– Шаанда болза амыр чүве-ле болгай. Ол улуг согааш анаа турар эвес: он, чээрби-даа эр улажыпкан соп-ла турар. Чаңгыс хүн-не ийи-бир барба тараа соктаны бээр – дириг дээрбе-ле. Чүгле тараа эвес, ыяжын чарган, хөмүн соктаан турар чүве болбас ийикпе, ам ындыг чүве кайда боор – дигилээр.
Беш хире хонукта хөделдеп турумда, меңээ бирде өөрүнчүг-даа, бирде арай-ла коргунчуг чүве билдинген. Тергиилекчи куруяа агай Дүктүг-оол куруяа хоочун саанчызынга:
– Та каяа өскен, ындыг кара чажындан паштанчыга чаяап төрүттүнген төл ыйнаан. Холунуң чемзии – ындыг-ла кадайлар чок. Тергиилекчи боду безин, хөлчок чем далдаар кижи болбас ийикпе, ооң хайындырган шайын мактап ханмас-тыр. «Чүгле ийи холу-биле эжиин тыва бээр хире кижи-дир» диди! – деп, амырап орган-дыр.
Ол Дүктүг-оол кадайы дыңнаан, билген сеткилин меңээ дораан-на сөглей каапты.
– Ол Сонам-Байыр куруяа шокар Норжуңмаа дээрге кылыр чүве тыппайн, чалгаарап, өл чазып-ла олурар. Хире-хире мени албан-биле кый деп аппаргаш, солун чүведен чугаалап көр дээр. Айтырар, сонуургаар чүвезиниң ойлук чогу-даа хөлчок. «Дөө-ле чызаан дүжүметтери кадайларындан аңгы кымнарның уруглары-биле хол дегжип, кожаңнажып, ушкажып турарыл? Аңаа хорадааш, ооң кадайы демги кымый-биле ушкажыпкан дээр шын бе, күжүрүм ойт? Дыңнаан сен бе?» – дээш-ле баар. «Улус кымның куруяан кончуг чараш дээрил? Кымны тоовазыл?»… «Бо-ла чызаан дүжүметтери хире-хире «Чааты-Аксы бадар» дээш», аяннанып: хептиң каазын кеттингилээш, аъттың экизин мунгаш, бадыптарлар. Ийи, үш хонганда, дыңнаарга, бо-ла Чааты доңгактарының өглүг, өг чок кыстары-биле доңнажып, арагага дүлнүп турган болур,чугаа-соот мырай дыргын барган. Ыр-шоор-даа кирген ат чүве-дир! Сен бо-ла аал болганга баар, кижи болганга дужар кижи дыңнап-ла тур сен ыйнаан, хөөреп көр дээш, кижи амыратпас» – деп, ону безин меңээ хөөреп олурар.
Ай чартыы ажыр хөделдеп тургаш, Сонам-Байырның ийи оглу-биле өңнежип алдым эвеспе оң. Бир хүн-не көөрүмге, ийи оол ээн өөнде, хөлчок эки кымчы багларын, ак дадаазыннар-биле шылбалап каан өл талдарда чоржайтыр шарып олурлар.
– Ээ, мындыг хайыраан багларны ындыг багай ыяштарга баглаарга, кайын болур, дуңмаларым. Кымчы сывы дээрге кызыл-өзек деп сөөскен болур чүве-ле болгай – дей кааптым.
– Хош, сеңээ хамаан бе? Сээң бааң бе! – дээн соонда, шог Бавуузу туп-тура халааш, шала шарып орган кымчызы-биле хөйлеңниг чарным аразынче бир орааштыргаш, база катап херлип орда, сегирип алгаш:
– Болгаан сен! Бо шагда тергиилекчи кижиниң оглу арат кижини хап турзун деп чызаан сеңээ айтып берген чүве бе? Бараалы харын – дээш, бөле-хаара туткаш, эжикче дап бээримге:
– Чажам, барбас мен! Сал! – дээш, ыгламзырай бээди.
– Кымчы-биле кижи хап турар кижини чүге салыр мен?
Ам база каксын дээш салыр мен бе? Амыр-дыр! Чызаанга баргаш, салыр мен. Аңаа ачазы көрүп орда, каккай-ла бо!
– Чок, акым… Салывыт. Ам какпас. Анаа ойнап турар, тенек оол-дур ийин. Чызаанга баар болза хоржок. Бисти ат кылганы ол – деп, Дандар кээп чаннып, дилей бээди.
