– Тергиилекчи боду бар ирги бе? – деп, акым сымыранып айтырды.
– Бар, бар. Дөгере олурлар…
Өгден үш кижи дери мыжыңайнып үндү. Өгнүң эжиин ажып каан. Акым мурнап кирди. Мен ооң ээжек ызырты-ла кирдим.
– Амыр-ла! Амыр-ла! – деп, акым эң дөрде узун, семис кижиден эгелеп бараалгады.
– Мендээ! – деп, дыңналыр-дыңналбас харыылаары-даа бар, чүгле кылчаш кылдыр көрнүрү-даа бар.
– Олургар-олургар! – дээн бир шыңгыы үн дыңналды.
Та чүү хире үрү ол чүве, ыржым-на баады. Ол аразында хамык дүжүметтерниң карактары мени өрттендир чип-ле эгеледи. Сактырымга, ырыктааш чүвүрүм сомазы көңгүс чок ийикпе, азы дүвү шуут ойлуп калган хире сагындырды.
– Адыңар? – деп, дискектенип олургаш, кырында саазын салган калбак шуугай үңгүрден дүжүмет бийирин шалып ора айтырды.
– Бараан-оол ийин.
– Түлүш Бараан-оол де – деп, демгизи чазай чугаалавышаан бижиди.
– Ийе-ийе.
– Кайы демги оорлап турар дуңмаң бо чүве бе? – деп, дөрде улуг дүжүмет бүзүревээн-даа чүве дег, кайгап айтыра каапты.
– Ийе, бо-ийин
– Бижип ал – деп, бижээчиже чугаалады.
– «Оорлап» турар харык кайда боор, ыңар. Көстүп орган амытан – деп, акым далаш-биле чазап немеди.
– Адыр! Ады кымыл?
– Аңгыр-оол ийин.
– Харың кажыл, оол? – деп, менден онагдап айтыра-дыр. Ыя аразында мээң бажымда чүү-даа чок, хоюп ушкан торлаалар дег, дириңейнип арлы берген, куруг. Ээдереп, акымче көрдүм.
– Харың кажыл дидир, чугаалап бер – деп, акым хол-биле одундур силгиир чыгыы чугаалады.
– Харым бе?.. Харым ам 15…
– Па! Шору дөгүй берген кижи-дир моң!..
– Че, Аңгыр-оол – деп, Сонам-Байыр боду менче чымчак эгеледи.– Чүвениң шынын чугаалаарындан черле далдарава. Ону чугаалавазыңза, сеңээ бужар багай болур эвеспе. А чугаалап бээриңге, сеңээ эң-не чииги ол. Чүгле сеңээ эвес, ол акыңга, меңээ база чиик болур. Эки бодан. «Сөглевес», «хөрлээр», «алдырбас» дээн ышкаш, багай, тенек бодалдарың доп-дораан каг. Ооңну меңээ чугаала, мени ажындырба. Бактажы бээр бис. Хоржок! Билдиң бе! – дээш, көк караан менден адырбайн, харыы манай бээди.
– Ийе, билдим…
– Ча, сөглей каавыт. Ол-ла!
– Шынын чугаалары-ла шын, аңар. Мен албаан чүвемни алдым, кылбаан чүвемни кылдым деп кымны-даа мегелеп шыдавас мен. Ол дораан-на Меңниг мээреңниң бодунга-даа бо акым, чаавамга-даа чугаалаан мен. Бир эвес ол чылапчаны оор алганы-ла шын чүве болза, ук оордан көңгүс өскээр, куюп шамнап турар улус-тур бо. Мен черле чоор мен ону…
– Адыр, адыр… Ам чаа-ла чугааладым. Бо-ла чугаалаан чугааны кым ынчаар айтып берди? Сээң чугааң эвес-тир. Бо акың айтып берди бе? Ооң база шынын чугаалап бер – деп, дүжүмедим демги чазык шырайы арлып, бөрү кежи кедипкен дег апаады.
– Бир эвес чүнү-даа оорлапкан кижи болза, силерниң баштай чугаалаан чөптүг чугааңарга карыштыр канчап мегелээр боор. Харын-даа «ах халак, апкан боорум кай. Маңаа чугаалап берген болзумза!» деп бодал сагыжымга кире хонуп келди. Бо акым меңээ чүнү-даа айытпаан. Ындыг-мындыг деп улус мегеле деп айтып берзе, дыңнавас-даа мен. Бээр бадып олурувуста: «Албаан актыг кижи албадым деп шынын-на чугаала. Кортпа, кортпа. Бо шагда кайы хамаанчок черге арат кижи кырынга херек чүдүрер езу чок» деп, сургап чорду-ла. Акымның оозу чөп деп билип келдим.
