– Шары кырында улус эки көрүп туруңар, оолдар. Бисче углаптары билек меңээ сөглээр силер! – деп, андазында Шожук чагып чораан.
– Көрдүң бе, ол эрлерге баргаш, дыка үр ораашты.
– А-а! Ол кижиже карбаңнай-дыр. Улдап турар-дыр! – деп, көргенивисти база-ла дамчыдып чоруур бис.
– Шыяата, бисче углаптылар! – деп алгырдым.
– Адыр, тыртыңар! – дээш, Шожук белинде ораап алган хөйлеңин кеде шапкаш, андазынын кирер кылдыр ийи үт ажылдыр бадыргаш:
– Ча, хөлчок өөрүшкүлүг ырлашпышаан, саагайндыр чортуп турар силер – диди.
– Ээй, Шожук, хөйлең-даа кандыг дорбаал болурул? Ооң орнунга калбак даштан бажыңга салып ал! – деп, Сырбык чашпышаан кыйгырды.
– Бөгүн чарным аразы тырткан чүве, ынчангаш дөмей чадаарда дуглап алдым! – деп, оозу харыылады.
– Демги Дондувай-Мээрең деп дунук даңза ышкаш хааш чүвең-дир, кичээнип туруңар. Аргалыг-ла болза кактырбаңар…
– Ча, чоокшулап келдилер! Кагыңар!
– Кагыңар! Ырлажыңар!..
– Шу.
Улуг-Ойнун чоруун чазаар
Узун-дыны, мунгаш дыны;
Уруг эштиң болчаан болчаар
Улуг-Шөлдүң буга дөзү.
Базар-Ойнуң чоруун чазаар
Башкы конну, шавылыыры;
Баштак-кара болчаан болчаар
Бай-Даг баары буга дөзү!
– дигилеп, ынчаардагы ойтулааш ырын кыстар үнү-биле кыңгырадып-ла тур бис.
– Бертен тараан чериңер бо бе? – деп, шынап-ла дунук даңза дег хыйылааш үннүг дүжүмет эргилдир чортуп, көрбүшаан айтырды.
– Бертен куш-даң бажында кээп чүткүткенивис ол ийин – деп, Шожук андазынның ындынче чылбышаан харыылады.
– Мында шолу-шолу, талып тула-ла. Ажывас-ажывас! – деп, хилиң майыктааштыг, ак чычыы хөйлеңниг кыдат, дылын тос долгап, сааскандан-даа дээредевес чугаалады.
– Көрдүңер бе! Бо чанчын безин силерни шору тарып турар-дыр, ажырбас-тыр дидир – деп, Өкпе-Думчук хелемечилей-дир.
– Мында кыстал ылаал-ла. Бо бе? – деп, шары кырында бистерни холу-биле суйбаар чыгыы хүлүмзүрүп, кыдат айтырды.
– Кулугурлар кыстар турган чүве болза, үннери дээрге Бээжинге белбезиннер-даа турар чыгыы боор оң! – деп, Сырбык куруглаан шоодайын эктинде каап алган баштактанмышаан, чоокшулап келди.
– Че оваарын, чү-чү деп, үен-даян сөстер далбырып1 тур сен? – деп, дүжүмет хыйыртай каапты.
– Чаа, ондагай бараан болдум бе, мындаагылар чиик чаагай хонду бе? – дээш, кыдатче езуургай аарак мөгейди.
Кыдат харыы-даа бербейн, чашкан тараа ылавылап, черже көрүп, чортуп ыңай боорга, Өкпе-Хаай, ооң хөлегези дег, эдерипти. Сырбык Бүдүү дылын көргүзе каапкаш, караан базып кагды. Кыдат шулуңайнып, кымчызы-биле черже айтып-ла чор, бирээзи кырган хуназыг ыылай-дыр оң…
– Бо тарааны чүге адыш-адыш аайы-биле бөле төккүлеп каан сен, тарийги! – деп, дүжүмет дунук үнү дашкаар алышпышаан чаргырап хөректей-дир.
– Чаа, ондагай болган ирги бе? Чаңгыстап чыып тургаш, чогуур черлеринге салыр бооп тур бис ийин.
– Кижи кыжырыва, тарийги!