– Че, ындыг-дыр. Ам кага берзе, кара шорузу! Бүгү чызаанга сөглээш, ужурун дыңнаар мен. Моон чоруур мен – деп, хөлчок хорадаан кижи бооп медээжок мен. Кончуг суг тенек хөк чүвең хей ындыг, кортуу ховаган дег чүве-дир. Судалы билдине берген. Мээң өжегээр сы туткулапканым мытпагар ак өжүннерин суйбанып, чөлбеңейнип тур. Ыглай бээр ийне моозу деп бодааш;
– Ча, ындыг-дыр. Ойнаан кижи болза ойнаан-на ыйнаан. Кымчы-биле хап ойнаар боор бе? Мен ойнаарым ол дээш, тараа хоору орган изиг былгаажым-биле бажынче тырт кылган болзумза, кым амыраарыл? Удур чула бергилепкеш, чызаанга мааладыр сөөртү бээр-ле болгай. Мен анаа чайлыг турган болзумза, хөөкүй оолдарга чараш кымчы сыптарындан кескеш, аът чарыжы хап мунар кымчылардан шарып берзимзе! – дидим…
Дандар тура амырап:
– А сен сөөскен тып, шарып билир сен бе, акым? – дидир.
– Тыппас боор бе? Шарыырда чүү боор ону! Ону кылырын аваңар меңээ кайын чөпшээрээр, хоржок-ла болгай – дидим.
– Ой Бавуу! Күжүр дуңмам. Аваңга барып чугаала: «Хөдел-биле кады кымчы сыптап эккелиили, чөпшээре!» де, бар! Дуу чарылга өөнде орду – деп, дуңмазын көгүдүп айбылады. Оозу буруузун часкарар арга тывылганынга өөрээн боор, кымчыланмышаан, үне-ле халаан. Удаваанда, чызырадып кээп:
– «Че, барыңардан. Ырап, чиде бербеңер» дидир деп алгыра-дыр. Дүштеки чем чаа ишкен, изиг чүве. Оолдарның чазанып орган бижээн алгаш, Шокар-Хараганның дөргүн адаа, суглуг дамырларынче бурт-ла дээн бис. Ында улуг кымчы сывы чок-даа болза, чарыш аъды мунар кызыл-өзек черле турарын черле билир-ле болгай мен. Кедерезе, эки ыргай кезип алыр деп бодап алган мен. Сугга эштип шөлээттеп, ырлап, хөглеп, оолдарны дораан-на аайымга киирип алдым. Ол-ла чугаалажып чорааш, оолдарның билир чүве чогун кайгап, чөгенип чордум. Шынап-ла, бир улуг дөс сөөскенге таварышкаш, үш кымчы сывы кезип алдывыс. Өлге шараан кымчы сывы каткаш, чиңгелей бээр; шарыышкыны кошкай бээрин биле тура, артында-ла мурнуу бажы мадагар – адыр дөстүг кылдыр кескен мен. Аңаа буга кыдыы хөлегеге олуруп алгаш, багай талдарын октагылап, дадаазынны сывыра тыртып, шыгыдып тургаш, аргып каан чүве дег, кылдыр шарыдым. Чүгле илдирге сугар үт чок. Чанып кээп, өгден өрүм алдыргаш, одагга олура, отка изидип, хөндүрүп, сөөскенни үс-биле чаап, кылайтыр чоткаш, тутсугулап бердим. Оолдарның өөрээни-даа медээжок! Суг тенек Бавуужук таварышкан ыт-даа, мал-даа болза, оозу-биле чырс-ла кылыр. Өгнү-даа мет-ле кылыр. Метпиреңнээн авазының соонче безин бир чырс кылгаш, хыйландырган.
– Уваа, езулуг чарыш аъды кагар кымчылар-дыр. Ынаа артынга азып, кадырып алыңар. Каап болбас кымчылар-дыр. Кылынмазы чок, шевер-даа хей-дир ийин мооңар! – дээн. Мен даштыгаа дыңнаалап тургаш, база-ла өөрдүм.
Оон-на оолдар мени эшсине берген. Одаам чанындан ыравас. Чугаа ээрээр. Кыска тоол ыда кааптарымга суг, ана кужур чиген хой дег, ханар. Балыктааш, куруг кээр боорга, ооң аргазын чугаалап бээримге:
– Кады балыктаалыңарам, акым! – деп, ээрежи бээдилер.
