– Кээп дүжүртүнген дораан-на өл хараган – чүнү-даа оваалап, одаг кывыскаш, демги шалбырлыг кадайлар өрттенгиже-ле, соон, мурнун дөгеп эгелээр. Ол дөгеленип турда, чамдык кадайларның дөңмектери үжүй бергилээни ол ыйнаан, көгере бергилээн болчук. Бис баштай карак чажырып, өскээр көре бээр бис. Соонда-соонда кээргеп, ыяш эккеп одап, өрттени берген пөс хевин дүрген өжүр туткулап, дузалажып турар бис. Черле майгынга, чадагай одагга кымны доңмас дээр ону! Херээженнерде ыядып, шыва тырттынар деп чүве кайда боор. Харын-на от салып, дуза каткан кижиже эки көрүп, «буян кылдың!» дээнин илередип, мөгейип, үжээн черни көргүзүп турар болгай. Чамдыктары үжээн чери ажып, саргыырга чаш кулун дег киштеп,ыглап турарлар. Ону көргеш, бис кезек тываалар дүне безин уйгу чок, арыгдан ыяш чүктеп, ол дендии бергедээн, уруг-дарыглыг херээженнерге дузалажып турган бис. Оларның аңаа өөрүп, боттарының дылынга чүнү-ле чугаалап турарын чүү дээр!
Оларның аразында кедерге-ле, эрес херээженнер бар. Доңа бергенде, ажылдаары дам баар. Чудаңгы, чалгаа, отче сыңныр солаан эрлерни чаңчап, кыжырып шаанга кирер. Ыглаар орнунга каттыржып, ырлажып, өскелерниң сеткилин көдүрүп турарлар. Бир кончуг мөге, хөнү сынныг, көзен-сарыг баштыг, эрес карактарлыг, үжен хар үези херээжен бар. Моол кудулду уктап кеткеш, терең-ой хой кежи чүвүрнү курлак үстүнче тыртып кеткен, чап-чаа ирт кежи негейлиг, иштики пөс хеви база бар; дилги кежи бөрттүг. Одагга отка-даа дөгеленмес. Чамдык чуга хептиг херээженнерниң аңаа адааргап турары илдең. «Силерде мындыг идик-хеп бар бе? Тып бер. Чүнү-даа бээр бис!» деп имнеп, шулуңнап, бистерден айтырып келирлер. Бир-ле ийи харлыг хире уруун өл хой кежи-биле шарып алган, мырыңай-ла аяс дээр дег, ак-көк карактыг, холук чок чуңгу-сарыг баштыг аныяк уруг меңээ чалынган чүве дег, чылыг хеп айтырарга, бүгү-ле чүстерим адырлы бер чазып: «Мынаар аалдардан сураглап көрейн» деп шулуңнап имнээримге, билип чадааш, демги-ле Көк-Лопсаңны тып эккелди. Оозу мээң чугаамны очулдуруп бээрге, өөрүп турары-даа кончуг. Ол аразында мени ыңай-бээр аалдарже хөделдирбейн барган. Оозун сөглээш, ийи бөрү кудуруун улап тургаш кылган – мырай чаа кылган моюн чылыглаар богаамны салгынга силгип-силгип, бичии, чараш аваның аккыр мойнунга ийи орааптарымга, өөрүп каттырар дээрге-ле, карааның чажы кээр болду. «Мээң мойнумдан ческинмес, харын ыглай-ыглай, шуглай туттунуп турар чоп эки уруг боор!» деп өөрээш, дүрген-не ырап чоруптум: чоруй баарымга, ыглаары читсин дээш аан. Ол хамаанчок чамдык тыва эрлер соок-даа тоовас, бөргүн-даа боой багланмаан хап кээрге, ооң карара додуга берген кулаан суйбап көргеш: «Бо чүге доңа берген кулагыл? Бир-ле чүве-биле чаап каан чүве бе?» деп магадап турарлар бар.
Чамдык кадайларның ашактарын чемелеп, бүдүү хыйланып, ыглажып турары мырыңай илдең. Нояннар өөнче дүкпүрүп тургаш чаңчаныр. Сөс билир чүве болза, та чүү деп турар чүве ыйнаан. Чүү-даа болза алгап-йөрээвейн турар хевирлиг.
Хойну-даа өлүрүп, инекти-даа соп турар. А оларның кежи эриг турда-ла, кайы мурнааны будунга идик кылдыр шарып эгелээр. Ылаңгыя дүккүр хой кежиниң дүгүн ишкээр кылгаш, шарыптарга, ол дештип үрелгиже, чылыг болбайн канчаар ийик.
