Ол-ла бүгүден көңгүс онзагай чүве кыстың кедип аъттаныр идик-хеви, дериг-шимээ! Кызын дериир дээш ада-ие айда-чылда амыр-дыш көрбес, сагыш аарып саттынып-долуттунуп – чудай-ла бээр!
– Шыяата, кыс белен. Уругну аппарып бээр хүнү, шагы-даа келген!
– Кысты бодунуң бүрүн дерии-биле баштангызын безин кедиргеш, мунуп баар аъдынга аъткарды-ла…
– Эх, кыс-даа өске черже, өске кижилерже чорупту! Хөөкүй кыстың хуу-салымы – ужуралы-ла билзин! Чок-ла болза «кижи бооп» – өг-өрегениң ээзи бооп, ынаанче, чаа ада-иеже чоруптары ол. Чок-ла болза:
Олурбас мен – чана бээр мен,
Оду чайлаан дивес силер.
Чорувас мен - өлү бээр мен,
Ера баштаан дивес силер.
Өл-ле ыяш ээп бергеш,
Өөң-не ол дээр ол-ла чүзүл?
Өске чонга бериплеткеш,
Өөрүң ол дээр ол-ла чүзүл? –
дээн чижектиг сырыннаашкын кыстың хөрек-чүрээнге хайнып-ла эгелээри ол.
Кадайларның херектиг, херекчок черге уяны аайлыг эвес, булуттуг, булут чок-даа дивес чаггылай кааптар кезек чаашкыннар-ла. Болза-даа кыстың үе-черге, төрел-дөргүлү уругларның үннери – каткы чугаазы ол хүн кедергей-ле өскелиг – дүүлгээзинниг. А оолдар! Ооң мурнунда чүнү-даа эскербейн, анаа-ла эл үскүлеп, дожап чораан бугажыктар хенертен караан көрүп келгензиг.
Ол бүгү-даа канчаар; чүден-даа шак ындыг ынак ада-иениң чылыг холдары-биле каастап, шимеп кааны аас-кежиктиг чуртталганың шак ындыг өөрүшкүлүг, сүрээденчиг чаагай езулалындан ырап чарылган өскүстер, Аңгыр-оол ышкаштарның сагыжынга ол хүн чүү кирбес дээр ону! Бурганны-даа кыйгырып алгырзыңза – ыыттавас, чалым-хая-даа болза, аңаа көөрде, харын чаңгылыг чүве ыйнаан.
Че, ол-даа канчаар, куданың бо сөөлгү херээн бүдүреринге бодумнуң барып, тоолга киржип чораанымны хөөреп берейн.
Ол болза база-ла, аанакайын, мени сээң ада-иең-биле кандыг-ла куда-баар элеге чораан улус боор бис дижип, ижиктирип, хоюн кадартып, эштенип чораан шору мал-буянныг аалдың уруу чүве. Кижээ улуг-ла кадыг-халанчы-даа эвес, харын-даа ээрек-баарак дээр чүве бе, холу чымчак, эриг баарлыгшыргы улус. Ынчангаш аңаа дөрт-беш-даа чыл чедир үнүп-кирип чорааш, аалзына берген турганым ол боор оң. А оларның ол хеймер –чассыг уруу Долбанмаа-биле эжишки үе-черге бооп, кады хой кадарып, ойнап өөренип калганывыста, ужур-ла бар: экивис-багывыс, эривис-кызывыс-даа билишпес апарган бис.
Уругну кудалап келген тала-даа шыырак улус. Ынчангаш кыстың ада-ие, ха-дуңмазы-даа шыдавыжа-ла дөгергеннер. Уругнуң дүгдээнин-даа база тода көрүп эрттирген бис. Ол дугайында Долбанмаа-биле черге чажыт чугаалашкан чүвевис-даа хөй. Кочулап каттыржыр-даа бис, ужурун билбейн, муңгараар-даа чүвевис бар-ла чораан.
