Биеэги-ле саактар, улус олуртуп турган сайлары, ында-мында оңгарларда эккеп төккен, бажы салбарай бээрге, солуп каан турган хаактар ханныг-ханныг хевээр, эңмежок! Дүк каккан соонда, каапкан савааш-ла. Сынган манзалар-даа чыткылаар. Бир шаагайны илдиргезинден ыяшка илип алгаш, сугга эккеп чуп-чуп, топтап, сө кезип тургаш, көрдүвүс: ийи каът хөмнү аразынга элезин ургаш, дугурук идик улдуңу ышкаш кылдыр, баг-биле көктеп каан болур чүве-дир. Аңаа чыылган тенек оолдар демги саакка ийикпе, сайга олуруп, калчаарап-ла турар бис.
Өг орнунга безин дүжүметтерниң аай-аайы-биле олурупкаш, чамдык өөрүвүстү кончуг сураглыг кайгалдар орнунга олуртупкан байысаап, шүүп турар бис. Чүгле чыыш чуртунга-даа эвес, ховуга хой кадарып чораан уруглар, дүне алаак дезинге чылгы манаан оолдар-даа улуг от ужудуп алгаш, «чыыштап, эрээдежип» ойнаар бис. Улгады берген оолдар эът быжыктырар, өөренип алыр дижип, чирим-биле шагаайтажып, шала калбак баглыг кымчы-биле езулуг-ла какчып турар. Бир хүн бызаалар чидирипкеш, алаакка элээн мугуртап кылаштап чорааш, оолдар өттүнүп, «чараа хап» төлгеледим. Ховуже барган кылдыр-ла дүжүп турар мындыг. Ам-на барып ээп алган-дыр дээш, ховуже углааш, арыгдан үнүп кээримге, мырыңай-ла чыыш чуртунуң кырынга үнүп кээп-тир мен. Ээн-уун, ылым-чылым-на чүве, кончуу-ла сүргей. Аңаа чааскаан кээп көрбээн кижи мен. Оолдарның адыра тыртып, дүжүр октапканы саактар чанынга, мырыңай-ла мындаа чаа маңаа бооп турган эрээ-шүүлде, алгы-кышкыны бодай кааптым.
Эрте шагдан бээр туруп келген, унунда чөвүрээзин аштаан аъттар хемирип каапкан чодур-чодур теректер ам-даа човууртавышаан-даа ышкаш, оларның ол човууру Кара-Туругнуң, шагаайтаткан кижи арны дег, кара көк куржааңгы хаяларында барып чаңгыланып-даа турганзыг. Ам топтап дыңнап турарымга, Амырак-Хемниң улуг унунуң ырак арыг иштинде шаалаан даажы ол-ла уе-човуурнуң сөөлгү шимээннерин ырады чуукталдырып бадырып чыткан ышкаш болду. Ол аразында, мындаагы Тараачының шаандагы улуг чыыш соонда Өвүр Амырак «букталган чер» деп чугаазы сагыжымга кире хонуп келгеш, төгүлген ханы ам-даа каткалак ээн куу «чыыш чуртундан» дүрген-не ырап чоруптум.
КУДА
Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чүве бар болгай. Ол-ла аалдар аразынга малга манаакай, пашка туткууш бооп чорааш: «Ох, күжүрнү, эр-ле апарган-дыр. Өскүстен өлбес деп чүве ол-дур ийин көрем» дижир улустуң чугаазындан-даа алырга, чыл эрткен тудум, өзүп олурарым илдең. Кижи өскен тудум сонуургаа болгаш догун чогу дам-на бар чыдар: кылыр ажылы-даа үнези улгадып, кижи бүрүге диледир; оон деңнээрге, бирээзинден могаттынгаш, бирээзинге барып, оларны адааргаштырып былааштырар ийикпе, эш-өөр-даа көвүдеп, ары, өвүр дээш чорбас-барбас чери ховартаар.
Сарыыл кирип, чамдык чугаа-соотка бүзүревес, харын чамдыктарга удур маргышкак айтырыглар салыр ийикпе, оларга бүдүү иштинде чигзинер болгаш чүве-ле болза улустан дыңнап бүзүреп чоруур эвес, боду карак-биле көрүксээр. Бо-ла дагылган-тайылган, байыр-наадымга барыксаары бир-ле берге аарыг ол! Улустуң шак ындыг байыр, дою-даа үзүлбес, бирээ-ле болу берген турар. Бодап-даа көрүңерден, куда болуру дээрге чаңгыс-чуңгус удаа болур таварылга-даа эвес.