– Чөп-ле-дир харын, оол. Чүве билириң черле шору-дур. Алырын алгаш, шак мынчаар аянныг өчээш, даарта шыны тыптып кээр болза, чүден дора эвеспе… Сен үнгеш, даштыгаа демги орган чериңге барып эки боданып ал. Кел дээривиске, кээп шынын чугаалап бээр сен, шүве!
– Менде ам немей чугаалаар чүве-даа чок ийин – дээш үнүптүм.
Даштыгаа дыңнап орарымга, шимээни акым-биле изиг-изиг-ле чугаалажып олурар. Үр-даа болду. Аңаа көрүп орарымга, кончуг чүңгер карактыг Меңниг-оолду база киире бээди. Шимээн улгаткан.
Акым үнүп келгеш, мени бээр деп, хол былгады. Кире бээдивис. Мээң сирилээрим-даа элээн намдаан. Ол Меңниг-оолга хорадааш, дидим-даа апарган мен. Меңниг—оол элээн өрү, дүжүметтер адаанда олуруп алган, таакпылап олур оң.
– Ийе-ийе, бо-дур аңар! – деп, менче-даа көрбейн, хөөледир харыылады.
– Бо Аңгыр-оол «черле албаан мен» деп хөрлээр кижи-дир. «Чайлаш чок, көзүлдүр-ле алды» дээн болгай силер. Че, кандыг-кандыг тодаргай барымдааларыңар барыл? Көрген херечи бар бе? Баскан изи бар бе? Маңаа тө каап бериңерем -– деп, кончуг оожум санап берди.
Мээрең акымче бир кылчаш кылынгаш, хөрээн алгыдып, бичии кедээр чылып алгаш:
– Барым-даа дээр чүве чок. Тодаргай-ла моон чайлавас херек-ле болгай. Ол одагны чаңгыс көрген-даа кижи бо. Чырык хүндүс одагга келгеш, хенертен чиде хона бээр бе? Ол-ла дүне мээң пажым чиде хона бээр бе? Илдең-дир!..– дидир.
– Барымдаа-ла дээр чүве чок. Тодаргай-ла моон чайлавас херек-ле болгай. Ол одагны чаңгыс көрген-даа кижи бо. Чырык хүндүс одагга келгеш, хенертен чиде хона бээр бе? Ол-ла дүне мээң пажым чиде хона бээр бе? Илдең-дир!..– дидир.
– Адырам, аңар, силер маңаа чаңгыстап харыылып бериңерем: көрген херечиңер бар бе?
– Чогум херечи кижи чок, мээң кадайым одагга келгенин көрген кижи ол…
– Охай. Херечи чок…
– Бо оолдуң изии көрүп, үүртеп танаан силер бе?
– Чок. Ис-даа тодаргайлаваан бис. Чораан соонда, ол-ла… Хөйнүң базып турар черинге чүү тыптыр дээр силер, аңар.
– Охай. Истеп тодаратпаан. Ис-ле хөй чер. Охай.
– А силер ол одааңарны чаңгыс бо оол көрген дээр-дир силер. А өске улус ынаар кире албас хире берге, хааглыг чер бе, аңар? Бир эвес ындыг чер болза, бо оол канчап кире берген?
– Барган, көзүлген-не кижи бо. Ээн хавак баары, суг кыдыы чер-ле болгай.
– Охай. Ээн суг кыдыы, хавак баары чер… Охай-охай. А бир эвес аңнаан, балыктаан кижи келзе, таваржы берип болур чер ышкаш чүл але, аңар?
– Болбайн аан…
– Охай-охай-охай! «Болбайн аан… болбайн аан»…
– А бо оол балыктап чорааш, силерниң одааңарга баарга, паш тип турган кадайыңар ыяш чыгдырып, от салдырып ап турган дээр-дир. Ол шын ирги бе, аңар?