–Хоржок! Аваңар, ачаңар ажына бээр, коргар мен. Балыктаан кижи дораан келбес, үр чоруур-ла болгай – дидим.
Күжүр чассыг Бавуунуң шыдавас чүвези бар эвес. Бир эртен ачазындан ээрежи-ле бээди оң. Оозу:
– Ол силер дег ойнап чоруур чай чок, ажылдыг кижи-дир – деп, чөрүп чадашты.
– Ча, дүштеки чем кылып каарга, кежээге чедир чоруп туруңар – деп чөпшээрешкен. Шак ынчап, тергиилекчиниң оолдарын ойнадыр чаа хүлээлге немешкеш, хостуг ойнап чоруур аргалыг болган мен.
Ондарай-Чыраазы дээр чаш чыраа унунуң суу буга суу дег бичии. Хире-хире хооргал, ос, хөөлбектерден бакылап дузактаар. Кол-ла аргазы чажыт элдер алдындан холдаар. Соонда-соонда, Дандарым безин тудуп эккээр кылдыр өөредип каан мен. Шору улуг шавыга балыктыг чер. Эккелген балыывысты тергиилекчи боду безин сонуургап чооглаар. Арагалапкан соонда, «балык мүнү болза, чоруп көрүңер, оолдар» дээр апарган.
Тергиилекчиниң өөнге аалчы кээри үзүк чок. Ыяап-ла сөңнүг, дүлген ужалыг, быштактыг кээр. Ол арагалай бергенде-ле, оолдарны «ойнадып» чорудуптар мен. Улустугда, мени аңаа бараан бооп турбазын дээр хөөмей барын билип алган мен. Чүге дээрге анаа-ла бөдүүн кижилер шоолуг келбес. Чызаан дүжүметтерин кел деп алыр. Ынчан ол саанчы өөнүң эр-херээжен ээлери кээп эш боор. Даартазында ыяап-ла хөй өлүрүп, ханнаар. Ынчан хөй чем артыышкынын беш-даа ыт болза кайын төдер. Хамык ыттарны Шагаачы ашак мал-биле кады эдертип алгаш, тайгалап чоруй барганы ол. Мен амырап турар мен.
Шала соңгаар Дүктүг-оол кадайы бүдүү мынча диди:
– Бо Норжуңмаа кадай сени салып өлбес хире-дир, та канчап үнүп алыр сен ыйнаан. Каяа-даа улус чүвези кылып чоруур кижээ сеңээ аштыг-чемниг чер эки-даа ыйнаан. Идик-хевиң-не чок, ол кончуг-дур. Оон ыңай оор херекке онаашкан шамныг деп сылдаг-биле эккеп, тургузуп алыр, оозу таанда кончуг хоранныг-дыр. Сени өскүс кижи дээш, хамаан бо деп бодап турар-дыр! – деп бо-ла.
Ол чугаа болган соонда, ишти-хөңнүм кузум-на! Сонам-Байыр ашак-куруяктың ол ямбылыг «буянныг» хирезинде, сагыжының багы дораан-на караамга көстүп кээр. Ынчаарга ол ийи оглунуң улуу Дандар оларның боттарының төрээн оглу эвес – азыранды оол деп билип алгаш, демги тенек көк Бавууга хөңнүм чок. А Дандарны кээргеп, ооң-биле хөөрежир, иштим чугаалаптар апарган мен. Оолдар балыктаарындан хөңнү калып, эригип чорда, чеди ай төнүп, кат быжып эгелээн. Тенек Бавууну сугга халыдып тургаш, бир хүн Дөргүн деп черде инек-караа, кызыл-кат, чодураага эдертип чедире бээдим. Ол баарда, бир шарыга үжелээн ушкажып алган чораан бис.
Сонам-Байыр ашак-куруяктың кат чиири кедергей болган. Сүт-биле чууруп чиир. Чүү-даа кат үр турган тудум, амданы дам баар чүве болгай. Чызаан дүжүметтери безин кээп чип турар.