Куданың «дөрт херээ» дээрге баштай-ла аас белээ бээри. Ол болза даштындан көөрге, онза шоолуг байырлал-даа чок. Оолдуң ада-иези боттарының эптиг, таарымчалыг эдержип болуру, харын-даа ха-дуңма – бот-боттары, каш шагдан куда-баар дээр ийикпе, арбан-дөрбен дижир кижилерни бодап, шилип, кымда кыс барын билип алгаш, оларже бир-ле топтуг-томаанныг: ужур-чөптү билиндир чугаалаптар аастыг-сөстүг кижини айбылап чорудар. Азы оолдуң ада-иезиниң кайы-бирээзи боду чедер. Ол баарда, кудар сөңнүг, тудар актыг болур; а тудар агы дээрге кадак, дадаазын ышкаш чүве-ле… Ындыг болза-даа ол актың артында, шыырак улус болза аът, шарыдан ара чокту аазаар чүве. Улустуң тоолдарындан алырга безин аас белээнге «аът бажы дег алдын, бөрү бажы дег мөңгүн» сунган болур ышкажыгай. Аас белээ сунуп барган кижи сөңүн ажыдып, бурганга дээжилеп, отка чашкан соонда, мурнай уругнуң адазынга арагазын туткаш, агын сунгаш, келген херээн чугаалаар. Ооң соонда кадайга кудар. А кыстың ада-иези ол дораан-на «болур, болбас» дээн харыыны берип-даа ыдарлар-ла. Азы кандыг-бир тыртылчак болза: «Бис боданып, ха-дуңма, ажы-төл бүгүдээ-биле сүмележип чөпшээрешкеш, чогуур харыыны ынчан-мынчан берээли» деп болчаг хуусаа салыр-ла. Ол душта оол биле уруг мырыңай танышпас, көрүшпээнден байтыгай, харын кавайлыг-даа чыдып болур…
Куданың ийиги херээ болза «шайын бузары», «дүгдээри» дээр ийи херек колдуунда-ла хары угда болур чүве чораан. База-ла оолдуң ада-ие талазындан шыдаар-ла шаа-биле арага, хымызын чыып, эът-чемин дөгернип – байырлалга белеткенгеш, кудаларга чеде бээр.
Ол баарда, оолду-даа эдертип алыр. Кыстың-даа ада-ие талазы байырлалга дөгернип келги дег ха-дуңма, чоок-кавы улузу чыылган, манап турарлар. Уругну-даа ыңай-бээр барбас кылдыр угба-дуңма, эш-өөрү үттеп-сургап, хепкерип белеткээр.
Ах, болза-даа аңаа улуг, аныяк кадайлар өнедиин-не уруг дыңнап олурда, оларны шаанда кудалап кээп турда, канчаар өөрүп, ашаа оолду көрүксеп, сүрээдеп, ыядыр ийикпе, ындыг болза-даа улугларны дыңнап, ужур-езуну эдерип турганын хөөрежип турда, каткы, хөг-даа үзүлбес. Чамдык баштак кадайлар бүгү-ле баштайгы таварылгаларны ол-ла хевээр тоолдап кээрде, хамык аныяк уруглар ана чер дырбап, кара баары кадып, катап-катап айтырган турарлар.
Куда кээп дүшкен соонда, уругнуң ада-иезиниң өөнге оолдуң ада-иези баштап, кол-кол кудалар өг кырынга бөле баглап каан хаактар салгаш, кирип кээп, башкы сөңүн кудуп, мендилежип шайлаарлар:
– Кеннивистиң үш чажын чарып, шайын бузуп, дүгдег херээн бүдүрүп алыр дээш, бараалгап келдивис. Кудаларның аксын-сөзүн-даа дыңнаалы – деп, барык-ла байырлалды ажыдарын чарлаан ышкаш чугаалажыр.
Келин кыс ол хүнге чедир бажын кежегелей өрүп чоруур. А ол хүн кежегезин часкаш, оолдуң кежегези-биле холуй дырап езулааш, оон соңгаар кыстың кежегезин үш чаш кылдыр чара өрээш, боошкун дээр ийикпе, чавага, салбак-чачак, чалаа-кара баглаар…
Чавагазын салбактаңар,
Чаваа-Доруун эзертеңер.