– Ол шын… Кожа аалының таныыры оол келирге, айбылавайн канчаар ийик…
– Адырам! – деп, Сонам-Байыр дөстүнмээн чүве ышкаш, шугул киржи бээди. Мээң чүрээм шимирт кылынды. – Силер бо кымга чүве шамнап олурар силер? Кымның оглул бо? Ха-дуңмазы чежел, кымнарыл? Бо оол ындыг оор-суук кылыптар чаң бар кижи бе? Эки билир силер бе, аңар? – деп, бир талазында бодунуң ха-төрелин сургаан-даа ышкаш, ийи талазында дыка шугулдап, чемелээн-даа ышкаш, хөме муна каапты. Меңниг-оол төрелиниң арнынче ылавылап көре каапкаш, аксынче тепкен чүве дег, харып, тулуп оргаш:
– Ада-иези чок, өскүс, бо Бараан-оолдуң хазының оглу-дур ийин. Мындыг улузуңарда чаң-на бар болдур ийин…– деп кагды.
– Ча, үргүлчүлеңер, үргүлчүлеңер! – деп, Сонам-Байыр дем байысаап орган дүжүметке чугаалааш, тура халааш, сарыг торгу тонунуң эдээн силгипкеш, үне бээди. Өске дүжүметтер шупту-ла тура халышты, акым биле мен база тура халыштывыс. Тергиилекчи ыңай кылаштап чоруй баарга, дөгере олуруп алдывыс.
– Тергиинниң айтырыынга четче харыылавадыңар ышкаш. Ам немээр чүве бар бе?
– Чок. Чугаалааным-на ол.
– Ча, Аңгыр-оол. Эки боданып алдың бе? Тергиилекчи чүү дижик, дөгере чугаалап бер че.
– Мен-даа дыка-ла бодандым. Чүден-даа бо мээреңниң меңээ чылапча шамнап орар чылдагааны таанда кончуг ялым чок, чөгенчиг-дир. Канчап мээрең болуп чораан акый боор. Мени бастып шамнап тургаш, бо акымга төледип алыр дээн боор. Оон ыңай мен ышкаш бак кижи мындыг бедик чергелиг кижилерниң даштын одаанга барып болбас деп, мени кезедир дээн сагыжы-ла ол деп билип олур мен…
– Аха… сен доора шорулгактыг чүвелер чугаалава. Чогум бо мээреңниң одаанга сенден өске кижи барып болур чер бе? Чүү деп бодаар сен?
– Бо мээреңниң бодунуң будулдур чугаалап орарындан безин илдең-дир: ээр хемниң суун кым-даа ээгип ижер деп сөс бар. «Ис истээр дээрге, ис-ле эңмежок» диди. Ээн, кижи баспас чер ол бе? Азалар изи бе?..
– Ха-ха! – деп, бижээчилеп орган дүжүмет шыдашпайн сала каапты.
– Шынын-на айтырып орар эр-дир ийин! – деп, бир чараш, аныяк бижээчи каткызын куйгаадыр арга эреп, чугаалады.
– Бо мээреңниң черле мындыг кожа-холбаа улустар чектээр, чүве шамнаар, чывак, яла сөглээр чоруун чүгле чон чугаалажып турар эвес, дүне ойнаан уруглар безин ырлажып турар чүве – мен-даа билир мен…
– Охай, адырам. Чүү деп ырлажып турарыл? Чугаалап көрем, оол.
– Ийе-ийе!..– деп, дүжүметтер оон-моон эреп келдилер.
– Мындыг ийин:
Шорба-шыргай Дуглаг-Алаак
Чортуп үнер белен-нейнен,
Шорулгактыг Меңниг-оолдан
Чооп чарлыр, канчап чарлыр…
– Богда! Көрүңерем! Оон ыңай, оол? – деп, чараш бижээчи сонуургай-дыр.
Бетии чарык межергени
Бемни көргеш эдер чүзүл?
Меңниг мээрең калдар ыры
Мени көрүп ээрер чүзүл?..
– Охай…охай… Адырам, оол. Ол чүү уруглар чүвел? Чүге ынчап ырлажып турар чүвел? – деп, улуг байысаакчы менден ылавылады.
– Бо-ла Улуг-Шөлдүң ойтулааштаан уруглары-дыр ийин. Олар дүне бо мээреңниң өөнүң чаны-биле эртер-ле: ыдын-даа дукпурар, кускуннап, хөректеп, дүүргезин безин салып үндүрүптер мээрең чүве. А эртенинде чоогунда аалдарга кээп: «Ажы-төлүңер аъдым мунду, аргамчы, киженим читти, төлеңер, тывыңар» дээш-ле баар…
– Охай-охай! Че… Ол кандыг чүве апаады, мээрең? – деп, байысаакчы мындыг.