– Бистиң бо Өвүр улузунга элээн когарал, шүүделди кылган болдур ийин оларың – деп, кырган-авам немежи каапты.
Чүү-даа болза чагырчы болгаш мээрең-биле Кош-Терекке чугаалашкаш, арыда кызылдарны айтырарга: «Бис эки билбес бис. Хөделип чоруп-ла турар, сураан дыңнап тур бис» – дижирге: «Оларга ындыг-мындыг медээ чеде бербезин халак! Ону эки быжыглап карактагар» деп, мону чагаан. Ынчаарга демгилери:
«Бистиң бо өг-баш дээн чижектиг шүүдел үндүрүп, үр апаар болза, болар дораан-на ажыт-чажыды-биле арыже медээлээр орук дыдык, силер оозун кичээп көрүңер» дишкен дээр чүве. Ынчангаш олар маңаа бүдүү бузуп, чүвениң байдалын билип алыр дээн.
– Олар чогум кызылдар-биле шуут сегиржип алырындан дидинмейн мынаар, моол чуртун – Хактыг-Хаяктыг кода таварып кирер орук-чириин билип алыр хөөннүг турган дижир чүве – деп, даайым немеп кагды.
– Бо аалдардан өг, энчек-кидис, чылыг идик-хеп сурап; саткан хевирлиг бооп чоруй, шуут былаап, тудуп алгаш чоруй баар апарган. Оон-на ында-мында чон бүдүү дүймеп: «Канчаарыл? Маңаа моон үр турар болза, Моолдуң Мингат хүрээзи дег апарбас бе? Дүрген-не чайлатпаажа хоржок!» деп, артык идик-хеп, кидис, алгы-кеш ышкаш чүвезин чажыртынган. Харын-даа эки-бак боо-моңгуну-даа белен, эптиг черлерге чажырып, эки аъттарны тускайлап эгелээн-не болгай – деп, ачам база улашты.
– Соок-даа улам дыңзып, одаг-паараң чоогунда одаар чүве-даа төнген. Үжүп-доңуп, аараан улус улам көвүдеп, дорайтаан. Чоок-кавыда кыштагларда аалдар, мал-маган-даа оларга илдең көстүп тургулаар апарган. Мен бодаарымга, олар өлген кижилерин улуска көргүспейн, бүдүү аппарып харга хөөп кааптарлар. Олар чораан соонда, хараган аразындан чеже-даа кижиниң сөөгүн бөрү, куш чип турбадыве – деп, Шевер акым оон-даа ыңай уламчылады: – Бистиң бо багай дүжүметтеривис база-ла коргуп, чүнү-даа канчаар аайын тыппайн барган. Адак сөөлүнде бистиң бо кайгал Тараачының тыппазы бар эвес.
– Силер-даа хей-дир силер, ыытташпаңар. Мен орустарыңарны чогуур оруун айтып, ыттан эрттирип каайн – деп, дүжүметтеринге мынчанган.
– А богда чүү деп чоор ол! Бис ыыттап чүү дээр бис. Кандыг-даа аргазын кылып көр, Тараа! – дижип, тейлээр чыгыы апарганнар-дыр.
ТАРААЧЫҮДЭЭН
Күжүр Тарачы-даа чүзү боор, шору аянныг кеттинип, шыырак аътты мунгаш, бир эртен-не орус шеригниң кол ноянының өөнге чула челзип чеде бергеш, таңныыл-доскуулду-даа коргунчуг имнеп-самнап эрткеш, ноянга барып, ээлдек эптиг бараалгааш, хелемечи негээн. Дораан-на Лопсаң биле бир тывалаар орусту эккелгеннер.