Кежегезин хиндиктеңер,
Хенче-Доруун эзертеңер…
дижир ыр-даа оон тывылган. Ону баглап күүседирде, база-ла кыстың назыны четчип, сарыыл кирип езу билир болганындан хамааржыр. Шору улгады берген болза, бодунуң чөпшээрели-биле бүрүн дериин баглаар. А бичии болза, хөй-ле чүве баглавайн, анаа-ла езулап, салбак баглап каар. Чавага баглаан соонда кыс-кыс эвес, дүгдектиг азы кадын болганы ол. Ооң уламындан база-ла мындыг ыр тывылган:
Дүгдектигде уруг чараш,
Өгде чаңнаан чажы чараш;
Дүктүг аңда дилги чараш,
Харда маңнаан изи чараш.
Бо ырда ужур-ла бар; бир чүүлүнде кыс болза үш чаштыг, чавагалыг; черле бир янзы солун: «кижи кижизи» деп бегленген, шегленген чоруур. Ону мурнунда тооп эскербейн, азы далашпайн чораан үе-чергези оолдар өөрү ам кээп адааргап, хүннүүргеп, аксын туттунуп эгелээр. Сестир, чалданыр чүве-даа чок, туразында – хостуг аажылап чораан кызыжак ам ужурнуң чагыргазында туттунган: куштуң чалгыны кыскалаан соонда, чораан кулунну чүгеннээш, эзертепкен соонда, бир-ле шинчи кире бээр-ле болгай.
Күдээ оол катының өөнге киргеш, бурганга тейлээн соонда, эът доораан быдаа кудуп бээрге, оозун дөгере чипкеш, аяан-таваан хойлап алгаш үнер. Өнчү айыткан соонда, оол «күдээ аъды» деп аът албышаан, хой кажаазындан барып туралаан кошкарын тудуп алыр чүве чораан.
Оолдуң адазы баштайгы-ла сөзүнде, «кудаларның аксын-сөзүн дыңнаалы» дээн болгай. Ол чүзүл?
Ол болза «кудалардан кымнар-кымнар, чүнү-чүнү алыр, чиир бис дижир ирги?» дээн айтырыг-дыр. Кысты «кижи кижизи» кылдыр чажын чарып алыр болганда, кыстың «садыынга» чүнү алыр силер дивес ужур чок.
Ол айтырыгны салыр мурнунда-ла бег, кунчуг талазы боттарының күскел шинээзи-биле бээр чүвезин боданып алган, аазап-даа келир-ле. А катаат-чуржаат талазы оларның ол аазаашкынын дыңнаар дээш манаар. Ынчаарга келген кудалар кижээ: «Он берттиг, чүс кара малдыг бис» дээн дижик. Ол чүнү аазааны ол? «Он берт дээрге он бода хөлү-дүр: беш аът, беш шары дээн ышкаш. А «чүс кара мал» дээрге чүс лаңның барааны бооп болур; бир шай – бир «кара мал», бир даалымба – бир «кара мал». Чүге «кара мал» дээнил? Кыс садыы негээн кижини «малдаан» кижи дээр, ынчангаш мал боду-биле эвес, а ону бараанга шилчиткен ады-дыр ийин.
Аргажок ядыы кижи кыс кудалаан дижик, «үш берттиг, үжен кара мал тудайн» дээн-дир: үш бода, үжен шай апаар ышкаш чүл. Тоң аргажок бергедеп келгенде, «кара мал» дээрге кечим шай ийикпе, бир хааржак сереңги-даа болур-ла.
Ам ол «он берттиг, чүс кара малды» аазаан кудалардан малдап чиир кудаларны көрээли. Уругнуң адазы оргаш:
– Бир аът, бир шары, он «кара мал» четтирер апаар-ла кижи-дир мен, кудагайлар. Бир-тээ аът алыр дээн чүве болганда, багай-согай мал ады элегер чүвени канчаар бис, чажыын тыртар дээн эвес, кудагайларның «Элчиген–Калдарын-на ап көрээли» деп бо кадай-биле сүмелешкен улус бис ийин!..
– Кудагайларның аазааны езугаар күзелдиивис-биле тудар-дыр бис ийин – деп, оолдуң адазы дораан-на харыылавас аргажок.
Оон арткан сес бода, тозан «кара малды» кыстың акылары, даайлары болгаш өске-даа төрелдери база-ла дүк-чүзүннер адап тургаш, малдап алгаш баарлар.