– Ол-ла харын. Бо Ары Амырактың «өртең-каралары» мени черле көрбес, кызып-кыйып турар улус-ла болгай, аңар!
– Ол чүү ындыг «өртең-караларыл»?
– Амырак ооруунда Дуглак-Алаак ынчалдыр олурар, черле тос шагда сегип, өөнделевес, кара-кара өглер, чадырлар турар: оларны ынчаар адаар чүвейн – дээрге, мен улам-на хорадап чугааладым.
– Бо мээрең ядыы улусту черле көрбес, бастыр, чектээр, чанынга олуртпас, ойладырын бодаар кижи. Бо шагның чазаа араттың чазаа дээр чүве болгай, мону чогум чүге көрбес чүве ийик? Чүве-ле болза бо Меңниг-оол харын «чызаанга барып сөглээш, силерни канчаар эвес мен!» дээр болгай. Чажыт эвес.
– Охай, охай. Адыр, дуңмам, ол чогум чүү дээн ындыг ырын ол! Топтап чугаалап көрем. Чүү деп билир сен? Оон ыңай чүү-чүү дижирил?
– Мындыг чүве – деп, эрим хайнып:
Чывак сөглээр Меңниг-оолду
Чызаанынга билдириңер,
Шынчы, намчы кежигүннер
Шыдап үнер хүнү келген.
Хоптап сөглээр Меңниг-оолду
Кожуунунга хомудаңар.
Хостуг, шынчы кежигүннер
Хоойлунуң шынын тывар…
– А-а! Мырыңай хувискаалчы ыр эвеспе мооңар! – деп, чараш бижээчи магадады.
– Охай. Адыр. Ам черле билдине бээди ышкаш. Чогум чылапча дугайтыр немээн өчүүң бар бе, Аңгыр-оол, чугаалап көрем!
– Чок. Албаан мен… Оон ыңай сөзүм-даа чок.
– Бараан-оол сенде?
– Менде чүү боор. Силер бүгүдээ дыңнадыңар. Бо олурган Меңниг-оолдуң хомудалында кижи илип алыр чүве чок болду. Мындыг барымдаа чок черге шам кылып болур бе ынчаш?
– Сенде, Меңниг-оол?
– Менде чүү боор. Бо Аңгыр-оол ажыы-биле чугаалап берди. Мени бактап ырлаарларның бирээзи база бо-ла болгай. Көөрге, мындыг аш куу ырбыскын. Аксын дыңнадыңар….
– Ча, херээңер ужурун ам-даа көөр бис. Дашкаарлап чоруңар. Ырап чоруп болбас эвеспе – деп, бо-ла болду.
Түлүштерниң чарылга өөнче кирип кээривиске, таныыр, танывас улус-ла долу.
– Че, чүү болдуңар, алышкылар? – деп, оон-моон айтыра бээдилер.
– А! Пат боор деп коргуп чораан кижи болгай мен, ха-дуңма! Кижим өчүзе-ле, Меңниг-оолду беш-даа халытпас-тыр. Дүжүметтерни чир-шоң дүжүр кожаңнап орар чүвени! – деп, акымның өөрээни-даа аажок мени мактады.
– Ол-ла болгай. Бо шагда актыг кижи чүден корткулаарыл, хувурай берзин. Шын-дыр, Аңгыр! – дээш, мында база кыйгытта келген, Өвүрнүң кайгал Дарбыл, адыг-мажаалай аспаа дег, улуг холунуң адыжын мээң бажымга бөрт дег кедире салып, эргелетпишаан, арай оожум уламчылады: – Бо арат чазааның бажында чиңзе чок олуруп алган «хувискаалчы» чагырыкчыларың, ам биеэги дег эвес, «шынчызын» бүзүредир дээш, херекти шын кылырын кызарлар чорбадыва! Тос эрээ-биле чугаалажыр дылы сынган-дыр! Акың Дарбылдың ийи балдырын ызырган «ыт» ам ялалыг ышкажыл. Ол Ленин башкының чарлыы-дыр. Орус-ла кижи дижир-дир. Та кандыг кадай төрүп каан оол ыйнаан, хөөкүй! Кандыг-даа кудукту, хуулган, хаан, бег орнунга ооң күдүүнден чаңгыс айыс алза дээр-дир мен. Ленин дээрге-ле Экээндей ол дижир, ындыг эвес чүве-дир ийин. Мен харын хап чедип, бараалгаар бодап чордум. Оозу бо чер чурттуг кижи дидир.