– Ол чанчынывыс көрүп турда, чудувус төктү бээр ийне. Дыка ышкавайн көрүңер, мээрең…
– Чүү дидир сен, ааспырак ыт! – дээн соонда, аъдын бир дарс кылгаш, Сырбыкче дап бээр орта, меңнээн, оглаа аът хөме-ле келди. Сырбык эктинде шоодайын салбаш кылдыр удур тутпушаан, аът мурнунче халып барып дүжер орта, хойган аът ийи холу-биле ширикке кадай баскаш, тура дүжерде, кырында кижи бурунгаар ужуккаш, тарып каан черге арны-биле хептелдир, Сырбыккайның соонда барып, ок кадалдыр дүшкеш, өлүг дээлдиген дег, далбая берген чыдыр. Сырбык тура халып кээрге, эзерлиг аът салдырткайнып ыңай болду. Шожук маң-биле барып, дүжүметти тургузу соп эккээрге, арны кара довурак, өкпе думчуу-даа чок хире, ында довурактан үл чүве сыстып бадып тур.
– Йо-ок, мойнумну эде тут! – деп, дүжүмет бажын туттунуп, чылан дег шүүледи. Ооң арнын көргеш, кыдат чанчын каткызы келгеш, шыдаваан чүве дег, бисче:
– Дуг-дуг, экээ-ле! – деп, буга унунче имнеп, арнын чунган кылдыр имнээр орта, бис буга кыдыында хойтпактыг көңгүлүвүсче чаржыплаттывыс. Арткан хойтпакты каттыржыр дээш, тө-чая ишкеш, суг эккелдивис. Күжүр Сырбык эзерлиг аътты сүрген кижи бооп, маңнап чоруй барган. Дүжүметти шииледир-ле арнының довураан чуп, карактарын ажыткаш, чылчырык өкпе думчуун улам барбыйтыр бөөшкүннеп бээривиске, демги кыдат оозун кээргээр туржук, кымчы сывы-биле караан чушкуптар чыгыы, шулуңайнып, чадаг эдертип алгаш, ынаар куду, ооң аъдын туткан улусче чоруй баадылар. Бистер барып дүжүп, чер дырбаажа, каттырышкан бис. Күжүр Сырбык ол-бо бугалар аразынга былдап чорааш, чедип келди.
– Сени-даа ам ат кылыр боор! Канчаарың ол? Харын-даа канчап каапкаш баадылар? – деп, оон-моон эрлер сестип айтырдылар.
– Дуу куду эрлер чанынга демги чолдак бошка ол аътты тудуп алды. Мен ол бошкага: – Бо Дондувай мени аъды-биле бастырып каар дээш тавартып турду. Бөгүн дораан Чиңгин-Мээреңниң бодунга чедерим бо. Оон ыңай хүн ноянга чедир чаргылдажып чыткаш өлүр мен. Барып бодунга сөгле! – дидим. Оон ынаар хаак аразындан көрүп турарывыска, бошка ону чугаалады ышкаш. Харык-даа чок. Демги кыдады ойладып алгаш, бадыра барды – деп, серте чок чоргаар хөөрээди.
– Канчаар чажып турганың ол ынчаш?
– Харын-даа чүгээр черни көргеннери ол. Дүгде ийи шоодайны бүдүнге хөөп каан мен. Бо-ла мээң чашкан черлерим черле тараа үнмес ужурлуг. Дөө илииртээн оолду дүрген хөме чортуп тур дээн кижи мен, четтикпейн барган боор.
– Бужар-ла таптыг дүжүрүп алдың але?!
– Ол боор көрем. Ол кыдат эвес болза, чодазын эзеңги өттүр тырткаш, салыр чүвемни. Чоп кончуг бужар чашпаал!
– Че, улуска ыытташпаңар. Бөгүн улус эдертип алгаш, дедир кээр магат чок – деп, Тоолдаар сүмеледи.
– Кулдандырып, базындырып чыткаш өлүр орнунга, удур сокчуп тургаш, өлүрү дээре болгай аан. Черле кортпаңар, ха-дуңма. Ча, чүү-даа болза, бо шөлдүң барааны карарып чыдар кылдыр шыйбактап тураалыңар – дээш, Сырбык кылаштап чоруй баады.
БОЛ–ЛА ЧАСКАН
– Аңгыр-оол, даарта паштанчыларга дузалажыр ээлчээң келген-дир, оол – деп, одаг даамыылы дүне удуур деп турувуста, меңээ дагзы каапты.
Чаа. «…Оой-оой! Чаңгыс-даа хүн болза, «дыштанып», ожук-паш, аъш-чем чанынга хүнзээр экизин! Экем бол, экем бол!» деп иштимде өөрүп, ырлавышаан, чадыр долгандыр чыткан улус аразынче калбаш-ла барып дүштүм.
– Ойт, кш. Тур, шымда! Суглап эккел, мен от салыйн – деп, улуг паштанчы даң караңгызында өске улусту оттурбас дээш, сымыранып силгээн тур.
Дүрген-не ийи кочал алгаш, кадыр хавакта буга суунга чунгаш, үнүп орарымга, Арас эжим бөөлдээш меңээ уткуштур келди оң.
Ынча кижи чем манааш, ажылче орайтап үнер болза, кымчыны чүгле кашты «хайырлаар» ирги деп, санын-на манаар. Ийи паш шай-даа белен. Эжим улусту доюлдур-ла оттуруп эгелээн.
– Курум канчап баары ол? – деп, Кожай чурттуг бир-ле эр хамыктың сөөлүнге чедир диленип келди. Кижи-ле бүрүнүң курларын-даа көөр.
– Кандыг кур ийик?
– Каяа чүве ийик?
– Дергизинге сайкалыг кош бижектиг, сарыг өңнүг хырак кур чүве. Бо одагда хамаанчок, бүгү Улуг-Шөлде ховар кур. Удуурумда дүргеш, сыртыым адаанга суп алдым.
–Ынчаарга-ла илдең-дир… Ырактан кым кээп, мынча эр аразынче хол суга бээр ийик.
– Дүне кым туруп хөделгенил?
– Эң-не соонда кым кээп удааныл? Кижи бүрү чанында эжин эскерип-ле каар болгай – дижип, улус шупту-ла истеп, сезиглежип эгеледи.
– Бертен кым мурнап турганыл? – дижип, оон-моон айтыржып кээрге, мээң улуг паштанчымда-ла баады.
– Мен турдум. Мээң соом дарый бо оол – Арас үдүжеңейнип үнгеш, катап чыдып алды… Бо Аңгырны мен тургузуп суглаттым. Оон өскеңерни дөгереңерни хары угда база мен оттурдум – деп санап кагды.
– Ойт, мен үнмедим! Анаа ковайып көргеш, катап чыдып алдым чоп! – деп, Аразым мындыг ыйнаан. «Улаарап чораан эвеспе моң» деп бодай кааптым. Көрген-не болгай мен, суг узуп алгаш, үнүп олурумда, ужурашкан-на болгай.
– Охай, дыңнадыңар бе? – деп, паштанчы кур ээзинче көргеш, Арастың арнынче элээн көөрге, оозу өскээр көрнү бээди.
– Ой эжен! Улаарап туруп чораан эвес сен бе, хайлыг эр! Мен суг көдүрүп алгаш орумда, дөө хавакта одуругдан үнүп орбадың бе – деп, мен шынап-ла ынчалдыр бодааш, эжимни кыжырып, каткы эреп алгыра кааптым.
– Ча, мегелеве! – деп, эжим каттырар хамаанчок, хөлчок хорадап харыылаптарга, кайгай-ла бээдим.
– Че, илдең-даа хевирлиг кандыг аайлыг чоор. Ойнап чажырыпкан оолдар бар болза, аан дүъште бо чадырга эккеп каар оң… Орайтады, чоруулуңар – дээш, Сырбык тура халыды. Улус шимээргеп-ле чорупту.
Улуг паштанчының меңээ экизи-даа аажок. Эътти чаглыглап тургаш, шыдавыжа-ла чип хүнзедивис. Ховуга дырбаңайнып хүнзээр орнунга, чыргал-ла ажыл – паштанчы ажылы чүве.
Кежээ ийи одаг улузу мурнундаазындан-даа эрте чанып келди.
Бир кыдат кижи, Курзук-Мээрең суглар кыргыстар өөнде келгилээн улустуң ындазында бүдүү дүймеп, сымыранып турары-даа илдең. Мен безин ону эскерип, кайгап-даа, сонуургап-даа тур мен оң. Канчангаш-ла көөрүмге, өг эжиинде ийи кижи хүлээш олуртуп кагды. Кайызын-даа танывадым: Парыс-оол биле Хөйлең-оол болду. Өвүрнүң улуг чыыжы-даа сагыжымга кирер, чүрээм дүргедеп эгеледи.