– Ча, өңнүк, чанчын Бакич! Силерниң ат-шолаңарны-даа бо улустан дыңнап алдым. Сен болза аар оруктуг, эр шериг кижи-дир сен. Мен болза бо чурттуң кол нояны кижи-дир мен. Ары талаже чорааш, чап-чаа-ла келдим. Сээң байдалың бергедээн-дир оо! Соонда моолдар ажынып тур… Чүнү үүлгедип каан кижи сен, мен билбес мен. Бо чыткан Успа-Далайдан ам удавас хөлчок соок тыныш үнер: инек мыйызы чарлып, ужуп чораан куш доң даш дег, барып дүжер соок келир. Маңаа дүн дег туман-шаң дүжер. Арыда кызыл орустуң байдалы мырыңай өске. Элегестиң Суг-Бажы деп черде каш-ла санныг партизан орустар туруп алган, тараачыннардан үстүг шаньгилер чип, сарыг хымыс хайындырып ижип, аъттары көк сула чип турар – бо-ла. Ок-чемзээ-даа чок, дадарык бырданнар чүктеп алгаш, чүдүкчү кадайлар сүрер – ажылы ол-ла. А сен мында соок черде хамык кадайлар, уруг-дарыгны хилинчектеп чыдып алган. Ам удавас хамык аътөмалың бо тыва аалдарның малы-биле кады чудап кырлыр. Бо хамык шериг-чепсээңни көрем! Маңаа күш чедер күш бүгү Тыва девискээринде чок. Кончуг сиген, тараалыг, чылыг бажыңнарлыг Арыже дүрген-не ажар херек. Чоп кончуг чанчын боор сен. Сен аңаа барып тиилеп алыр болзуңза, бүгү Тываның нояннары-даа сээң талаңга-ла баар. Боданып көр, өңнүк – деп, Тараачы тыныш алынмайн тө каап берген.
«Даштындан көөрге, анаа-ла хөй кежи тоннуг, шокар арынныг, бичии боттуг, кара тыва. А чугаалап олурарын көөрге, мээң мелегейимни өттүр билгензиг. Хөй бора-хирилээ аразында чүү мындыг эзир тыптып келди бо?» деп, Бакич элээн үр бодап олурган.
– Сен Арының чогум каяа-каяа чордуң? Кызыл партизаннарның артында кызыл шериг бар болгай. Сен ону эки билир сен бе? Дыңнаан сен бе? Мегелевейн көр. Мен сээң хөөзун чугаага тода бээр тенек эвес-тир мен.!..
Тараачы ана алгыра каапкан:
– Мээң чап-чаа чугаалаан чугаамга бүзүревес болзуңарза, бүзүревеңер. Мен ону силерге сыгап эвес. Мен чанчын болзумза, ындыг медээни чүс солаанның бажы-биле-даа садып алыры берге дээр мен. Сээң ол сагыжыңда хөй кызыл шеригни карааң-биле көрүп бүзүре. Оон коргары база шын-на-дыр.Ооң ыңай менден айтырыг-даа салган херээң чок – дээш, үнеринге белен шинчилиг: – Эй-эй, ноян! Сен мынча хөй шеригни, мынча хөй чепсекти хей-ле аар чүък кылдыр сөөртүп, сугга дүшкен дег доңуруп алган коргуп олурар-дыр сен. Ол меңээ анаа-ла хомуданчыг-дыр. Бага-дыр, өңнүк! Сен ноян дужаалыңны бо кадайга дүжүп бээр болзуңза, эки-дир. Бодуң ооң идиктерни шидип берип чор! – дээш, аажок тадыңайнып каттырган. Ноян иштинде дыка хорадаза-даа, арны кызып, ыятканын илдең1 туттунуп харыылаан:
– Ча, оюн, каткы-даа болзун! Мен бодум билир мен. Сен харын чугаалап көрем. Элегестиң Суг-Бажы баар орукту билир сен бе?
– Хм. Мен болза бо Таңды сыныда койгун чыдар, кокай бузуур черни дөгере билир. Ол хамаанчок Суг-Бажының тараачын орустарының бажыңнарында кайы бажыңда аскыр ыт, кайы бажыңда кыс ыт барын билир мен. Мен болза, сээң бо аг-шерииңниң чартыын-на эдертип берзиңзе, ол партизаннарны чырык хүндүс-ле чүгле барааным-биле түрү бастырып, холга дүжрүп алыр мен. Муң шеригден берем. Бо бажымны тиккеш, чаалап берейн – дээш, бөргүн ужулгаш, мойнун кезер кылдыр имнээн. Ноян аңаа бир каттырган. Аңаа олурган бир кадын безин:
– Тываның бо нояны эки, эрес кижи-дир. Эъттен, шайдан салыңар, хүндүлеңер – деп эгелээн.
Тараачы чорупкан. ноян хамык дүжүметтерин чыып, ам даарта Тараачы орук баштаар, бистер Элегес-Бажынче ажар бис деп дыңнаткан. Шынап-ла, даартазында шимчеп чорупканнар.