– Харын бо Сонам-Байыр байысаалга кылып олургаш, Меңниг-оол акызынче езулуг биеэги чагырыкчы шырайы-биле көргеш, «шын эвес чүве кылып чоруур-дур сен, мелегей!» деп, чүгле алгырбады. Ында база утка-ла бар – деп, акым Дарбылга улажып олурду.
СОНАМ-БАЙЫРНЫҢ ХӨДЕЛИ МЕН
Даартазында дал дүъште чызаан өргээзинче акымны келдирти бээдилер. Ырактан көрүп, манап турарымга, акым үр-даа болбайн дедир үнгеш, арай-ла дыртылгактыг кылаштап олур.
– Херек арай-ла агарбайн баады – деп, акым мени даштыгаа шыкка олуртуп алгаш, тайылбырлады: – «Бир-тээ хөрлээр кижи болганда, ам канчаар… Кара-бажыңнаар дээрге назы четпээн-дир. Сен чана бер. Дуңмаңны дөө кожуун тергиининиң саагыылчызынга аппарып дужаап бер. Чүнү кылып, каяа турарын айтып берзин. Ук оор херээн бис ам-даа тодаргайлаар бис» деп, бо-ла-дыр. «Ам дораан шынын тывыңар» деп маргыжарымга, «харын сени бажыңнаар ужурлуг турган» деп, менче шорлурлар-дыр – деп, акым хорадап, хомудап чугаалады.
– Мен Сонам-Байыр аалынче барбас мен. Коргар мен… Ооң орнунга, өскээр канчаар-даа болза, канчангаяан…
– Чо-ок. Бир эвес турар-ла болза, ооң чоогунга турза, улам эки. Идик-хеви чок, чанагаш кижини көрүп, бүзүрезин харын! – дээш, акым кара шору.
Ам канчаар. Чеде берген бис.
Оглу Сонам-Байырның болгаш бодунуң дүк-түмен малын адазы Шагаачы боду хамык эштенчи, кадарчылары-биле кады сүрүп алгаш, Амырак бажында чайлагларынче көжүп үне берген. Оглу он шаа саар инек ап алган. Хойтпактап, өремелеп ижери ол чүве-дир ийин. Ооң кадарчызы Дүктүг-оол. Боду инекти ымыраа чок сериин черлерже кадарар. Кадайы саап, өремелеп, хойтпактаар. Оон аңгыда өлүрүп чиир дээш, дөртен шаа тырың, аныяк ирт, хойну үзүп ап калган болду. Оозун бир кижи кадарып турар.
– Оо, хөөкүйнү, бичии кижи ышкаш чүл мооңар. Кайын шыдаарыл? Бо байтыгай кончуг эптиг, шыырак улус чадашкан чүвени! – деп, Дүктүг-оолдуң кадайы мени көргеш, дораан-на алгырыпты. Мени Сонам-Байырның мырыңай-ла өөнге аъш-чем кылып бараан болур, туда хөдели кылыр дээш чорутканы ол чүвең иргин.
– Ам канчаар! Чызаандан томуйлап чоруткан кижини. Шенеп көөр-ле диди ыйнаан. Эр-даа, херээжен-даа кижилерни эккеп каар. Эки-ле дизе, беш хонар: «хирлиг, чуттуг, шүшпең, чалгаа, уйгужу, холу чемзиг эвес!» дээш-ле баар чүве-ле болгай – деп, Дүктүг-оол кадайы бүдүү бажын чайып чугаалады.
– Ам чүнү-чүнү кылыр чүвел, аңар? – деп, акым ылавылады.
– Тергиилекчиниң бүгү-ле паш-багажы тудар ажылы-дыр ийин: шай хайындырар, эът дүлер, тараа хооруп, соктаар. Өг ишти чазап аштаарынга чедир-ле…
Дүктүг-оол мени аппарып хүлээдип берди.