– Ча, оолдар, корткан-даа херээ чок. Көрген, билген шааңар-биле шынын-на чугаалап бээр силер ыйнаан. Мегелеп-ле болбас эвеспе – дээн соонда, баг туткан ийи кижи кээп, Арас-биле мени хүлүй бээди. Чугаалаайн дээримге, үнүм-даа үнмес. Шимчеп чөрүүлээр-даа чай алынмайн, «оюн-баштаа бе азы шыны бе?» деп аңгадап турумда-ла:
– Баглаар-даа шаа четпээн кижи ышкажыл, чоп хей коргудар силер. Бош олуртуп алгаш, айтырза? – деп, Сырбык акым чеде кылаштап келди.
– Ужурдан эртер бе? «Баглааш эккеп олуртуңар!» дээн-дир.
– Че, сен кортпа, Аңгыр, дем эртен чугаалааның чугаала. Өскээр сөс аайы эдербе – дээш, болчукчу акым эктимче часкагылап кагды. Арасты көөрүмге, ыглапкан. Иелдиривисти бызаалар ышкаш четпишаан, өг эжиинде хүлүглүг ийи кижиден коңчак, бисти кожа күдүк бастыргаш, олуруп кагды. Өгде дүжүметтер чүү-даа болбаан, чүнү-даа көрбээн чүве дег, аразында каттыржып, хөөрежип шайлап олурлар. Ийи будум сирилээш, үүрмек сайлыг черге терге кырынга олурганзыг мен. «Адыр, Сырбык акым кортпа дээн-не болгай. Черле кортпаайн. Демги читкен курну шамнап турар-дыр, ону мен алган эвес мен. Мени канчаарыл болар, албаан мен дээй-ле мен» деп боданып олурумда, ийи улуг кижиниң мурнунда дөрт хаак, бистиң мурнувуста оон чиңге дөрт хаак педиңейндир төпкеш баады. Чүрээм мырыңай чарлы бер часты. Сактырымга, чер, дээр саргарып каап турган ышкаш.
– Ча, чүге багладып алган сен, Парыс-оол? – деп, кончуу-даа сүргей үн-биле Курзук-Мээрең хөректеди. Аңаа бир сырбаш кылынгаш, куйга бажымче суг кудупкан чүве дег апаадым.
– Бо олурган Хөйлең-биле шош кылып каан-на улус-тур бис ыңар – дээш доңгаш кылынды.
– Чүге, тарийги?
– Бо кижи мээң кадайым-биле… холбажыпкан…– дээн ышкаш, меңээ черле хамаарышпас хире чүве-ле чугаалаан. Дүжүмет-даа демир баштыг даңзазын тудуп алгаш, үне халып келир чыгыы-ла. Ийи кижини хөректеп-ле үнген. Оларны бир чүве чугаалааш-ла, чарыштыр доңгаңайнып-ла олурлар.
– Чүге ол, бо деп будулдуруп олур бо. Бодуң ылап көрдүң бе? Херечиң бар бе? Дылы хөндүрүлзүн! Дөртенден бериптиңер!
– А-а, өршээңер! Көргеним шынныг. Аарыг, хоочулуг кижи мен. Өршээп азырап көрүңер! – деп алгырып, чаннып олурда-ла, Парысты ийи кижи ужу-бажындан баскаш, бир кижи хаак-биле балдырынче үзе шаап-ла эгеледи! Уе-човуур, алгызы-даа медээжок. Мен ийи кулаам дуглаар дээримге, холдарым хүлүглүг. Чүгле өскээр көрүп, караам чажырып олурумда, Хөйлеңни база кышкыртып каапты. Та чеже-чеже каккан чүве? Та канчаар шииткени ол чүве? Бир көөрүмге-ле, ийи кижиниң хүлүүн чежип салгылаптарга, чер үзүп, тейлээш, чоруй баадылар.
– Дөө чүвелериң бээр олурткула! – дизе-ле, Курзук-Мээреңниң чамдыызы чок шаараш диштери, кырган бөрү дег, куу шокар арны бисче кадалып келди.
Турар-даа чай алынмайн олурумда, мени бир кижи дүктүг хапчыгаш дег, демги ийи кижиниң орнунда, эжим чоогунда, олурту шанчып кагды. «Туп-тура халааш, арыгда койгун чыдар шырыш иштинче чаштына берзимзе» деп бодал бажымга кире хонуп олурда:
– Адың кымыл, оол? – деп, эжимче хереп келди.
– Арас-ла.
– Адаң ады кымыл?
– Дарган.
– Охай. Че, ам чаа чаныңга олурган эрлер-биле ол мурнуңда чыткан хаактар канчаар чугаалашты, көрдүң бе?
– Ы-ыы, ийе.
– Охай, чүве хөрлеп, мегелей берген кижилерни бирээзи сынып, салбарып төнзе-даа, бо арыгда хаак хөй. Балдырың-на шыдаар болза, сөөгүңге чедир кертип шыдаар эвеспе. Билдиң бе?
– Ийе…
– Аа чүүже? Орта, дыңналдыр чугаала!
– Ийе, билдим.
– Охай. Билген. Эр хей. Бодуңга бодуң бодуң өштүг эвес сен. Ол хаак-биле кактырбайн, дөө орган акыңның курун, бижээн кайда чажырып кагдың, ап бер че.
– Мен, мен… албаан мен, акыларым…
– А-а, чүже?
– Мен албаан мен.
– «Албаан мен»? Эки-ле хөрле харын! Кара шоруң. Эй, кур ээзи! Бо албаан кижиге куруң чүге шамнай берген сен? Чугаалап көрем.
– Чаа. Кежээ удуурумда хырык курум чешкеш, бижээмни ораагаш, сыртанган эзерим алдынга суп алдым. Бир талакы кожам бо Арас. Бир таламда бо мээң катаат төрелим ашак бо-дур. Оон ыңай чадыр ишти долу – кизирт кижи. Дашкаартан келген кижи мынча кижиге дегбейн эртер, бут базар чер чок. Эртен даң караңгызында тургаш, дашкаар үнгеш келген кижи бо оол-дур, ону көрген кижи паштанчы ашак бо олур. Оол аңаа дашкаар үнгенин хөрлей бээрде, хавактан үнүп олурда, көрген оол, бо чанында органы Аңгыр-оол бо-дур. Чаңгыс мен-даа эвес, бистиң одагның ашактары дөгере-ле моон чайлаш чогун билгеш: «Дедир эккеп бер. Чыткан черинге эккеп каавыт» деп сагындырдывыс-даа. Хоржок, хөрлээр оол-дур.
– Бо оолдуң даң бажында турганын көргениң шын бе, ашак?
– А мындыг ажы-төлдүг ашак мен. Кижиниң чаш оглун чоп мегелээр мен. Үнгени-ле шын кижи – мээң турган даажымдан тургаш, мен одаг чанынга барып көс былгап олурумда, үнгеш келди. Баштай аңаа кым каразыыр. Соонда кур чок дей бээрге, «мен үнмээн мен» деп хөрлей бээри чиктиг болду. Оон бо Аңгыр-оолду чадырның мырай эжиинге чоок удуп чыдырда, тургузу тырткаш, сугже чорудуптарымга, эжи хавактан үнүп органын көргенин боду-ла сөглей бээди – деп тайылбырлады.
Оон менде келдилер.
– Ча, Аңгыр-оол. Ол эжиң-биле чүнү чугаалаштыңар. Ооң даштыгаа чораанын чүге чугаалай бээдиң? Кады-ла ойнап чоруур эжиңни көргеш, чүге чугаалашпаан сен?
– Мен ооң-биле чугаалашпаан мен.
– А? Эки дыңналдыр чугаала.
– Мен эжим-биле чугаалашпадым. Буга суундан суг көдүрүп алгаш, үнүп орарымга, хавактың үстүкү одуруу-биле тонун эктинде кеткен, кызыл-даван хөкпеңгирлеп үнүп орду. «Ындыг ырак баргаш келир, хөөкүй эжимниң ишти аараан-дыр» деп бодадым.
– Оон? Ооң соонда чадырга кээриңге чүү болду?
– Суум көдүрүп алгаш, чадыр эжии-биле одагже эртип чыда көөрүмге, эжим орнунда чыда дүжүп алган болду. Шай хайынгыже, удуй тыртып алыры ол-дур моң деп бодадым.
– Оон? Кур чок деп улус чугаалажы бээрге, дегийт-ле эжиңни херечилей бээдиң бе?
– Чок. Ишти аарааш эвес, улаарап үнүп чораан-дыр бо – деп көрген, билгенимни тө каап-ла олур мен.
– Ча, Арас! Бо улустуң чугаалап олурары шупту шын-дыр бе?
– Чок… Шын… шын-даа эвес-тир.
– А-дыр, а-дыр. Орта чугаалап көр: даң бажында хавак баарынче иштиң аарааш, киргениң шын бе? Бо эжиң билгени шын-дыр бе?
– Ийе, шын-дыр.
– Ага, күжүр угаанныг эрни! Ынчаарга эртен ооңну чүге хөрлей бээдиң?
– Бо мурнай турган улус оорлап алгаш, мээң кырымче чууру ол-дур дээш, корткаш, хөрледим.
– Кымнар оорлап алган дээш?
– Бо ийи паштанчы аан.
– Сен көрдүң бе ынчаш?
– Меңээ кайын көргүзер… Чажырып, Аңгыр-оолга дуу ашак тутсуптарга, оозу аппарып суп кааш келген боор… Чугаалыг…
– Көрген сен бе?
– Чок.
– Каям. Баштай таныжып алзын, хөй-даа эвес – он бештен берип, өчүүн чазаптыңар!
Эжимни алгыртыр-ла баскаш, мыжылады-ла бээдилер. Сөөк-даяам ажыңайнып-ла тур.
– Ай-ай-аай! Авай-аяай! Акыларым! Халак-халак! Шынын сөглээйн!…
– Че, олуртуңар! Орта сөгле, тарийги! Чүс чедир какса, ам орта сөглээр бо!
– Бо Аңгыр-оол ынаар хараган аразынче кирип бар чораан. Көрген мен…
– Ага. Дем-не чүге ынчаар сөглеведиң! Бо чүвени база ынчалдыр!..
– Мегелеп олур! Мени көңгүс көрбээн боду! – деп, хөлчок хорадап, хүлүглүг холум-биле, бажым-биле үзүп турумда-ла, доңгайтыр каап алдылар. Балдырынче изиг от-биле чиртип-ле турган ышкаш болган, чүнүң-даа аайын тыппаан мен. Олуртуп кагдылар.
– Орта сөгле, кайда суп кагдың?
– Оорлап-оорлап, канчаар-даа аайын тыппайн, кижи мегелеп олурган мегечиниң аайы-биле көңгүс албаан кижи хап турар силер бе? Бужар нүгүлчү чүве-дир бо! – деп, хөлчок хөректеп мөөрээн олур мен.
– Алгырба, тарийги. Орта сөгле!
– Албаан кижи алдым деп мегелээр бе? Чугаалаарга, бүзүревес улуска ам чүнү чугаалаар мен? – деп коргарым-даа көңгүс читкен, кымны-даа көөр хөңнүм чок. Күш чедер болза, боттарын соккулап каапса! – деп, бодап, хөрээм чарлы бер чазып олур мен.
– Ээ, хайыраатылар! Айыткай кааптып болур ирги бе? – деп, Сырбык акым доңгаш кыннып, өгже айытты.
– Че, чүл?
– Бо херек будулуп, изи балалып, харын-даа мындыг… эрээ кымчы келзе-келзе, назы четпээн өскүс-чавыс төл кырынче бар чор ышкаш. Мырыңай-ла чап-чаа бо Арас «хавак баарынче иштим аарааш, кирдим» деп өчүдү. А ол хавак кургаг пор, ис-даа чыдар. Оон ыңай ол барган херээниң артыы-даа чыдар болгай, ону көөр-дүр. Ис-дашка-даа кончуг ашактар белен бар-дыр аңар. Мен-даа бараан болуйн…
– Ага, сен арай оожум. Мен билип олур мен.
– Ындыг болбаажа! Ол-ла чаагай – деп, Сырбык чөңгээлиг аян-биле согаш диди.
– А сен ол чериң утпаан боор сен але? Бо улуска барып көргүс. Изиң-даа бар ыйнаан – деп, дүжүмет Арасты хөректеди.
– Ы-ы-та… Чок, иштим аарыыры намдай бээрге, кайнаар-даа барбайн, дедир келген мен.
– Кымны мегелеп олур сен, сидигенчик? Чүү дидир сен? Ам базам!
– Чок. Бо Аңгыр-оолдуң чугаазы ышкаш «улаарап» үне бергеш, одунгаш, кээп чыдып алган мен.
– Че, кайы хире-дир! – деп, Сырбык алгыра каапты.
– Ам-даа дылын хөндүрүптүңер! – деп, мээрең хереп туруп келди.
Ам алгыртыр база баарга, мен хыым ханып, амырап көре бээдим. Чээрби-даа четпээнде, эриидеткен эник дег ааңайнып:
– Ай-ай-аай! А-а-а! Сөглээйн! Сөглээйн! – дидир.
– Ча. Тургузуңар! Чүү дидир сен?
– Дүгде хараган аразында суп каан мен.
Чыылган чон: – О-о-о. У-у-у! – кынны бээди.
– Эр хейни, Аңгырны! – дээш, Сырбык мээң бажымны ийи-холдап туткаш, силгий каапкаш, дүрген-не хүлүүм чежип, өг эжиинче чоокшуладып кээп, өгже бажымны согаш кылдыр боду иткеш: – Херектен эвес, херечи кижи хээлилиг-даа бооп болур ыйнаан але – деп көөргедип тур.
– Ажывас-ла! Тоң-тоң эки! – деп, кыдат ырзаңнадыр каттырды.
– Эр деп чүве ол-дур. Ам чоруй бар че! – деп, мээрең ылбыргай шырай-биле хүлүмзүрдү.
Дүжүметтерниң сөс кадында-ла «хаан хоойлузундан эртип болбас» дижири хоойлузундан баштайгы айдызал ап, чаш балдырымче кактырып алганым ол. Чүден-даа аңаа кортпаанымны черле утпас мен. Какканын безин билбейн барган ийик мен. Харын-даа өжээн одунуң баштайгы чаштанчызы аңаа кылаш кылынган чадавас. Соонда мынчаар боданган мен: «Бо шагда ындыг кортук чоруур болза, удавас өлүр амытан-дыр мен. Өвүрге болган чыышка эриидедип турган акыларым, бо Сырбык ышкаш болуру-ла шын-дыр!».
КИЖИЛЕР ӨСКЕРИЛГЕН
Шагның ындыг берге будулгаазынныг үелеринде, көшкүн аалдар-өглерниң бир эптиг чүвези – бүгү-ле мал-маган, ажы-төлү-биле хеп-хенертен өскээр чайлай хона бээри: бөгүн арыгда, даарта – таңды кырында, а соңгузу хүн - Өвүрнүң кайы-бир хеминде чурттап орар…
Агбай-хөөгет, ажы-төлүн коргутпас дээш, кежээ өөнге олурган кижилер эртенинде чок: он-чээрби хонгаш, көстүп келзе, экизи ол. Кедерээрге, келбейн баарлар ийикпе, азы араатан бөрүге үзерлеткен мал-маган ышкаш, балыг-бышкын келгилээр апарган. Чамдыктары боо-моңгулуг-даа кээп турар.
Чазын шокар хар. Бир кежээ-ле Орус-Хүндү, Бараан акым суглар – биеэде-ле Хомду чаазынга чораан сүзүк шериглери чыглып кээп, чиктии сүргей сымырашкылап, хуртун бооларын чүлгүп олурганнар. Эртенинде ис чок барган.
– Кежээ олурган улузувус кайы боор, чаавай? – деп айтырдым.
– Билир эвес, билзе-даа сөглээр эвес, сөглезе-даа шаңнаар эвес – деп, чеңгем бичии уругларзыг харыылаарга, мен ону оюнзунмайн, ооң арнындан тывызыктың баажызын дилеп, карактарынче көрүп-ле турарымга: – Айтыргаш чоор сен, эр улус аян кылып, аалдар-даа кезип чораай-ла, арга кирип, ары-бөрү-даа аглаай-ла – дээш, боду база бир-ле бодалга илдиге бергеш, улуг тынып, меңээ сезик бере каапты.
– Че, хымырааның-биле деспиде далганың шыгыдып чип ал. Өшкүнү ажыдып, анайларны ыдаалы… «Бо шагда кым кайнаар барганын айтырбас-даа, сөглевес-даа» деп, чагышканывысты уттуп алган сен бе? Олар кайнаар-даа баарын херээжен кижээ меңээ сөглээр ийикпе… Илдең дийн, Аңгыр, «хан шилгини соок кажаадан үндүрбес, ол-ла». Билдиң бе?
Каш-ла хонганда, акым суглар чиде хона бергени ышкаш, билдирбейн чеде хонуп келгеннер. Оларның ырак чорупканы дораан-на илдең: часкы салгынга арыннары додуккулаан, карактары кызыл, эзер-чонаа безин дерзип, элей берген. А кол-ла чүве – өгде чап-чаа барааннар азы бир-ле чаа чыт бар болду. Акым эртен туруп кээрге:
– Ужа, аңчылар! – деп мендилеп, шенедим.
– Кш! Билдиң? – дээш, акым эриннериниң кырынга бажы-кырлыын салды.
– Билбейн! А силер? Хамык-ла «хан шилгилер» кажаа даштында сула оъттап чоруур деп бодадыңар бе?
– Ынчаарга шору-ла-дыр ой… Амзаттың бе? – дээш, кадайынче көрнүрге, эртенги шай хайындырып турган чеңгем:
– Чок! Турган хевээр үне халааш, иштин-даштын чүве-ле көрзүнүп маңнап турар оол чорду. Бук болбас ийикпе бо! – деп, барык-ла эргеледип чемелээш, элээн улуг дайнам саат чыгыы ак чигирин чажыт чүве ышкаш адыжымга салыпты.
Кончуг ховар, амдынныг үрүлемни амданнанып чивейн, чазың эник дег, бүдүнге ажырыпканымга хомудап, сордунуп турдум. Ооң соонда аалга Шевер акым суглар кезек эрлер кээп, бүдүү хөөрештилер:
Шуут ээни ол бе?
Мүн-не каш санныг ажылчын кыдаттар бар. «Бисте дүлгүүр чок. Бараан-даа чок. Данчааты боду удавас келир… Манаай-ла» деп, арга чадаарда доңгаңайнып, шулуңнажыр чүве-дир ийин. Кортканы-даа хөлчок! Дириг дезе берген гамыңнар-биле таакпылажыксап, «кижи кырынга өре чыдывас, ыт мойнунга хендир чыдывас» дээрзин чугаалаксаан эрлер «төрелдериниң» чоруй барганынга хомудааны-даа аажок. Оон-моон кежээлеп-ле турдувус…
– Төгериниң орнунга, амзааны дээре дижирлер ыйнаан.
– Ынчангаш харын че, данчаатылар ам келбес. Кудуруунда куу тос баглапкан-дырлар. Орук дургаар хөй бөрттери чыткылаар чүве-дир. Бөргүнче хая көрнүп, алыр чай чок болгулаанын бодаарга, кедергей «өөрээш», чайлыр чыгыы «каттыржып», шапкылашканы илдең-дир ийин. Ары, Оттук-Даштан, азы Аргалыктының Даг-Ужундан соңгулуу келир деп-даа манаан херээ чок. Ында тыва «төрелдери» үдеп таакпылашкаш, арткан-калган кара таакпыларын боттары тыртып, кара-арагаларын боттары ижип, хөлчүү эртип – кызыл-дустай бергилээн-дир. Дириг кижилер өлген кижилер манаары кончуг бак – кандыг-даа ном-дүрүмде чок. Боттарыңар өлүмүңер манааныңар ол. Билдиңер бе?..
Садыг-наймааны пат боорда ажыттырдывыс. Арткан кыдаттарны барык-ла албадап турдувус: «Данчаатың садыың ажыт! Ол менден алыксаан чүвезин арыг-шээр чок эккел дээр чораан. Ам мен бичии-даа болза алыйн» суг дигилеп аан.
– Тья-тья. Мен челе эки били-дир ол. Силер бараанны көлгей-ле – дээш, диригге өлү берген арнындан арай боорда азазыг хүлүмзүрүг сыскырып чорааш, садыын барып ажыдып берди.
– Барасканны аа! Арткан бараанны боду ээлеп, садыглап, кончаа тыварын кордап-даа туржу ирги бе?
– Магат-ла чок. Бис коштуг-комнуг эвес бис, боттаң эрлер хөй чүнү алыр бис. Аът-даа човаа дуглавас чүве таалыңнап алгаш:
– Ча, дуглап ал! Сен кортпа, кортпа! Харамнанма. Харын сен бодуң бөгүн дээрезинде эки чип, кедип ал. Ажылчын кижи-дир сен: «Ээзи мен-дир мен. Алыксаан чүвеңерни ап туруңар, эштер! Силер база ээзи силер!» – деп чарлап тур шиве диштивис.
– Ынча дээриңерге, ажылчын кыдаттар амырап турган боор ийин оң…
– Шынап-ла харын, шырайы шымбай чазалып кээр… Алыр дээр болза, алгы дег барааннар бар ышкаш. Бис аңаа өжегээр хол дегбедивис. Ол чанында хүрээ ламалары куруг кааптар болду бе харын…
ДААЙЫМ БАЛЫГ КЕЛГЕН