А ам куда маңаа кээп болбас, аңаа Долбанмааны аппарып бээр апарган. Ол шынап-ла коргунчуг, муңгаранчыг. Мен хөөкүйнү кым ол кудаже эдертип алыр дээр чүве ийик. Харын-даа үш өгнүң ээн малын кадарар, саан-савазын тудуп, аал ээлээр кижи чедишпейн турда аан. Та ол канчаарым ол чүве ийик. Баштайгы удаада мээң чарыжын мунуп, пат-ла чаңын билирим аът турган, ону барып шавар дээш, Долбанмааның акызы мени эдертир бооп, хей черге хөлчок өөртүп туруп-туруп, мырыңай-ла даарта аъттаныр деп турда, оон-моон-на:
«Аалда аскак-бүскек үш кадай арткан-дыр, хой кадарбаажа хоржок, Аңгыр-оол!» - дижи бээдилер.
Ижин-даа ижин эвес!
«Ээн барза, ээн-не баргай, бөрү кырып кагза, кырып-ла каай, оларның аразында чаңгыс өскүс анайым бар эвес. Хувуразын-чайыразын, кудук алзын, чайык алзын! Ам черле маңаа турган-даа херээм чүл, бо дүне бир-ле ырак аалдарже дургуннай берейн…
«Хоюңарда хоюм-на чок,
Хой берзин дээр-ле мен…» –
деп даады-ла иштимде химиренип, кежээ даштыгаа кажаадан туттунуп алган, кожайлар-биле чула «бактажып-ла» тур мен оң…
– Чүге муңгарай бээдиң, Аңгыр!…– дизе-ле, мойнум кырында хөлчок чылыг болгаш чымчак хол суйбап келди. Ол холда аар мөңгүн билзектерниң соолаңнаанын безин изиг ышкаш эскерип кагдым. Чүрээм шимирт кылынгаш, көрнүп кээримге, Долбанмааның ийи караа хып турлар ийин моң! Ол ийи каракты чырык хүндүс-даа, орай дүне-даа, ыглап-даа чорда, каттырып-даа чорда, чеже көрбээн мен! Ооң кандыг-даа хөңнүн чүнү мурнап чугаалап кээр, кончуг чалданыш чок карактар-ла болгай – билир мен. А бо кежээ, бо кажаа кыдыынга, мээң арнымга көстүп келгени дег, ындыг көзүлгенин дөмейлээр чүве черле тыппас мен! Мен ол карактарже көре каапкаш, эң баштай хөлчок корга берген ышкаш болган мен. Чо-ок, ол коргуушкун эвес, күскү кааң дээрниң кызаңнаажы чүрээм иштинче кире-даа берген ышкаш… «мен, сээң кезээде чыннып чоруур, изиг отчугаштарың-дыр мен, мени тут, мени салба!» деп чаннып-даа келген ышкаш, бир-бир бодаарымга: «Мен ам чылывас, чырывас соглур деп баадым, канчаайн!»-даа дээнзиг… Ол аразында мээң ийи холум, оларны камгалаар дээн ышкаш, Долбанмааның ийи чулчургайындан барып, оожум тудуп алган, оожум чодуп, суйбаан турлар. Оон бодумну туттунуп, чазамыктап:
– Чок, анаа тур-ла мен. Сен чүге… чүге үнүп келдиң, Долбан?
– Бо-ла кадайлар кижи долганып, оглаңнажыр – хоранныы кончуг ышкаш чүл. Дашкаар безин үндүрбес…
– А богда, Долбан, бо улус мени эдертпес дижип турлар. Маңаа турбас-даа мен. Ам дораан дургуннап чоруур деп турдум. Сен улуска сөглеве шиве! Чүгле сеңээ чугаалап каар дээш, манап турдум.
– Ойт, чоруур деп чүң боор? Ынаар, ол куурумчу кудаже барыксааш чоор сен! Мени-ле сээң орнуңга арттырып каан болза, та канчаар амырап, дешкилеп турар мен ыйнаан! – дээш, карактарының чажы бады кээрге, мээң хөрээмге үскеш, ийи холу-биле эгиннеримден ыяк сирбектенипти.
– Че, ыглава ай. Улус дыңнааш, көрүп кагза, база-ла мындаагы дег, мени-ле: «Үен-даян чүве чугаалап, уругну өскээр сургаар» дижир оларың. Бээр туруп ал– дээш, кажан артынче, өгден ажыттай тырткаш: – Мени олче чорудуксаар хөңнүң чок болза, ындыг-ла ыйнаан…– дидим.
Мээң ол хомудалымны дыңнааш, серт кыннып, чүрээмниң даажындан корга берген ышкаш, арнымче көрнүп кээп:
– «Чорудуксаар хөңнүң чок болза» деп чүү дээриң ол, мелегей тулуп? Сеңээ мен херээжен өөрүмге безин чугаалавайн чораан иштим-хөңнүмнү канчаар чугаалаар ийик мен! Мээң ынаар баар хөңнүм чогунга ам-даа бүзүревээниң ол бе, мелегей?!
Шынап-ла менден иштин чажырар эвес, хөөкүйүмнү хорададыпкаш, аңгадай бергеш:
– Сен эвес аан… Бо улузуң-на ындыг чүве-дир – деп кагдым.
Иелээн, ол Долбанның ашаа оолду бактап, хөлчок бак кожамыктарны ырлажып чоруур улус болгай бис…
Чидиг бижик бизинде мен,
Кылаш дизе, тоо-ла чок,
Чиңге багның бажында мен,
Дыңзыш дизе, тоо-ла чок…
дижир бир кол ырывыс ол. Бир катап авазы ону ырлашканывысты дыңнааш: «Уругга үен-даян ыр айтып бээр кулугур моң!»– деп мени бужар чаңнаан-даа чүве.
Оон ам бот-бодувусту билчип эптешкеш, мынча дижип дугуржуп алдывыс: Долбанмаа ам дораан авазынга бүдүү барып: «Эртен чоруурумда, Эзирик эниим черле кагбас мен. Аңгыр-оол акым база малдан мунгаш, ол ыдып чедип алзын. Ол ийи меңээ эш болур, оон башка ынаар черле барбас мен!»– деп чыгаанга кирер болду.
Шынап-ла, дыка орайтай бергенде, Долбанның акызы мени бодунуң өөнче кыйгырып аппаргаш, чугаалай-дыр:
Даштын багда аътты мунгаш, куду аалдың Калдарагын дилеп эккел. Сээң орнуңга маңаа ийи-бир хонукта хой кадарзын. Ынавайн баар чадавас, эки көгүдүп көр, даарта бистиң-биле кады барып, аът чарыжы мунар сен – деп бо ыйнаан!
«Ол-ла болгай, хөөкүй Долбанны!..» Өөрээш, эжиктен үнгеш, аъттаныпканым билбейн барып-тыр мен. Алаакты куду халдап орарымга, ол-бо таламда дамырактарда чаш хаактар дөгере-ле караңгыда менче көрүп, дыдыраш баштарын согаңнадып өөрүп, холдарындан четтинчипкен ырлажып-даа эртип тургулаанзыг. Дээрде сылдыстарны-даа көөрүмге, Долбанмааны өттүнүп, менче чымчадыр көрүп тургулаанзыг. Аъдымның хөрээ-ле эдер…
Хувуразын, чайыразын,
Куруг-даа бол, чораай-ла мен.
Кушкаш ышкаш чаш-ла боттуң
Хуузу-даа билгей-ле ыңай… –
деп, Долбанмаа-биле кады ырлажыптар ырывысты ырлаарымга, өөрээн үн шоолуг-ла үнмейн-дир. Ону бис шала муңгаргай чораанывыста ырлажырывыска, эки ыр чүве. Барган дораан Калдарак эжимни кыңчыктырбайн-даа дуурайлап-ла тур мен:
– Эртен аъттаныр дээн улус эът-чемин быжырып, дөгерген: ижин, хырын, хан артыы, өкпе-шөйүндү, үстүг мүн дээш чиир чүве деспи-деспизи-биле туруп калды. Ийи-бир хонукта идээлээр-ле боор сен. Харын бо аваңга-даа хойлап эккеп турар сен!..
Эжимни ушкарып алгаш, ырлажып чоруп олура, черле сагыжым дөспейн:
– Хөөкүй, кады хой кадарып, ойнап ырлажып чоруур эживис, Долбан ынаар чоруксавайн, бүдүү ыглап турар ышкаш чүл. Мен кады барзымза, ооң сагыжынга база эки-ле ыйнаан але – дидим.
– Ындыг-ла болгай харын. Чүү-чүү деп олурар ийик, хайлыг эр – деп улам дыңнаксап айтырдым.