Шык кыдыы кылаң дазырда, улуг ак өргээ. Орун артын ажып каан; оон демги Дүктүг-оолдуң кажаазы, өө элээн коңчак-даа болза, бүрүн көстүп турар. Өргээниң чыышкын арты – хүн бадар талазында кым болган дүжүп болбас, очур баштыг баглааш бар. Ол баглааштан ырак эвес, өргээден бежен базым хире черде, чүгле кырын азырлай хөлегелээн чер-одаг. Паштаныр чер ол. Ында көстүп-ле чыдар чүве – тараа соолдуруп, хоорар тос-таңма, хөлчок улуг согааш, бала, ол-ла.
Кончуг-даа изиг хүн. Дүъш чоокшулап келген. Өргээге кире бээдивис. Хөлчок-даа делгем өг. Ишти дөмей-ле шыырак байлар өөнүң иштики дерии-ле. Онза, чаа чүве-даа чок. Хир кага берген чемзектиг, чиңгир көк торгу тоннуг; узуун, куу шырайлыг арны быйыргын шокарлыг, кап-кара чаштыг, кижи ортузу чеде берген агай ынаар дөрде чүнү-ле кылып ээреңнеп турган чүве ийик. Бис кире бээривиске, хөөннүг, хөөн чок, хөлбейти кылаштап кээп орнунуң баарынга олуруп алды.
Менче кирерим билек, кадалган карактарын агай боду безин көрбээчеңнеп, өскээр алаактырып чадап олурары илдең. Арны Дүктүг-оолда болза-даа, карактары мени салбайн айтырды:
– Кайы, демги оглу бо чүве бе?
– Ийе. Бо-дур. Мырай чаа өөвүске эдертип эккелген бо-ла-дыр, аңар
– Орта улус бе, оларың. Мырай бичии кижи ышкаш чүл? Мээң Дандарым-на хире кижи-ле-дир. Харың кажыл, оол? – деп, менден сөс билбес ийикпе, азы дүлей, солуу кижиден улустуң чүве айтырары дег, дыңзыды кый деп айтырды.
– Он беш ийин – деп, өнедиин сөстүң сөөлүн чымчадыр, шөе аарак, езуургап харыыладым.
– Көрбедиңер бе? Мээң улуг оглумдан ийи-ле хар улуг! – дизе-даа, мээң демги улугзуг чугаам агайның шырайын-даа, үнүн-даа дыка чымчадып чазай каапты.
«Ах халак, тудуу-солуу улус өттүнүп: та, харым чок, чазын-на эрий берген!» дээрим кай деп бодандым. Ынчанган болзумза, дораан-на «Дедир чызаанга чедирип каг!» дээри мыяда, чап-чаа хавыындан уштунган куш оглун эң-не баштай көргензиг орган агай-ла болгай.
– Кедип чоруур идик-хевиңер кайдал, дуңмам? – деп, сөөлгү сөзү чүү-даа болза херээжен кижиниң чүрээ барын херечилеп, мээң чүрээмче чылыг дамды киире каапты.
– Чок, углам. Маңаа үр болбас боор мен дээш, бо-ла олурган бодум келген кижи мен.
– Акың эккеп бээр ыйнаан, оол? – деп, Дүктүг-оол чазамыктаар аянныг айтырды.
– Та. Эккээр-даа чүү боор ында… Дүне эштип чыдар самдар ой тон бар-ла чүве – дидим.
– Ча, дүне эштир чүве кай баарыл. Өөвүсте-даа бар ыйнаан. Мооң-биле чайлаар эр-ле болгай – деп, Дүктүг-оол агайны оожуктурду.
– Че, амдыы тергиилекчилер келир чыгаан. Даштын одагга шайдан хайындырып көрем. Шай хайындырар паш дөө үлгүүрнүң адаккы кадының үстүнде, кыдат паш ол. Шай, дус, сүттү менден кээп айтырып ап турар сен. Силер ол суглаар черни-даа, одагны-даа таптыг айтып берип, баштайгы удаада дузалажып көрүңер – деп, Дүктүг-оолга даасты.
– Мен дээрге Ары, Өвүрге кара чажымдан бодунуң шаанче база шору-ла улустуң паш-багажазын тудуп чораан билир ажылым-на болгай. Бурт-ла кылдым. Улаштыр-ла бир пашка аныяк ирттиң ээгилиг холун кескеш, дүлүп быдаалаптым.