– Шуушкан шеригниң башкылыы Ак-Талга бар чорда, соңгулуу Арыг-Бажында хевээр турар дыка-ла хөй шериг болдур ийин! Бис кезек эрлер ол хүн өжегээр дөө Чүрек-Тей, Куу-Даглардан харап, шапкылажып турдувус – деп, Мукураш даайым немеп кагды. Ол шериг-биле Таңдыны кады ажып чораан Шевер акым ооң ыңай уламчылаан.
– Ол ажарда, орук баштап, үдээн кижи чаңгыс Тараачы эвес. Оларның кош-комун чүдүржүп, сүржүп элээн тывалар чораан. База-ла, аанакайын, базымчалап[2], бистерни ыдалаан-на болгай. Хөй эвес Тараачы ышкаш, кайгал эрлер анаа-ла дөстүнмейн, боттары туразы-биле баргылаан чүве, Ирбиттей-Бажы, Элегес-Бажы баштажып, сын кырынга үнген соонда, хар-хөр-даа улгаткан; чайгы аът оруу-даа көңгүс читкен. Чүък, шанак хамаанчок, боттаң аъттыг кижилер безин сүме-биле эжиндирип чорааш, оңгул-чиңгил, озаң-чотканга дүжүп, муңгашталып, чая соктуруп эгелээн. Кадайлар, уруг-дарыг, аарыг-бертиктер-даа чииңейнип, тевелер-даа буккуңайнып-ла турар.
Мурнунга чоруур хайгыыл, доскуулга-даа тывалар баштаваска, чоруй албас. А оларга бүзүревес – сестир. Чүү-даа болза, чамдык тыва эрлерни «анаа чорумал улус» кылдыр, ис үндүрүп элээн мурнады чоруткаш, оларның соондан ам орус шериглер хайгыылга чоруур. Күжүр Тараачы ону база бүдүү ажыглап алыр. «Кулугурларның аът-хөлү суларап, аг-шерии түреп могазын. Сөөрткен үп-кончаазы, чемзээ-даа угдунмайн чыдып калзын. Тояанчы дээрбечилерни кызылдар сылба шапкаш, бо хилинчек чок чаш ажы-төл, херээженнерге чыргал көргүссүн. Ынчангаш өжегээр берге-берге черлерже оруктан хайзып чоруңар» деп, өөрүн сургап чораан.
Ону кылырда база эптиг арга-биле ында-мында эрги-чаа аъттар изи көрүп, аң-даа изи көргеш хайгыылчыларны коргудуп, бүзүредип – оруктан өскээр ойган улус бооп, дыка саададып, манадып, чамдык черлерге өжегээр дүргедедип, чилчиин үзүп чорбас чүве ийикпе. «Кижи чурту кидирээштиг, кижи чеми химирелдиг…» деп чүвең ол-ла болгай.
Ынчап чорааш мырай тайга тазынче суг үндүре бээрге, хар-хөрге шуут-ла дүлнүп чыдып алыр, кырындан хат-дүвү удур-ла хөөп тургулаан…
– Өршээ хайыракан! Чаа-чалбак канчаар-даа болуп-ла тургай. Ол-ла чаш ажы-төлдүг херээженнер чүге-ле өлзе-дирилзе-даа, чуртунга орбаан чүве ирги! Дыңнаар аайжок чүве-ле болгай – деп кырган-авам киржи каапты.
Ачам биле даайым ол-ла бүгүнү билир-даа болза, таалап дыңнаан улус бооп, ийленип чыткылап алган дыңнап чытканнар.
– Ах, чүү дээр ону! Каш-ла тыва кижи ынча хөй кижини ынча узун шуужугну четче көрүп чораан эвес. Ыя ол боттарының мурнунга таварышкан чүвелерни безин чугаалаарга, бир-ле тоолзуг чүве боор! – деп, акым улам сиңнигип уламчылады: - Элегес-Бажын ажып, ыңай доңгайып бар чорувуста, шуушкан улус ортузундан бир-ле, балыгланган адыг дег, кышкылар үндү. Көөрүмге, кижи ортузу чеде берген, орай сааттыг херээжен кижи бүгү идик-хевин уштуп октапкан, чайын сугга эштир дээн-даа чүве ышкаш, күзен-сарыг бажының дүгүн частып, аккыр хөрээнге орааштыр хадып, мурнаан аъттар изин орук хажыызында курлак ажып турар харже шурагылаан соонда, чүгле ногаан бажы көстүп чыдар чаш пөш чанынче шымындыр халый бээди. Чүгле ийи даваны элээн дырбаңнаан соонда шимчевейн баады. Чаш пөш бажы хатка харык чок сириңейнип туруп калды.
– А богда доңгаш ишти хып өлгени ол-дур ийин! – дээш, даайым ковайып, хавындан таакпы тиге бээди.
– Оон ыңай Элегес иштинге бир кадыр, шыргай каскакты куду бадып олурувуста, мээң мурнумда теве кырынга аныяк херээжен ыглаан уруун-на эмзирип чадап чораан чүве. Карак соглур! Канчангаш-ла бир көөрүмге, дүже халааш, орааглыг уруун харже хандыр хөме идипти!.. Оон бичии көрүп тура, үш улай тейлээш, шуушкан коштар эдерти базыпты. Кыйгыржым хире баргаш, меңнеп хая көрнүп кээп, база бир тейлээш, өөгү чежик хөрээн дуглап алгаш, ыяш аразынче ажыт кире бээди.
Мен ол-ла орук хажыызынга тура, соондан шуушкан чүктерни дүргедеди эрттирип, хап-ла тур мен, дөмей-ле төнмес. Чүм харда хөмдүнген уругну барып көөрүмге, орааган бора-шокар аржыылдың азыы, өлген сайлык чалгыны дег, хадып чыдыр. Таңдының хат-дүвүзү «ону дүрген-не хөмер!» деп, далашкан чүве дег, арыг харны сөөртүп эккеп уруп турган.
– Бо таңды кырынга мындыг багай чорук кымга-даа черле таварышпазын. Тфу! – деп, өлүмнүг кара орукче дүкпүргеш, ам соомга бөргүм-даа уштунуп калза, хая көрбес хире чиик челиптим – дээш, Шевер акым доңгуудан шай куда бээди.
Дыңнап олурган улус элээн ыыт чок…
– А ол ак орустарны бистиң Тараачывыс демги чылыг бажыңнарга чедирген бе ынчаш, акым? – деп, Шеверден айтырдым.
– Мг, сен чугааның аянын таптыг эскерип ордан, Аңгыр. Тараачы оларны чүгле ыттан эрттирип, чурт иштинден аргалап үндүрген эвес, а орук дургаар-ла чилчиин үзе ыймаштап чораанын чугаалап олур ышкажым чүл – деп, акым оон ыңай чугаалаар хөңнү чок харыылады.
– Сээң кайгал Тараа даайың Өвүрнүң «кол нояны» бооп алгаш, ак орустарның нояннары Бакич, Казанцев оларның бышкаандан үрүп чорааш, таңдыны ажыр хадыткаш, кызыл орустарның ланчыыларының октары-биле моон соңгаар черле аштавас кылдыр чемгерткени ол-дур ийин. А демги ажы-төл, оларның чамдыызы шынап-ла чылыг бажың, чымчак хлебти көрген-даа болгаяан. Кызылдар оларга хол дегбес хостакчы улус дижик, Аңгыр – деп, даайым менче баштактаны аарак оожуктуруп немеди.
Мен арай аайын тыппайн аңгадап, кырган-авамче көрүндүм:
– Оп-биле сугже халыдып эдертип алгаш, өнедиин кызылдарга аппарып кырдырып кааны ол-дур ийин, оглум. Актары багай, кызылдары эки деп бо тывалар, моолдар-даа оларже чайып турарлары бо-дур ийин. – деп, улам-на чымчадып берди.
– Сен ам билип ал көрдүң бе, оглум: бистер тывалар кызылдың талазында улус-тур бис. Сен база кызыл кижи-дир сен ийин. Шынап-ла кызыл кижи болза: «Мен кызыл мен! Ындыг мен, мындыг мен!» деп идээргеп алгырбас; бүдүү иштинде кымның кандыызын билип, көрүп ап чоруур. Сен амдыызында бичии кижи-дир сен…– деп, ачам шын туразы-биле дыка хөй чүве чугаалаар дээш, тааржыр сөстер тыппады ышкаш. Мен ону билдим.
Ол актар дээрге бистиң бо дүжүметтеривис дег, кижини мынчаар шылып, хемдиптер улус-тур ийин. Олар ам дөгере сөөлгү катап аштавас кылдыр коргулчун чип турары ол-дур. Моон соңгаар бистиң чуртувуска чыыш чыылбас, кижилер эрээдевес апаар эвеспе, көргей-даа бис. Мындыг таңмаларны сээң балдырыңга-даа, чаагыңга-даа баспас апаар – дээш, акым бодунуң чаагында холаңын суйбап, балдырын тудуп ора, меңээ чугаалады.
Ол кежээниң ындыг чугаалажыы меңээ дыка-ла солун болган. Ооң соонда Тараачы ол чораанын боду чугаалап олурганын дыңнааным улам-на солун болган ийик.
ТАРААЧЫНЫҢ ЧУГААЗЫ
Ооң мурнунда Тараачыны чеже катап көрбээн дээр мени. Аалынга шоолуг-ла олурбас, бо-ла каткы-иткилиг хап чоруур.
Моол, Тывада ооң танышпас кижизи-даа ховар. Улус-биле чугаалажы бергенде, чук чаашкын-на. Сөс-домакка-даа чечен-мерген, эдип-саамчып-ла олурар эр-ле болгай. Анаа-ла аалдар аразынга – ховунуң ховузунга ийи аъттыг кижи, чиргилчинге хөй-янзы хуулдур көстүп, шапкылажып чорааш, ужуражы берген соонда, дүшкеш олуруптар. Ийи аъды дизээлешкен бууралар дег туруп-ла бээр, ийи кижи-даа даш көжээлер дег олуруп-ла бээр. Ол болза Тараачы бир кижи-биле доңнажы берген деп кым-даа билир. Бир-ле катап Тараачы Мукураш даайым сугга кирип келди. Ынаар орун баарында ам-даа каң бооп экирбээн, чыткан даайымче:
– Амыр-ла! - деп, элээн хүндүлеп бараалгааш, олура салы-ла хавындан таакпы тикпишаан: - Че, мал-сүрүг менди-ле-дир бе, аңар! - дээш, ногаан биизе соруулдуг даңзазын сунду. Даайым мендини харыылавышаан:
- Йох – деп, даңза харыылай бээди. Оларның бо чоокта көрүшпээни илдең.
– Па, бо төрелдериңге «арыгладып», хелиң саңмаар алган соонда, ам-даа өөнделевээн сен бе моң, күжүрүм? – деп, каттырбышаан Тараачы айтырды…
– Өөнделээр чүве кайда боор дээр сен. Харын кара довурак алдынга кирер частым, агбайым.
– Дыңнадым, дыңнадым. Сээң аарыың айтырар дээш, чай-даа алынмадым. Аалга-даа олурбаан мен. Сен бо чонаада шимчээр эвес сен, сени ол ок-боо аксынче кандыг казырга бөөлдеп киире бергени ол? – деп, даайымның чазын балыгланганын сонуургай бээди.
– Даайымның харам болгаш чевен – чажыраныр харыызының таварылгазын допчулаптайн.
ДААЙЫМ БАЛЫГ КЕЛГЕН
Кончуг дүвүрээзинниг-даа аш багай-даа час чүве. Эр улус-даа аалга олурбас – арыда, өвүрдээзи-даа билдинмес; арыгда, дагдаазы-даа билдинмес; сымыражып чугаалажыр, сыгы-биле медээлежир. Боо чүктээн кижи аъттаныпкан болза, «Ам маңнап орбааже хоржок!» деп, аът безин билир апарган.
Бир хүн-не даайымны ийи аътта төөжеңнеп алган, бир эмчи лама баштаан улустар, чүгле ишти тынныг шегелей аткан аң дег кижини аргажып көдүргеш, өгге киирип кээп, орун кырынга салды. Кырган-авам, күүйүм болгаш даайымның хеймер оглу-биле чаңгыс уруу шупту-ла алаңгып корткан, аазадып, бүдүү ыглажыр-даа…
Мен коргуп, дүвүрээним-биле кады чүден-даа артык ол бүгүнү билип алыксааш, ыттардан, аъттардан-даа айтырар чыгыы тур мен. Үдү бүде бергензиг кулактарымны өг дыдыынга-даа салып, шимчээн эрин бүрүзүн кадара бердим.
Бирээде, даайымның балыы: кудурук дөзүнде ок киргеш, кургулдайны дешпий өткеш, ийи ак-бүүректиң бирээзин кыйгас чара шаап эрткен…
Ол дайылдажыгга Шевер акым, Хүргүл, Дүпчүң, Бараан акым дээш хөй кижи чораан. Ук аткылажыг мындыг янзы болган чүве-дир ийин:
Тыва чуртунга турган манчы хаанның гамың шерии тываларга бастырып, сандарааш, чамдык артканнары ыңай-бээр дезип чоруп турган. Чер-черде кыдат садыгжыларның бүүзелери база үрелип, үптедип турган. Чамдык гамың шериглер таңдыны ашкаш, Моолду таварып дезип чоруп турда, Өвүрден элээн хөй тывалар Улан-Кумга дозуп, сүрүп чеде бээрде, аңаадажаң чаа болганы бо-дур… Аңаа хөй хорамча чок болза-даа, элээн кижи балыгланган...
Күүйүм кирип келгеш, Тараачыга баштай куткан соонда, дайын-чаага киржип чораан ийи өңнүктүң солун чугааларын ушта шаалдалаар дээн ышкаш, бир көгээржик белен араганы дашказы-биле катай даайымга ап берди.
– Мээң балыгланганым-даа кочулааш чоор сен. Харык чок чүве-дир ийин. Сени харын ак, кызыл аразынга киргеш шуут-ла бар часкан дээр-дир. Ооңну хөөреп көрем, Тараа – дээш, даайым дашказын ийи холдап сунду.
– А-че, хупура! Мээң бо шокар арным Таңды тос кожууннуң дүжүметтериниң чиңзелериниң кандыг-кандыг өңүн, карактарының кандыг багын көрбээн дээр сен. Чыткан теве аксынга каңмыыл кирер дээн, хөк чүве-э! – дээш-ле эгеледи:
– Бир солун орус эр баады, база нояны-чанчыны дээр чүве бе. Хөй санныг аг-шеригниң, оларныы-биле, генерал дужаалдыг кижи-дир ийин. Оон-даа өске чүү-чүү деп-ле адагылаар дүжүмет-ле эңмежок. «Судалын тудуп көөр-дүр» дээш, үш хондур бодандым, эжиким.
Бистиң бо багай дүжүметтеривиске барып чугаалап, оларның сүме өзүн алгаш, хап чеде бээдим.
Барык-ла үш долганырымга-ла, четкекке өөредип каан өшкү-ле! Сүлде бо! Мактаныг чок…
– Шыяата. Сен шыдавас эвес! – дээш, даайым ийиги дугураанны шимчедип кагды.
– А кайын база амыр дээр сен! Бөрүнү бөрү билир. Кончуг-даа иштинде диштиг. Холу ханныг кулугур, мүң каралыг болдур эвеспе деп, баш удур-ла үш хонук боданган ужурум ол-ла болгай. Мээң борбактап алган чемижимни ол чивейн-даа баар харыы чок деп бүзүрелдиг-даа барган мен. Оон башка балыг, аш араатан аксынче мойнумну чүге сунуп бээр ийик мен.
Ол аг-шеригни соомга, мурнумга диргеп алгаш, бо таңдыны ажыр мээң чүнү бодап чораанымны кым-даа билбес.
Орус генералдарың, бир талазында, мени хөлчок сы мундуруп чемелеп келирлер: «Орук баштаан тываларың шын эвес – көзүлдүр-ле берге, мунгаш черлерже алгаш баар-дыр. Сен оларга бодуң дылыңга айтыышкын берип чоруур ышкаш сен! Олар орукка чораан тывалар-биле ужурашкаш, тутпас, биске медээлевес-тир. Харын чажырып чорудуптар-дыр. А сен оларга боо-чепсек бериңер деп бистен негеп чоруур-дур сен. Оларга боонуң херээ чүл?» дижип хорадап кээрлер.
– Көрдүң бе оларны. Дыка каралыг аа?
– Харын-даа багы ол. Мээң «орук баштаан» кайгалдарымның доңгун, билдингирин кандыг дээр сен! Дораан-на эскерип кааптарлар. Мен оларны согар четкен кижи болуп, кышкыргылап: кымчым, бижээм аннып тургаш, чамдык херек сөстерни өөрүмге бүдүү берип турарымга, актарың мүн-не шынзыгып, амырап турарлар. Чанчыннар бир-ле ынчалдыр чемелеп келир орта, хөлчок каттырып-каттырып, адак сөөлүнде, ыглаа чыгыы хорадааш, шынап-ла ыдын кежин кеттинипкеш:
– Боттарыңар орууңар тып чоруй барыңар. Силерге шынап-ла берге-дир. Менден – мээң тыва өөрүмден база коргар, кызылдардан база коргар-дыр силер. Ам ырак эвес, бо хемни куду бады барыңар! – деп, холум-биле имнеп-имнеп олуруп алдым. Аңаа бир сестип, чазамырладылар оң.
– Ооң кадында оларга чула мактадып-даа чоруур мен: - «О, сен эрес, дидим, доңмас, омак эки сен. Кижилерни бүзүредип билир, шыдаар аргалыг – күш эки сен! Херээженнер, чаштар, кырганнарга ынак, эки кижи сен.» - деп, сын кырынга бир дүштээн черге элээн хөй чанчыннар хелемечи дамчыштыр чугааладылар: - «Бис тиилеп алганывыс соонда, сени черле утпас бис, көргей-даа сен, канчаар шаңнаар эвес бис!» - дээш, эктимче часкап хөлчоктар.
А мээң кым-даа билбес, хууда ыдыктыг чажыдым база бар.
Кызылдар дээрге эрги турган төре езуну дүжүрер; эрии-шаажыны, ону туткан ноян-дүжүметтерни солуур; ядыылар төре баштаар дижип, чон оларга сүзүглеп, амдыгааштан чугаалажы берген болгай. Ооң-биле кады ол-ла актарның ынча хөй кош-ком, чажыт боо-чепсээ болгаш үп-кончаа, эт-севи угдунмайн орукка төктүп калза, чыып-даа алгай-ла. Бо актар черле аштырзын. Бо орук баштаан тывалар бүдүү сывырлып чанзыннар харын. Чүвени канчап билир, хөй кижи когарап, шүүдээн херек чок. Мен-даа канчаар, бир-ле дүүрээн кижи, кызылдарга чедирейн.
Аңаа баргаш, бир-ле арга-биле кызылдар талазынче кире халый берейн, ында тыва чон долу-ла болгай деп боданып, актарның кижи санын, ок-чемзээн, хире-деңгелин эки-ле бодап ап чордум.
– А богда! Берге-ле бодалдар-дыр. Ол кызылдарны бүзүредири база берге чүве-ле ыйнаан, агбайым! – деп, даайым корга-дыр.
– Ам канчаар. Мен оларга баргаш, бар-ла шынын чугаалап, бодумнуң кажар арга-мегемни-даа кадар-ла болгай мен. Ооң-биле кады бо актар аңаа барган дораан-на кызылдар-биле карак-кулак чок сегиржип албас, кайы-кайызы удур-дедир судалын тутчур эвеспе. Ол аразында мен-даа чүвениң байдалын бүдүү черзилеп, чон-биле харылзажып тургаш, доо талаже караш кынны берейн деп, маңаа-ла шөлүүн бодап алган мен. Шынында-ла мээңии-биле болур чүве кайда боор. Кончуг ырымзыраан актарың шуут-ла көшпүшаан кирип-ле каан. Халап чүве боор!
– Шыяата! – деп, даайым эң-не дыңнаксаан үези чедип кээрге, алгыра каап, дашказын шимчедип олур.
– Элегестиң Суг-Бажынче барык чырык хүндүс чоокшулап кирип олур бис. Доскуул шериглерниң боолары ында-мында тог-таг дээн соонда, дүвүрээн медээлер-даа келди-ле! Актарның баштыңнары ында-мында бөлүглежип, чөвүлежип, ол-бо доскуул, таңныылдарны тарадып-ла чор. Чогум бүгү шериин-даа эки сайгарып, башкарган чүве чок, шилгедек кезээн дигии-биле киириптилер.
Ол аразында оларың мени-даа тоор чүве кайда боор. Мен бодум ол-бо тала дөңнерже үне халдыгылап тургаш, көөрүмге, элээн хөй аъттыг шериг уткуй келгеш, шоолуг-ла боо атпайн, дедир дезипкен бар чораанын көрүп калдым. «Ах, сүлде бо! Кызылдарның күжү кошкак болган-дыр. Ынчангаш дезипкен-дир! Халагым! Дадайым!» деп, бир аңдара бодай кааптым… «Чо-ок, бодавыже, бүгү күш маңаа чоп уткужуп кээр чүве ийик! Доскуул болгай аан. Барык-ла харымак бажында шыйлашкын эвес ыйнаан? Көргей-ле бис, чогум кайы талавыстан өрт кывар болду!» деп бир бодап, ол-бо талаже көрүңер дээш, эзер кырындан ужуп үне чазып-ла чор мен. Аъдым-даа кончуг аът. Дүне шыырныккан. Ам улустуң дойлуун эскерип каан. Кырында мээң ийи эзеңгим херли бергени-даа аңаа илдең. «А-дыр, оюм! Далашпа! Эр кижи биле эки аъттың тыны чаңгыс хүн бо-дур. Көрбээн чүвевисти көөр бис. Тараачының тыны баар болза, ооң аъдының бажы хойганы ол дижир-ле болгай» деп, аъдым мойнун часкап, шуушкан чүъктүң ужунга барып, бажынга барып хап-ла тур мен.