Дарыы-дарыы каттаар апаадывыс. Бир каттап чорааш-ла, Дандарга чаннып эгеледим:
– Сен билир-ле болгай сен, дуңмам. Мен маңаа келирде, хей черге шамнаткаш келдим. Бөгүнге чедир ол херээм ужуру-даа тывылбаан: актыым, каралыым-даа илеревээн, хире-хире-ле сагыжым өйүп кээр-дир. Оон ыңай, бөгүн хырным тодуг, чай хүн болгаш доңмайн, силерниң-биле мынчап каттыржып, хөглеп чорзумза-даа, кончуумну көрем. Мыя бо хөйлең, чүвүр аттыг чүвем безин бо-ла балыктап турумда, үстүп калды. Авам, ачам чок, өскүс кижи-дир мен. Чоок төрелим болгу дег улус шупту Өвүрде… Ачаңга таптыг шөлээн черге чугаалап көр. Мени чорутсун. Сен бодуң база «чорудуп көргер, ачай» деп диле – дидим. Оол баштай аңгадап, мээң аргажок хөйлең, чүвүрүмнү ам чаа көрүп каан ышкаш, ылавылап тургаш:
– Ча! Ыяап-ла чугаалаар мен, акым. А сээң моон аңгы хевиң чок бе? – диди.
– Чок, чок! Кыжын-даа кедер чүвем чок. Амдыгааштан улустуң ажылын кылчып чорааш, эрги-каксы хевин ап, ону чамадыр болгай мен.
– Хм… мээң хевим сеңээ арай-ла бичии аа? – деп, Дандар ам-даа аңгадып, мени аргалаар дээн сагыштыг… Мен чугаалап турумда, хөңнүм баксырап, үнүм сирилеп турганын билип каан:
– А сен чана бергеш, биске дедир кээр сен бе ынчаш? Дедир келир болзуңза, мен ачамга чугаалаар-ла мен – деп, Бавуу мындыг. База дыңнап алган.
– Чок. Сен бичии кижи чугаалава. Дандар, улуг кижи чугаалазын, бир эвес ачаң чөпшээревезе, сөглээр сен шиве.
– Ча. Хамаан-дыр ол – деп, бистиң дем чаа-ла орустар өттүнүп чораанывысты дакпырлады.
Даартазында одагга эът дүлүп олурумда, Дандар дыка өөрээн хевирлиг, кедеңгирлей аарак кылаштап келди.
– Дөгерезин чугаалап бердим. Ачам чүү дээн деп чээ?
Чүрээм шимирт кылынгаш:
– «Чызаанга келзин» диди бе? – дидим.
– Чо-ок! Тыппадың! Чызаан чүү херек?
«Чанмас. Маңаа хөделип тургаш, доңуп өлгей аан!» дээн-дир ийин деп муңгарай бээдим.
– Ой, оммани! «Ам чангай аан че. Даарта өле шарыга ушкарып алгаш, мыя өрү Көжээге чедир дөгүдүп каг» дээн-дир ийин! Билдиң бе?! – деп, изиг-изиг сымыранды.
– Э-эй, чүнү сымыранчып олур силер, ыттар? Мен база үдежип каар болдум. Билдиңер бе? – деп, Бавуу алгырып келди.
«Чаш деп чүвениң кончуун аа. Чүнү-даа билбес, мелегей» деп, анаа суг тенек Бавууну безин ам кээп кээргеп, чаптап, өөрүп олурдум.
ОТТУГ-ТЕРГЕ
Бир муң тос чүс чээрби чылдар үези. Ынчан улустуң черле ындазында, «ындыг дидир, мындыг дидир» деп чугаа-соот хоонга дуюнгуру болза-даа кедергей.
Хат чок болза, хаак бажы чүге шимчээр: ындыг дыңнангыр болурунга чылдагааннар мурнундан бээр-ле тургулаан-даа чүвең иргиң.
Мырыңай-ла дөө, «Ыпыын хаан биле Сагаан хаан чаалашкан дидир; Ырбаан хаан биле кым-бир хаан чаалашкан дидир; чамбы-дипти чаа-чалбактың айыылы шыва алган дидир» дижип турар үеден бээр эгелээн.
Шак оон улашса-улашса, «ак биле кызыл чаалашкан, шаг-төре өскерлир, шажын-чүдүлге боражыр чүве дидир» дээн сымыражыглар тывылган… Ол «дидир-дидир» чоорту-ла сымыражыг эвес, кандыг-ла бир дээди шуурганның медээчизи – богаалыг бора хартыга ышкаш, Таңды Тывазының кырынга кээп кышкырбышаан, кылыйтып турган дег апарган. Ынчап чоруй ол медээ чоннуң чүгле кулаанга улуг дүвүрээзин эвес, чурттуң бүгү амыдыралынга дээди хайныышкынны үндүрген: эрес эр эзеңги кырында, эки боо эгин кырында – чаңныктың кызаңнаажы-биле караңгы ийиниң адаан-демисели дег улуг хүрештер үнгени ол чүве ыйнаан харын.
Шак ынчалдыр, шаг-төрениң байдалын, чүгле ужур билир «улуглар» эвес, харын аал ишти – агбай-хөөгет, уруг-дарыг безин билир, сонуургаар, чүвениң агын, каразын ылгаар, аксындан дүжүрбес чугаалажыр чугаазы апарган турганы ол. Төре езу-даа шуут өскерилген.
Чүве-ле болза, хувискаал, Өөктүң Кара-Ыяш, Хем-Белдири; Элегестиң Суг-Бажы; «Коммунам», «Аратнам», «Идернам» дээр ийикпе, азы Хемчиктиң самыыны – суунактар дээш, чаа-чаа чугаа-соот көвүдээн, кайгамчык солун херек болбастың аргажок!
Ынчангаш харын чоннуң дуюнгур, сегээреңгей, коваңнааш турганы ол-ла болгай.
Ынчаарда мен база-ла шымбай «тыртым» эртип – чалгынналып, азы өскээр чугаалаарга, эзер дергизинден туттунуп эгелеп чорааным ол. Черле ынчаш, үе-чергем оолдарга адакка санадыр хөңнүм чок апарган.
Шынын сөглээрге, мен ышкаш «өскүс-чаңгыс өскеннерниң көргени хөй. Мээң чарылбас орукташтарым – аш, соок, караңгы, базымча. Олар-биле, аътка кымчы дег, ыяшка курт дег, эдержип чордум. Олар мээң өштүг дайзыннарым – каржы өөредикчилерим чораан. Белен-селен чүведен сезинмес болган мен.
Ынчан, дөвүн шынааның албанчы оруу-биле «Оттуг-Терге» эртип турар «дидир» деп сураглар аалдар, өглер аразынга, часкы кара-сээк дег, дыңгыгайнып эгеледи. Харын мырыңай-ла, менден шала элээди апарган ийикпе, азы мээң үе-чергем болза-даа, мунуптар дизе, аъттарлыг, барып көрейн дээрге, чөпшээрептер ада-иелиг оолдарның идээргеп, мактаныр-ла чугаазы ол болу берген. А мен дээрге ол «Оттуг-Тергени» көөр байтыгай, орта чугаа дыңнаваан мен.
Бир эртен-не эштенчилеп турарым өөмнүң чанынга тараа соктап турумда, Кешпи оглу Бавуу хап келгеш, аъттан-даа дүшпейн, даштын инек сагган уруглар-биле чугаалажы берди…
– Чырык хүн бо! Ийи караам шуруланыр, бодум мырыңай чанындан көрдүм!
Мундурбаа, Борбаанай суглар – кезек кызыжактар инектерин эстиктир каггылапкаш, оолду долганы бердилер. Мээң кулаам база-ла ында барган.
– Ой эжен, солунун аа!.. Чугаалап көрем эйт…
–Мырыңай-ла ооң чанынга чеде бергеш, чылан өө хевирлиг дугуйунга оң холум-биле дээп көрдүм. Изиш кынныр чүве болду.
– Ий, дадайым, шынап-ла, оттуг чүве-дир аа?
– Ындыг ыйнаан… Ынаар иштинде, доңгууда шай хайынганзыг шоюңайндыр хайныры дыңналып турар чүве чорбадыва.
– Ча-чаа, мегелеп тур ыйнаан. Бавуунуң мегечизи аайлыг эвес, уруглар! – деп, Борбаанай өжегээр шенеди.
– Сени көрбес! Демги кымый, Чамбыжыкты кожа аал аразынга олуртупкан, кускузу кээрге, көгээр бөөшкүнү ажыттына берген чүве ышкаш, бөөгейни-ле берген, «ам-даа шырайы хирелиг кижи-дир» деп, ооң кадайы дүүн кежээ Шыпыраң хамга чугаалап олурганын дыңнадым. Төөрек кагдырып келгени ол-дур.
– Ой халак, кандыг кончуг чүве боор, уруглар, ойт? – деп, Мундурбаа, ужуп үнер дээн куш ышкаш, чавызаш кыннып, өөрүн эргий көрүп айтырды.
Чиңгин-оол аалынга чырык хүндүс маңнап кээрде, кажаага турган чылгы хойгаш, буза халыжып үнген диведиве – деп, Бавуу аъдының эзер соонда ооргазын суйбап, «маңаа ушкажыр кижи бар бе?» дээнзиг чугаалады.
– По-о, дадайым, ээн турган аал боор бе, дуңмакыжыым? – деп, өгде кадай база кайгап, кыйгырбышаан, айтырды.
– Чиңгин-оол куруяа өөнге олурган чүве-дир. Хөөкүй кадай угаанзырааш, серилиг орун адаанче кире халый берген ышкажыл…
– Пох, күжүрнү халагым!.. Че, инээңер туруп алды бе? – деп, кадай өске үн-биле кыстарны сагындырды.
– Ойт, келир дүне кады ынаар…ойнавышаан бадаалыңарам. Демги ында-бирек сугларга чугаала. Бисти эдертип алыңар – деп, Мундурбаа өгде кадайга дыңнатпазы-биле оолче сымыранды.
– Шынап бе?.. – деп, Бавуу бүгү уруглардан айтырды.
– Шынап-шынап… – дээш, Борбаанай бодунуң хөрээнче, ужунда мөңгүн билзектер суккан беш салаазы-биле айытпышаан, кыдырык карактары-биле хөглүг болчажыгны бадыткады.
– Шыята – дээш, оол меңээ көөргеттинген-даа чүве дег, шала тыртыйты олургаш, чортуп ыңай болду.
– Ындыг-ла амыр кээп турар бе, ооңар? – деп, мен адааргаан-даа, чугаа элекке үстү бергенинге хомудап-даа айтырдым.
– Бүрүшкек кулааң эки хере тыртып албайн, дыңнаваан-дыр сен ийин, кежигүн! – деп, Бавуу, мээң бичиимде үжээш, манчыланган кулаамны көргеш, кочулап кагды…
– Ам кай баарың ол ынчаш? – деп, Мундурбаа ам-даа чугаа эреп кыйгырды.
– Чылгы хавырар дээш… Аът херек болгаяан…– деп, оол демги болчагны улам-на быжыглады.
Ол Бавуу дээрге менден үш-дөрт-ле хар улуг. Ындыг болза-даа аъттыг-хөлдүг, бай ада-иелиг, чассыг, турамык, каазы-биле менден ыракта-ла ажыг байдал меңээ адаарганчыг-даа…
Ол бүгү кайгамчык тоолзуг, солун-даа, сүртенчиг-даа «Оттуг-тергени» барып көрүксевес чүве каяа турар! «Улустуң хүндүскү ажылын доозуп кааш, кежээ бүдүү маңнапсымза, албанчы оруунда чадаг кижи четпес чүү деп ынчаш» кылдыр бодалым-биле бодум чажыт сүмелешкеш, ол хүн ажылдаарымга, хол туттунгур турган…
Аъттыг төрүп келген эвес,
Чадаг төрүп келди-ле ыйнаан.
Эшсиг төрүп келген эвес,
Чааскаан төрүп келди-ле ыйнаан –
деп, иштимде химиренип ырлавышаан, ыдып-ла органымны мырыңай тундур караңгылап кээрге, билиндим. Чеже хире ырап келгеним, кайы хире орайтаанымны безин билбес болдум.
Чүү-даа болза, чырык имирде-ле маңнап үнген мен. Сөөлгү инек сагган кадайларга көзүлбейн үнер дээш, пат болган мен. Бызаа багла деп кыйгыргаш-ла, мени чоктаар эвеспе деп билип чораан мен.
Ай эгези. Күскээр дүннүң караңгызы – шимгенден дора, ийи даван, шалың дүжүпкен шала шыксымаар орукка базып чоруур болгаш-ла, өртемчей кырында бодуңнуң барыңны билир сен.
Орукка чеже-даа бөрү таваржып келзе, көрбестен туржук, даг дег чылбыга-даа аксын аазадып алган чытса, чашпан аразынга кедеп чыткан чылан аксынче чаш күскелерниң кире бээри дег апарып болур караңгы турган.
Тура дүшкеш, дыңнаалаан – сураг. Анаа кежээлерде, аалдар аразынга аъттыг, чадаг чоруурга, ында-мында мал-маган сүрген кижилерниң «айт-ойт, ха-шу!» дижири, ыр, хөөмей ийикпе, оода чадаарда, кежээки чемден сартык манап, чашпаалай аарак, эрткен, дүшкен кижилерни таныыр-танывас-даа бол, чаржалажып ээрер ыттар-даа дыңналбас… Хөреңги сүрүп шапкан эзириктерниң оортулаңнаан аайы-биле баагайнып чоргулаары безин сураг.
Ынаар тулаалыг шыктар, кулузуннар аразында куштар-ла харын хаая-хаая чиктии сүргей: кандыг-ла бир кедээн дайзындан карадап девидээнзиг, бирээзинге бирээзи хомудалын сөглеп медээлээнзиг, алгыржыры кижилер чугаазы ышкаш кыннып келиглээр:
– Чип каапты, чип каапты…
– Чыдывыт-чыдывыт!
– Тпүк-хайт, тпүк-хайт.
– Бжек-бжек, бжек-бжек.
– Докпак-чаак, докпак-чаак!..
– Пат-падак, пат-падак…
Оон ыңай дуруяаларның хире-хире «кичээниңер!» дээнзиг медээлежиглери азы кандыг-ла бир айыыл эрте хона бээрге, өөрээштиң бир үн-биле чарыштыр ырлажы кааптары дыңналгылаар. Ол харын сеткилге эки.
Орайтаан – хамык амытан удаан деп чүве оон-на илдең билдинген. Оон ыңай шынааның албанчы оруунда чоокшулап келген-дир мен деп чүвени ол бүгү база-ла чугаалап турган.
А ол «Оттуг-терге» деп чүвези та кайда чүвези. Албанчы оруунга чедип келгеним бо-дур. Бир-ле орук кыдыы черге олуруп алгаш дыңнааладым – сураг. Ынчап олура дүңгүр эткенин дыңнап кагдым. Ооң-биле кады «хей-дүңгүр» сагыжымга кире хонуп келди. «Өлген хамнарның чевээнде дүңгүрү эдип чорууру ол, аза-бук кайы-бир кижини өлүрүп алыр дээш сүрүп, эдип чорууру ол» деп чугаалар мени оон-моон үглеп, долганы хонуп келген. Бир-бир дыңнаалаарымга, дүмбей караңгыда азып чораан амытан оран-делегейни бүргелдир шорбалган үш-үдүрүм ээремчигей дузаанга туттунуп, ораашкаш, оон үнүп чадап, тын девидеп, диртиңейндир тепкиленип, дырбаңайнып чыткан-даа ышкаш сагындырар. Азы ол дузактың ээлери – агбагар, сирбегер, дүңгүр дег ижинниг шагаан-тевелер ол амытанны былаажып чип, киргирткейндир херберлежип-даа тургулаан ышкаш.
«Чок, «хей-дүңгүр» эвес-тир, бир аалда хам хамнап турар-дыр деп, бодумну чазамыктай бодавышаан, шак ол албыктыр базырып турар караңгыны деже дырбаксаам келген чүве ышкаш, терезин, хараганнарны ийи холум-биле чайлады идип, бурунгаар карбаны аарак базып олурдум. Корткаш, мырыңай орук чидирип, тен аразынче киргеним ол. Кайнаар-даа базарымга, хараган-на хараган, терезин-не терезин. Самдар хөйлеңим өттүр хөрээмче, арнымче азы кызыл даваннарымче, дөңмектеримче чүс-чүс шаа чидиг инелерин кадап келир тенниг хараганнар орнунга хоюг пор элезинниг, делгем орукка таваржып келдим.
«Ага, албанчының улуг оруу бо-дур! Ой дадайым, «Оттуг-терге» эртер орук бо-дур! Ам-на тып алдым!» деп, кайгааным, өөрээним, кортканым холушкан элдептиг бодалдар чүрээмден хартыгалар ышкаш ужугуп үнгулеп, караңгы октаргайны барып өрумнегилепкеш, дедир кээп, чалгыннарының изиг эзиннери-биле арнымны изиңнедип, суксааш, каткан ханымче чаа-чаа ханнарны немей куткулай каап турдулар.
Шак ындыг көзулбес-даа болза, күштүү-биле билдинип турар дулгээзинниг бодалым-биле элээн кылаштап олура, оваарнып бодандым:
«Адыр, адыр аскымнава. Кортпа. Албанчы оруу бо-дур. Ол «Оттуг-тергези» бар-даа, чок-даа чүве болза, бо орук кыдыынга эптиг черге манап олургаш, даң атсып алыр херек. Хүндүс бээр – бо шынааже көөрге, сараат, сигеннер-ле хой көстур чүве болгай. Кандыг-бир сараат азы орук кыдыында терек таваржыр болза, ооң кырынга үнүп алгаш, манап олурза» деп бодал мени элээн оожургаткан. Оруктуң ол-бо талазынче хол, бут-биле суйбанып оон азып үне бергеш-ле, база катап-ла тенниг хараганнарга шактырыпкаш, дедир орукче кирип ап бар чор мен.
Шак бо тенниг хараганнар мээң идик чок, кызыл даваннарымның кажан шагда чандыр көрбес дайзыннары-ла болгай. Чадаг-даа чорумда, бо-ла ханын саагайндыр, чүректи саргыдыр шивегейлептер, богбалыг, молдургалыг-даа чорумда, бо-ла кээп ажыш кылыр. Ам бо караңгы-биле капсырлажып алгаш, мырыңай бүткүр бодумну саргыдыр шап алды.
Кандыг-даа эптиг чер тыппайн, бир-ле улуг терезин баарынга хөкпейип олургаш, дыңнаалап-ла олур мен. Салгынга терезин шиилээжи хире-хире дыңзып келгеш-ле, намдай хона бээр. Ооң кадында демги-ле дүңгүрнүң куйга баш адыңнадыр, аңчы үнүнүң кулактан ыравазын чүү дээр. Ынчап чоруй мырыңай кырым-биле өөр өдүректер чалгыннары-биле хомустап эрткенин тода дыңнадым. Кедээр аалдарның чулдунмаан тарааларын ол черинге тургузу саваңнааш, савалап алгаш баар тараажылар ол-дур деп билип олурдум. Ындыг-болза-даа таныжарым шимээннер дыңнап, эки сактып олурдум.
Оон бир-ле черде хат-даа ышкаш, оран-делегей кыдыында дыңналыр-дыңналбас, дээр-даа диңмирээн ышкаш, бир-бир дыңнаарымга, дарганнарның таалың хөрүүн базарга, ооң хүүлээри-даа ышкаш, кулаам хүүлээр апарды.
Олуруп чадап, «ол эвес ыйнаан, ам чүзү апарды?» дээр бодалдарга көдүрткеш, туруп кээп, дүмбей караңгыда ыңай-бээр көргүлеп, ээдереңнеп тур мен.
Бир канчангаш-ла көрейн дээримге, ынаар өрү хем-шаартан ай үне хонуп келгеш, өрүлээр орнунга, харын черже кире берген ышкаш болган соонда, карактарым мырыңай дунаарай берди.
«От эвес, ай-дыр! От кызыл ышкажыгай, мырыңай-ла ай дег харын-даа чүгүрген сылдыс дег, төгерик, сарыгзымаар чүве болбадыве!» деп, бодум бодум-биле маргыжып, бирде арным суйбанып, бирде, буттарга шуут бүзүревээн чүве дег, холдарым-биле барып орукту суйбап:
«Чүү мындыг албыс-шулбус, аза-четкеринге таваржы бердим!» деп чугааланып, харын-даа шак ындыг үеде номчуур чүве деп, улустан дыңнагылааным «тариналар» дээр, ужурун билбезим таң сөстер-даа аза-муна сымырангылаар мен…
– Ге-ге, га-га, тирр-таррр-ла! – дээн.
Ырак эвес, чердээзи-даа билдинмес, ийи ай карактыг, даг дег кара чүве бетинде шынаада хараганнар, терезиннерни болгаш көк шыкты көзүлдүр чырытпышаан, менче шупту-ла чалбаа-биле дезип, кылыйтып-ла турлар. Бир чокпак тал ынаар-ла шала соңгаар кииский берди! Көк шыкты көөрүмге, черде чадып каан торгу дег, хөлбеңейнип чыдыр. Ол-ла бүгүнү көрүп, аазады хона бергеним – алгыра кааптар-даа шаг четпээн.
«Чүү-даа болза, орук чайлап дораан дезер-дир» –дээш, оруктуң бир ийинче ыңай-ла болдум. Кайын маңнаттынар: сугдан үндүр октапкан дириг байлаң дег, ужум-бажым-биле шапкыланып чоруй көөрүмге, оруктуң ийи хажыызы ээн эвес, демги күчүтенниң дээр шыпкан хөө-кара чалгыннары караңгыда чаштынган хамык тенниг хараган, «хей-дүңгүр» аза-четкерин дөгерезин ойладып, черже чыпшыр илииртевишаан, кыра хөмээлеп-ле чоруп орган ышкаш апарды. Шуут-ла чырыдыр көстүп чыдар орук уу-биле бурунгаар халып ыңай болдум. Маңнаттынмас! Бодумнуң хөлегемни көөрүмге, хөлчок улуг пага дег, делбигир-ле кара чүве атпаңайнып бар чор…