– Сонам-Байырның куруяа Норжуңмаа болза Шагаачы чагырыкчы ышкаш улуг бай, улуг дүжүмет эвес-даа болза, база-ла ортумак чергениң малдыг, чагырыкчы дужаалдыг көдээ дүжүметтиң уруу.
Хүн дал дүъш. Бир көөрүмге-ле, сарыг торгу тоннуг, ногаан дордум курлуг, угулзалыг майгын идиктиг Сонам-Байыр тергиилекчи чызаан өргээзинден бээр узун-на ак апарган шыкты өрү хертейти базып чанып олур. Сонам-Байырның даштындан көөрге, тыва кижилерге болза узун, улугга санаттырар, сыны хөнү, бажы хоор-сарыг, карактары шаңгыр чыгыы көк. Элээн семис-даа болза, оозу хеп даштындан эскертинмес, көк эр. Даады боданып чоруур, оожум, төлептиг көстүр. Чугаакыр, чазык эвес, харын-даа хааглыг. Ниитизи-биле иштинде бөрү дег угаанныг дизе тааржыр. Ол-ла чызаанның дыдык хөнек дег шаалааш, каткыжы, баштак, адыыргак, ыяш хеп кеткензиг ээлбес, каазыргак, көөргеттиникчи, дошкун дүжүметтери-биле дөмейлешпес, харын-даа оларның ол аажы-чаңын билзе-даа, «боттарының шорулары-ла ыйнаан» дээнзиг арай ояк чоруур; эът чиири кедергей! Араганы өйлеп ижер кижи. Бижик-билии шыырак дижир чүве.
Тергиилекчи өөнге кире салы-ла, тонун, идиин, уштуп каапкаш, чүгле ак чычыы хөйлеңи-биле изиг шай аартай каапты. Мен эътти деспиге эскеш, агайның мурнунга аппарып салыптым. Кадай ийи дайнам хирени кезип чип олура, хөлчок улуг, чугажак кызыл кыдат тавакка бүгү эътти ашааның мурнунга ширтек кыры-биле кулбурту идип чедирип кагды. Деспи дүвүнде ийи-үш ээги, бир кыры арткан. Агай оозун деспизи-биле үлгүүр иштинче киир идипкеш, боду дашка аякта чууруп каан чиңге-тарааны чаа өреме-биле холуп чий бээди.
– Пашта быдааңга хүн дээптезин. Халывын салгаш, пажы-биле көдүрүп эккеп, ол үлгүүр баарында таавырга салывыт – деп, агай меңээ айытты. От адаанда шошкайтыр олуруп алгаш, тергиилекчиниң эът чиирин кайгай берген органымны ам миннип кагдым. Агай ону-даа эскерген чадавас.
Хенертен-не, шаашкактаан инектер дег, сидирээр чүве, даштындан көөрге, дең чыгыы ийи оол чаржып кирип келди. Даалымба чүвүрлерин, хөйлеңнерин хол, бут дөстеринге чедир даап каапкан; ол хиреде дөгере көк мөөн. Улуун Дандар дээр: аргаан, куу шырайлыг, көк карактыг. А бичези 9-10 хар хире. Адазы-ла олчаан: көк, бопугур кызыл чаактыг, семис.
– Эртенги олчаан аъш-чем-даа ишпээн. Каяа канчап чорааныңар ол? Эдик-хевиңер өлүн! Чемнениңер че! – деп, авазы хөлзеди.
– Балыктап чордувус. Шавыга балык дээрге медээжок хөй. Аңаа дузактап турган оолдарны «бо бистиң суувус-тур, ырап чоруңар!» дээривиске, аразында сымырашкан соонда, бурт-ла дээн де. Кижи көргеш, чавыт алды кирер балыктыг чер-дир – деп, биче көк оол ада-иезиниң аразынга бирде эът, бирде өремелиг тараа аксынче суктуруп, бапыңайнып, дайнанып, оортулаңайнып чугаалады.
– Балыыңар кайыл ынчаш?.. Ма. Маңаа олургаш, мону чиңер – дээш, тергиилекчи барык-ла дөгере чипкен, ийи-үш ээги бүдүн арткан таваан оолдарынче идип берди.
– Быдааңдан кут! – деп, агай менче чугаалады.