Ол малдаашкынның угу-ла барып база харыылыг апаар турган чүве. Уругнуң ада-иези кызының бүрүн дериглиг өөн дөгербишаан, кыстың өнчүзүнге хөй малын сүрүп бээр болгай. А демги малдап чип алган төрелдери база-ла анаа олурбас, кысты дерижер, өнчү-селиин салып бээр, ол-ла дүгдээшкинге кыстың өнчүзүн аазаптар. Мынчап кээрде малдап чиген ха-дуңма ол чаа немежир өг-өрениң өнчү-хөреңгизиниң өзээн тургусчур ха-төрели ол.
Ча, малдаашкын – алчыр-бержир езулал доозулган соонда, ниити чыылган чонну олут чазадыр, найыр-наадым-даа эгелээр.
Шай бузуп, дүгдээшкин дооступ, келген кудалар чанган соонда, үш хонгаш, эвээш кижи база-ла сөңнүг, «бөдей чавырып келдивис» дижип, биеэги өг кырында салып каан хаактарын дүжүргеш, найырлааш баарын-даа көрген мен. Кыстың үш херээ-даа бүттү, «хооралын» негеп келдивис дижип-даа арагалыг кээп турар боор.
Адактың сөөлгүзү – куданың дөрткү херээ болза кысты аппарып бээри дээр ийикпе, кенин дүжүрүп – алгап алыры. Эң-не улуг, эң-не солун найырлал болуру ол.
Кыс – берген черинде,
Даш – кагган черинде…
Кыстың өг-бажын, өнчү-селиин биеэк-ле дөгерип, белеткеп каапкан.
«Кыс дериир деп чүве тоң-на берге херек!» дижип, улус болган-на бажын чайып, тейлеп олурар чүве. Шынап-ла ооң бергезин дооразындан көрүп чораан мен безин биле берген мен.
Маңаа чижек кылдыр мээң билирим, ынчаардагы улустуң чугаазы-биле, «ортумак чергениң» өөн дөгергенин көрээли: он ийи-он ийи баштыг алды хана өгнүң ынаа, ханазын, тогана, хаалгазын - өг ыяжы чазаар бир шеверге чыл бурунгаар чагып кылдырар: өл ыяшты кезип, кургаткаш, чазаар болгай.Улуг-биче үш паш салыглыг, ийи өрээлдиг, сиилбиглиг шокар үлгүүр; серилиг оруннуң шокар ыяжын; дөрт шокар аптара; бурган ширээзи бирээ, аяк ширээн ийи; бир хомдуну тус-тус шеверлерге чагыгылаар. Угулзалыг арынныг алды барбаны эттеп, даараар. Чыышкын шывар кыдыглыг шепкен ийикпе, азы хураган дүгүнден өйген ийи ак энчек. Артыкы, иштики дөрт, орун баарында бирээ – беш сырыглыг ширтек. Мурнуу кыдыгларын шепкен-биле бүрээн дөрт каът орун ширтектери. Угулзалап, таналап арыннаан алгы хаптыг, чөөк ижинниг сыртык. Ол хамаанчок аяк-хавы, шаажаң хавы; дус, шай хавы, шай согаажы, тараа согаажы. Улуг-биче хоо, домбу, доңгуу безин үштен ара чок: бети-ле дээрге алды аяк, алды тавак, шай, быдаа, хойтпак узар үш хымыш; деспилер; илбек, челе, хөне дээш ыт деспизинден бээр бар турар; маска, туужуур, ширбиил, чүлгүүш, эдирээ, хыйырак ышкаш эдилелдерни адаарга-ла, аар-саар ышкаш болур, а амыдыралга дораан-на негеттине бээр чугула эдилелдерин хөөкүй ада-ие кайын уттур чүве ийик: ине, чүстүк, хачы, шивегей; кыскаш, малдыырны-даа чээрген дег черден чыып албас, чагыдып кылдырар эт-сеп-ле болгай.
Кыстың эзер, чонаа, чүген, чулары бүрүн дерии-биле ооң кышкы, чайгы, часкы, күскү идик-хеви безин ажылдап кедер, аянга кедер ийи-ийи болбаажа хоржок дижир.
Оон ыңай игил, бызаанчы, даалы, хорул болгаш шыдыраа, кажык ышкаш оюн херекселдери чок өг чеже-даа каас-шевер, четче-бүрүн болза, сеткил сергедир чүве чок – ээн, куруг – чалгааранчыг ышкажыгай деп, бир-ле сагынгыр кижи чугаалай кааптарга, ону кым чөпсүнмезил. Чамдык угбалары, даай-авалары уруг ааткыжы, кавай херекселин безин уругнуң бодунга көргүспейн, бир чажыт аптаразынга ыяк чажырып каарлар.