– «Бо өгнүң ээзи»– «амдыы кижи», «Аңгыр-оол чылгыда барган чок, Удавас чедип кээр боор – манаңар, куда, шай хайындыра кааптайн» дээш, пажының одун чүшкүргүлээр-даа. Шынап-ла, кадайлар-ла де! – «Че-че, өпей-өпей. О-о, кавайда оглум оттуп келген-дир. Ыглава, оглум. Чылгыда барган ачаң чедип кээр, богба мунуп ойнаар сен» дээш, кавайда «оглун» дискээнге салгаш, эргелеткилеп, хөрээнге үстүргүлээр-даа ийик!
Калдарактың ол чугаазын дыңнаарымга, экизи кайгамчык. Дем чаа, кажаа чанынга көзүлген Долбанның ийи караа ол-ла хевээр – ол-ла оду-биле, ол-ла чылыы-биле караамга көстүп, чүрээмге дагаттынып келди.
Ол ужуралды эжимге чугаалаптар деп аксымга кээп-кээп соксааш, иштимде бодадым:
«Чок, ону кижиге чугаалап болбас, ол мээң чүрээмниң эң-не арыг, ыдык чажыды. Ында мен бодум безин эки билбээним хуулгаазын от бар. А сээң чугаалап чоруур таптыг чугааң дээрге чаптанчыг чаштың ойну – ожу-дур оң, эжим. Часкы шагның чаштыныг чок чечээ-дир ийин» деп боданып, дээрже көрүп алган, оожум чортуп олур мен.
– Ойт, чоп таалап удуй бээдиң! Долбанмааң манап олур боор – дээш, Калдарак мээң ийи колдуумдан туттунган холдары-биле мени силгий каапты.
– Шынап-ла, ам даарта чоруур, Долбанны черле утпас кылдыр көрүп алыр сен! – дээш, дап-ла бердим. Аъттың халыырынга карак оду кызаңайнып, ол оттарның аразында Долбанның шырайы бүлүртүңейнип көстүп-ле чор.
Хову кешкен хоор-ла дайның
Колдук алды дерлиг-дерлиг,
Хопка кирген күжүр эштиң
Карак алды чаштыг-чаштыг…
Ол ыр-биле аал коданынга кире халдып келгенивисте, Долбанмаа дыңнаан.
Ол дүннүң канчаар эрткенин-даа эки билбээн мен.
Ам чүзү боор. Хамык кудажылар аъттаныпкан. Мен, Чааш-Куланы чавыдактааш, Эзиректи четкеш, коштуг аъттар четкен улус-биле кады мен.
Хамык улус чортуп үнүплетти.
Хая көрнүп көөрүмге, Долбанмааның ада-иезиниң өөнүң эжиинде кадайлар хууңда сүт тудуп алган, бистиң соовусче чашпышаан, бир-ле чүве чугаалап-чугаалап:
– Курай-курай, курай-курай-курай! – дижип, кыйгыржып туруп калды. А аалды көөрүмге, сөөлгү үеде аныяктарның ырлажып турары:
Ак-ла бора аъды чокта,
Баглаажының шинчи чогун.
Анай кара Долбан чокта,
Аалының шинчи чогун…–
деп ыр сагыжымга кирип келди.
– Ол аалда кадайларың чүге курайлап турары ол, акым? – деп, бир кош четкен ашактан айтырдым.
– Долбанны «кежиктеп» ап турары ол-дур ийин, оол…
– А ол кежиктеп деп чогум чүзү боор оларның?
– Дыка далашпа, Аңгыр, хөйнү билирге, дүне улаараачал апаар сен! – деп, ашак баштактанды.
– А улаараачал апаарга, ынак кызыңның адын адап алгыра бээр сен – деп, бир эр немеп кагды. Оон ыңай шынап-ла айтырбадым
Мен ынчан ооң ужурун-даа эки билбес мен ийин; соонда дыңнап чоруурумга, ол болза өске черге – чатка баар кыс-биле кады ооң соңгу аал-чуртунуң, кежик-буяны эдерип чоруй барбазын дээш, дедир кыйгырып ап турганнары ол чүвең иргин. Шаанда улус хары кижээ малын бээрде, кодандан үнгелек чорда, «кежиктеп» алыр турган – ындыг каран чүдүлгелер бар чүве-дир. Оозун бодап көөрге, күжүр Долбанны, өреге берген мал-даа ышкаш, шуут-ла дедир ээлбес кылдыр үдээни ол-дур ийин.
Чоруп-ла олур бис. Ырак-даа аалга аппарып бээр турган чүве-дир.
Каас идик-хевин болгаш баштангызын безин кедиргеш, бодунуң бүрүн дериглиг аъдын мундуруп каан, көзерде кадыннар чуруу дег, Долбанны бир-бир көөрүмге, ам мээң эжим эвес апарган ышкаш сагындырар, ындыг болза-даа ыглап-даа чораан ышкаш, бир-бир бодаарымга, өөрүп, каттырып-даа чораан ышкаш. Баштангылыг кыстың арны көстүр эвес… Ынчалзажок Долбанның хире-хире Эзирек биле менче көрнүп кээрин эндевейн чораан бис. Авазы баштаан каас кадайлар уругну долгандыр аагайлаан, хөөрешкен, суксун пактадып, ону аныяктардан безин хоора хөдүп чорууру илдең. А менче чоокшуладып, бисти чугаалаштырар боор деп кордаан-даа херекчок. Кезек када муңгарап, чүктүг аъттар четкен улустан безин элээн коңчап чыдып калган, ыдым-биле хире-хире чугаалажып, ырлагылап каап чортуп ор мен:
Дораланы тудуп мунар
Тос-ла кулаш сыдым болза.
Долбанныгны долуп алыр
Тозан ылаң мөңгүн болза!
Эштиг хейниң экти бедик,
Эжен бегден дудак-ла чок.
Эжи чоктуң кээргенчиин,
Эник ыттан дудак-ла чок…
– Шу! Ындыг бе, Эзирек? Бис ийи дөмей бис бе? – дигилээш, четкен баамны шелгилээш, дукпургулаарымга, Эзирек кулактарын сүүрерткилээш, ыңай-бээр дүндүүштегилээш: «Чо-ок, чүве-даа чогулу. Мынча чон көжүп чоруп олурда, кажар дилги азы ооржу бөрзек маңаа каяа чоруур чүвел, Аңгыр; чоп мени хей хөөредириң ол, ех чүрээм!» – дээн ышкаш, дылын орту киир ужулгаш, дүрген-дүрген ээгииштевишаан, мендиве кудуруу-биле хүлүмзүрүп каар.
– Шынап-ла сээң ооң шын-дыр, Эзир. Чырык хүндүс бөрзек кайын кээрил? Кортпа-кортпа, кылыйтып олур. Ку-уг! – дээш, дап бергеш, сылдаглап аскымнаткан кижи бооп, кош аъттарын эрте халыткаш, хөйнүң аразынга садырадып келдим. Долбан бис ийини көрдү-ле ышкаш: торгу арны бисче элээн үр көрүнген: оон база-ла элээн соңгаар артып калгаш, Долбан-биле кады ырлаар бир ырым ырладым:
Дунда-карам көзүлбейн-дир,
Думаалайлап алган-на бе?
Туруг баары көзүлбейн-дир,
Туман дуглай берген-не бе?
Бир-ле көктүг, шыктыг дөргүнекке дөрт-беш аъттыг уткуулчулар келген. Сөңүн туткан, кол-кол кудагайларга тудуп-ла турлар оң.
База-ла элээн чоруп олурувуста, демгиден-даа хөй уткуулчулар кээп сөңнеп:
– Кудагайлар эзеңгини хере-хере дыңзыдып көрүңер. Чыылган чон шылагзынып манай бээди! – деп чалап, дилеп, ырлап-ырлап, дашкаларын тудуп турар-ла мындыг.
Оон-моон, ойдан-чиктен, тейден, дөңден харап, көстүп кээп турар кижилер-ле долу апарган. Бистиң таланың аът, мөге – адаан-мөөрейжилеривис база-ла хөлзеп, ол-бо халдып девиржидип турары хөлчок.
Бир-ле бөдүүн даалымба тоннуг, бөрт чок, чүгүртүлеңнээш карактарлыг эр дооравыстан шошкудуп кээп, өгнүң тоганазын чүдүрген аът четкен ашак-биле мендилежип коштанчып чоруй:
– О, тогана дээрге бо-ла чоруп олурар дүк-түмен куда-баарларның эң-не бедик бажы – бөрт болза, дошказы бо-ла болгай. Мындыг кош четкен баштыңчы кудагайга тускайлаан чажыын чажып көрейн! – дээш, хойнундан хойлаарак биле дашка уштуп кээп, ашакка чортуп ора, кутту- ижирти. Бирээни куткаш:
– Чажыгның илези-дир! – дээш, сунуп чоруй, ашактың арнынче хөме чажыпкан соонда, хараачада баглап каан кадакты хирт кылдыр үзе тырткаш, сидирт ыңай-ла болду.
– Ку-уг! Теве-кадаа баады-ла! Тудуңар! Дозуңар! – дээн кыйгы-даа изип-ле үнген. Бир дөң кырынга үне халды бергеш, мурнувуста ховуже көөрүмге, сүрүшкен аъттыг кижилер дээрде ойнаан хараачыгай-ла!
Бо-ла чарыш, сүрүшке өөредип каан урагачы, сыдымчы аъттар ол бүгү кыйгы, шимээнге хөөрээш, дөгере-ле девиржип, аадамнаан, ол-бо чүктерже аскымнаан, ана хөглүг чоор! Чамдык кадайларның аъттарын эр улустар четкилепкен, шуут-ла ээгилеп кылаштагылаар. Чамдык аныяк кыстар тоор эвес, оолдар-биле кады хөрүктедип, каткы-итки, «оой-кыый» чайтыңайнып ыңай болган, кырында чүзүн-баазын торгу, чычыы хөлбеңейнип, саглаңайнып, карактары чидип, танактары дарбаңайнып, ол-бо талазынче доңгайты шелгилеп, ийи-буттап, давып, девип турар аъттарны көөрге, кижилерниң каткы-итки өөрүшкүзүнүң чалбыыштыг хөрүктери – ол аъттар ол дээрзи илдең. Ынчангаш харын Азияның көшкүн малчыннарының өөрүшкү-маңнайы – «хей-аът» деп кушкулаштыр кылыйтып, шүүргедеп турар кылдыр көргүскен ужуру ол чүве боор оң.
Шак ындыг хайныышкын түлүүнде Долбанмааны көөрүмге, ооң Булут-Боразын честези ыяк төрепчилеп алза-даа, «курбустуларже ужуп үне берейн, дыным салыңар!» дээнзиг девиржидип, а ооң кырында хаялыг Өвүрнүң көге-буга кужу-даа ышкаш, баштаңгызы соңгаар хадып:
– Ажырбас, салывыт, честей! Аксын тыртарга, хоржок аът боор, бодум тыртып алыйн. Бичии-бичии сула салгылаптар болза, аксы чазалып, мурнун көре бээр! – деп, дилеп, чалынмышаан куштадып-ла олур.
Честези-даа, кадайлар-даа:
– Салба-салба! Аъдың аксын тырт, баштаңгың шып! – дижип, көге-буганың чалгынындан туткаш, салбайн-дырлар.
Теве-кадаан былаап алгаш барган. Ол аразында бистиң өг чүдүрген коштарывыс мурнап, аалда чоокшулап кире берип-тир моң. Аъттар-даа оожумнаан. Кудагайларның аалы бо… Долбанны ам көөрүмге:
«Мээң аныяк-чаш назынымның өөрүшкүзүнүң баштайгы чалбыыжы моон эгелеп чавырлыры ол ирги бе?»
Чайыразын, хувуразын
Чааскаан-даа бол, чораай-ла мен.
Сайлык ышкаш чаш-ла боттуң
Салымы-ла билзин ыңай…» –
дээн ышкаш, оожумнап, кадайларның айтыышкынын, хөлеге ышкаш эдерип эгеледи.
Аал коданы чоокшулап келди. Шала шууштур, оожум чортуп олур бис. Мырыңай-ла өдек кыдыынга келгенивисте, оттуг кезектер туткан улус уткуп кээп, одаг кыпсы каапкаш, бичии пашта «пак мүн» деп хензиг эът доораан мүн хайындырып, Долбанмаага бир аякты кудуп берди. Улуг улустуң айтып берген ужурун эдерип, Долбан ону амзамны-даа боскунче ажырбайн, аксын чайып төпкеш, бир борбак эътти дайнааш, дүкпүрүптү.
Аңаа улус дөгере-даа дүшпээн. Шуушкак хевээр бүдүн аалды хүн аайы-биле үш долганыр ужурлуг чүве-дир. А ол долганып чорувуста хууң, савада аяк-хымышта суг туткаш, тургулап алган хамык аныяктар бисче суг чажып – «суглап» эгелээн – ана кара-ла көк! Ылаңгыя кончуг каас, аныяк кыстарны оолдар кээп, хөме кударын оралдажыр, а оолдарны кыстар чииңейндир алгыржып, каттыржыр. Улуг ашактар, кадайларны-даа чула суглаар. Соонда-соонда кижи бүрүнүң холунда суу төне бергенин көргеш:
– Па, дымыраар чаашкын чок, кандыг кончуг кадып каңдай берген ораныл мооңар, довурак-доозунга бастырдывыс! – дижип, дузап-даа эртерлер бар.
Биске белеткеп, баглааштар кадааш, оларның аразында аргамчылар херип каан. Аңаа дүжүп, багладывыс.
Долбанның чаа өөн эккеп өглей каапкан, уругну баштай аңаа аппарып дүжүрдү. Оортан-на «Аксак-Кадай»: шынап-ла көңгүс бир буду бастынмас аскак куруяк бооп мегеленген хөлчок оптуг, уралыг кижи, ыяш эдирээ даянган, бир алгы туткан; ооң соонда Долбанмаа болгаш элээн кадайлар эдерип чоруур.
– О, чер аразы ырак, оңгап-суксап пат-ла чор бис! – деп човууртап аскавышаан, күдээниң ада-иезиниң өөнге чедип чоокшулап келди. Ынчаарга уткуп турар кудалары:
– Мону чооглаптыңар, кудагайлар! – дээш, арагазын кудуп, оон-моон сөлеп, бурунгаар чалап-ла чоруурлар. Уругнуң ада-иези болгаш эң-не улуг кудаларын өгже чалап кииргеш, олбук-кудуска олурткан соонда, «Аскак-кадай» чүгле эргин артааш, Долбанны киирип келди. Баштаңгылыг уруг от адаанда кээп олурбаанда-ла, аякта сүт тутсупкан. Ону ийи холдап туткаш, дөрде олурган бээнге сунар чүве-дир. Ашак тура халып кээп, аякты база-ла ийи холдап алгаш, бичии дедирленип, дис бажынга олургаш, алгап-ла эгеледи:
Делегейниң чечээ дег каас болзун,
Тел ыяштың будуу дег шыргай болзун!
Каптагайның чечээ дег каас болзун,
Хам ыяштың будуу дег шыргай болзун!
Кара киш аптаразынга чытсын,
Калдар аъды баглаажынга турзун!
Шары кежи көгээрлиг болзун,
Чал хадың бышкылыг болзун!
Торга дег каас болзун,
Торлаа дег өнер болзун!...
Келген кудалар даштын өг долгандыр кизиргей долуп келген:
– Шала дыңналдыр! Дыңналдыр, дыңналдыр!
– Ам-даа, ам-даа эвээш-тир! – дижип алгыржып турар; а кенин алгаза чогуур кол-кол кудалар өгде биеэк-ле олурупкан, манап, девидээн олурарлар. Бег алгыжын дооскаш, сүттү амзааш, дедир сунарга, Долбан ап, база бир амзааш, кунчуунга сунуптарга, кадай саадавайн-даа улаштырып алгады:
Шаап четпес коданныг болзун,
Челип четпес челелиг болзун!
Алынгы эдээн
Ажы-төлү чаза бассын!
Артыкы эдээн
Анай, хураган чаза бассын!
Аштаан кижи адап келзин,
Суксаан кижи сурап келзин!..
Ооң соонда оолдуң кырган-авазынга тутсуптарга, көк баштыг кадай көңгүс диш чок аксын эмчиңнедир алгады:
Ажындым дээш
Арыг кирбезин,
Дарындым дээш
Даг үнмезин!
Арагазы ажыг болзун,
Аъды чүгүрүк болзун!..
Шак ынчалдыр элээн хөй алганыр улус доозулду.
Алгыш доостурга, Долбанмаа орун баары-биле эртип, бурганга барып кадак туткаш, айыс алды, ол аразында аксы ажык турган аптарадан мөңгүн билзек ап хойлапты; оон дедир от адаанга кээп, отче бир адыш чээрген болгаш бир адыш артыш уруп, отка күдүк базып үш улай согаңайнып тейлээн соонда, баштангызын уштупкан.
Долбанның арнын көөрүмге, мөгүдээнинден элээн-не кызып, чаражы мырыңай-ла дам барган ышкаш болду. Ындыг болза-даа өжегээр езу эдерип, быжыг туттунган, тоомча чок, соок байдал бары база-ла илдең. Кыс олурбайн-даа бег, кунчуунга кадак сунуп чолуккан соонда, хоюндан маны хөөрге уштуп кээп, база-ла бег, кунчуундан эгелеп олурганнарга сунуп таакпылашты. Мен ол аразында бистиң сайзанактап ойнап тура чолукшуп, хөөргележип ойнап турарывысты сактып кээп, ам ойнап турар Долбанымны көөрүмге, көңгүс-ле билбес, доңгун хөңнү чок болду. А олурган кадайлар:
– О-о, көрүңерден – эптиг, езулуг чаражын! Салымныг, ужурлуг улус ындыг боор чүве-дир ийин! – деп, уругну мактаарга, «мегелешпеңер, оон-даа артык билир кижи!» деп алгырыксаам кээп турдум. Оон олуруп, шай кударга, шайладылар. Уруг чүгле езу деп амзаан, ол-ла бүгү езулал доозулган соонда ону өөнче алгаш баадылар.
Бистиң талага үш өг тип белеткээн. Бир өг дээрге чүгле арага, хымыс, эът долган, сыңышпас, ону тускай көрүп, ээлеп, карактап турар кижилер бар.
Чүзүг-баазын байыр-наадым-даа эгеледи. Кижи бажы кизирт, аът бажы козурт чүве. Оон-моон улус ам-даа кээп-ле турар.
Адак сөөлүнде бег, кунчуг кудаларның өөнүң эжиин орта ак энчектер чаткылааш, хамык байыр, дойну делгеп, эр, херээжен уругларны болгаш уруг-дарыгны олут чазадып эгеледи.
Найырның дой-доорамчызын үлеп, хымызын кудуп эгелээн соонда, ийи таладан ийи-ийи дөрт мөге «дорзук» былаажып эгеледи.
Ол куданың доюнга соккан өле шарыны союп тура, дорзуунуң кежин таптыг-ла сес тудумга өйлеп союп каан. Ол хевээр чыдар чүве-дир. Ону бег таланың ийи мөгезиниң бирээзи «сөңнээри ол» деп, дорзуктуң бир ужундан ийи холу-биле ыяк туткаш, олуруп алырга, келген ийи мөгениң бирээзи ындыы ужундан ылап тудуп алырга, сөңнеп олурган мөге туруп кээр. Оон арткан ийи мөге кээп туткулап алырга, холдар арай боорда четчип сыңар. Ам нарын чүве болза, бир таланың ийи мөгезиниң шимченирин – ушта шелерин, демнр кадарып, кажар аргазын билчири берге. Олар чугаалашпас ужурлуг.
Дөрт кижи туткаш туруп алырга, дооразында көрүп турарлардан бирээзи:
– Че! – деп кыйгырган соонда, дөрт эр кизирткейндир шелчип-ле үнер. Үскүлешкен сарлык бугалары-ла!
Бистиң таланың Чалаң-Хөө дижир бир дус кагар ажылчын мөгези ол-бо шелип, силгип, ап маңнап турда, бир-бир көөрге, эзер дывылаан эмдик аскыр-даа ышкаш, бир-бир көөрге, ажынган даг-иргек-ле. Бодунуң эжи-биле катай безин үш мөгениң алды даваны ооң ол-бо талазынче черге межигейндир сөөртүнүп тургулаар. Дүктүг, өл дорзук узады шөйлүп чоруй барган. Кажар кижи ол шөйлүп келген артыышкынын чыыра тудуп, аргалыг-ла болза, өскениң холунга эвээжедип, бодунуң холунга ораай тудуп быжыглаар. Шагзырап, деридип келген холдан чоорту-ла чылбырап, салдынып бар чоруур болгай. А бичии-ле хозаш кыннып, эде тудуп алыр деп чорда, ушта шеле кааптар. Ийи холу салдына хона берген кижини шииткекчилер катап киирбес, үндүрүп кааптар. Удаваанда ийи таладан ийи мөге артып калган.