– Ой эжен! Чаа хөдел келген-дир көрем, аал. Бичии ырбагар чүве, хөктүүн але! Мен-даа болза бажын чара дүжүрүптер-ле мен. Чүү боор ында, аал! – деп, Бавуу менче ам чаа көрүп, бир холунда эът шөйбелээн, бир холу-биле сугга агара бышты берген, малгаштыг майыын мажып, идээргеп олур.
– Орта! Чемиң иш! – деп, адазы оглунче херт кынныпкаш, хувада үстүг мүнүн аартай бээди.
– Мындаагы бир хөдел кадай дег, бистиң улуг пажывысты, улуг согаажывысты угбайн, ыглаар боор ийин моң, аал! – деп, Бавуу сылдак чок хөөреп орда, арнынче көөрүмге, менче чаглыг дылын ужулгаш, арнын бырыштырды. Мен «Бо хире агай, тергиилекчиден төрүттүнгеш, мындыг торгу-маңнык аразында өзүп орза-даа, курттуг шалбаадан төрээн шалдаң пагадан дора чүве орган чүйүк сен» кылдыр бодай кааптым. Ооң-биле кады кел салы-ла, чүвүрүнүң соонда, өлүн чажырган ышкаш, ачазының чоогунга тавак келгиже, ыыт чок манап олургаш, чемненип эгелээн Дандарны көргеш: «Бо канчап азыр төрээн хөөкүй боор. Кижизиин але» деп база бүдүү тегердим.
Мен эжик өттүр ырады көрүп, боданы бээр арамда, Сонам-Байыр суг тенек Бавуузунче имнеп, бир-ле шыңгыы демдек көргүскен хирезин эскерип кагдым. Өг ишти дөгере ышкыдыр быдаалап дооскан соонда, агай менче:
– Ам пажыңда быдааң артыын даштын одааңга аппарып ишкеш, пашты чүлгүп каавыт. Дөө тавакта сөөктерни хемдээш, ыттарга ырады төп бер – деп кагды.
– Баштай пажым үндүрүп кааш, катап кээп аяк, тавактарны кээп алгаш, кончуг үстүг быдаа артыынга ыяк-ла тоттум эвеспе оң.
Ам билдингир: хүннүң-не ол-ла. Улам-на таныжа бээр мен.
Барба чартыы тараа кире бээр тос-таңмага тараа соолдургаш, хооруп эгеледим. Баштайгы хоорганымны эскеш, деспиже уруп чададым. Тараам дазыргайнып-ла турар. Ам канчаар, пашты черге салып алгаш, бир холум-биле былгап, бир холум-биле казан хымыш-биле узуп тургаш эзип алдым. Дораан-на тараа урар деспи салыр черимни эрик баары – чер-биле эриин деңней казып киирипкеш, пашты эзип, эрик кырынга салып, бир кулаандан чаңгыс холдап ийлендир көдүргеш, бир холум-биле ширбип, урар арга бодап алдым. Оон башка демги оолдар мени «угбас боор» дээн-не болгай. Паш эскен санында-ла дер-суг дүжүп, ооргам сына бер чазар. Ынчанмайн канчаар ийик: туткууш-биле ийи кулаандан тударымга-ла, мээң херии кулажым болур паш. Ынчангаш бир былгам тарааны ийи үзүп, чиигедип алыр мен.
Даартазында тараа соктааш, база бир бергени көрдүм. Согаашты тургузарымга, мээң-биле дең, доскаар дег хереп бакылаар мен. База-ла, аанакайын, чер каскаш, согаашты ынаар орту киир суп бадырар ужурга таварыштым. Ол хирезинде-ле мээң-биле дең баланы херлип-херлип көдүргеш, согааш аксындан арай боорда ушта көдүрер мен. Мурнунда чагырыкчы чорааш, үнген-кирген албаты чонну халас эрттирбес, айбылап амдажаан чүвелериң өжегээр ындыг улуг кылдырып алганы илдең. «Каям, чаңгыс согааш тараадан соктай тыртып бээйт» дээр. Херек кырында пуд тарааны уруп бээр.
Ам араттың революстуг чазааның бажында олуруп алган, тергиилекчи кижи биеэги дег кым болганны ынчалдыр кулдамыктаарга көскү апарган. Дүктүг-оол кадайы мээң шыдалга делинмээн[3] чаш бодумнуң хилинчектенип турарымны көргеш, бажын чайып, улуг тынгылааш: