– Билдинмес сөс бар-дыр бе? – дидир.
– Чок. Дөгере билип алдым.
– Сээң бодуң-на сөстериң дөгере бар, ылап аа?
– Ийе, дөгере бар-дыр.
– Ол-ла. Дүштеки чем ишкен соонда, даргаңга аппарып сунар сен. Черле сүрээдеве. Эки хөөрежир сен харын. Топтуг кижи боор – дээш баады.
Шынап-ла дүштеки чем соонда, ийи холду катап-катап саваңнап чуп каапкаш, бижээш олуруптум. Беш катап дүжүрүп бижээш, эң экизин шилип алдым.
Кызыл шугумнуг моол бижиктиң саазынын сыгары безин чурумнуг чүве болгай. Аппарып сунарын диттип чадааш, паштаныр өөмден ийи катап үнгеш, дедир кирген мен.
Адак сөөлүнде аппарып, ийи холдап сундум.
– Бо чүү бижииңерил? Албан бижии бе?
– Чок, бодум өргүүделим ийин.
– Ага, сургуулга кирер дээш де?
– Ийе.
– Охай… мм… – дигилээш, думчук иштинде каш-ла ыылаан соонда, номчуп доозупкан. Үжүктерни-даа номчувайн, ниити өргүүделди бижээнин хынап олура:
– Олуруңар, олуруңар! Мени таныыр силер бе? – дидир.
– Ийе, таныыр, көрген мен. Өрү Кара–Чудукка бисти эвилелге киирип алырда, силер чораан силер.
– Сонам-Байыр тергиилекчи-биле таныш, ооң өөнге турган сен але?
– Ийе, турган мен. Хей-ле, актыг черге турган мен ийин…
– Ындыг-ындыг харын, билир мен. Ам сени таныыр, чугаалаар-дыр бе?
– Таныыр! Моон кээп, мээң хайындырган шайым ижип, «холу чемзиг эр чүве» дээр. Чогум ол хей шам дугайын черле ыыттавас ийин.
– Ыхы… Мону бодуң бижээниң бо ышкаш чүл? Черле эки-дир. Бо Байыр-оол дарга боду меңээ чугаалаан чүве. Ол-ла болгай. Сен дег улус өөренир херек. Ча, бо кожууннуң сургуулдары ам-даа чыылзын, манап, ажылдап-ла турам, шиве. Кажан, кымнар чоруурун бо кожуун хораалары чарлап, чоруда бээр эвеспе – деп кагды.
Эжиктиң ыраа-даа аажок ышкаш, барык-ла дедирленип чоруй үне бээдим. Ол хире оожум, мээң-биле, езулуг улуг улус дег, «силер» деп, төп черже өөренир эжикти ажыткан даргазын хүндүлевес аргажок.
Ылаңгыя Байыр-оол дарганың мени иш-тыртып, черле өрү сөөртүп турарын утпас мен. Ол кежээ хой өлүрген, эң-не хүндүлүг эътти аңаа салыйн дээш, арай-ла дидинмедим. Төп хораам даргазы бар-ла болгай.
Санчаа-даа хап чанган. Мээң ала сагыш – Кызылда. Сеткилим куюм-даа аажок! «Көдээже үнгеш, кырган-авам, акым, дуңмаларым көрүп алзымза! Чоруур апаадым деп сөглеп кагза!»
Хөделдеп үнүп, ажылым дужаап бергеш, Долбанмаага хап чеде бээдим.
– «Барган ояар баары ол бе, база катап көрбес мен бе» деп ырлап каап чордум-на – деп, мээң идик-хевим өскерилгенин көргеш, харын-даа өскелеп, бижииргээр янзылыг болду. Чайгы шаңда сарааттап каан саваң сөөртүп чоруур деп турганын ажыглап, дузалашкан эр бооп, хапкан бис.
– Мен хөделдеп киргеш, кезек үеде сени сагынгаш, пат-ла турдум, Долбан.
– Кезек үеде де? Билдине бээди.
– Адыр, дыңнадан… Маңаа сээң-биле кады канчап-даа чорааш, сеңээ кайы хире ынаамны эки-ле билбейн чораан кижи-дир мен. Сенден ырап, үр ужурашпайн баргаш, ам-на тодаргай билдим. Согур чорааш, карактаны берген-даа ышкаш, элдеп-ле чүве-дир. Чугаалаары безин берге…
– Че, дыка мегелээрге, база-ла сөс тывылбас апаар чүве дижик, хөөкүйүм. Мээң хөңнүм чазавадан. Дөмей-ле экирзе-даа, сорбулуг калыр чүрээм-дир ийин. Ындыг-ла кончуг сактып чораан болзуңза, ийи-бир хонукта чедип-даа келгей-ле сен. Оода-ла аргыш-чоруштан сөс-даа бергей-ле. Дыттан оорлуп дүшкен чочагай безин катап ол бедиинче көдүрлү бээр чүве дижик.
– Ол база-ла шын. Мен аңаа удурланмас мен. Сээң ооңда ынакшыл оду бар боорга, доңган баарым чылыгып олур. Ам эрткен-барган чүве сеңээ чугаалавайн көрейн, көрүнчүүм.
– Ой-ой, хөөкүй Аңгыр! Мырай-ла чүве арттырбайн чугаалап бер. Ол баштайгы сөстериң мээңии-биле чоп кончуг дөмей чүвел?
– Ону ол хевээр кым чугаалап шыдаарыл. Сээң бүгү-ле аажы-чаңың, арын-шырайың караамга бо көрүп органымдан артык тода көстүп кээр. Каткың, ырың – үнүң дыңналып, чаагыңда бо сыртылааштарың, карактарың оттары шупту-ла сээң өөрүшкү, муңгаралың, хөлчок чаптанчыг ажынганыңны безин сөглеп келирлер. Чаагыңче ошкаптарымга, бир-ле кыссыг – хүнзүг, черзиг, кижизиг дээр чүве бе, көңгүс сөглеттинмес амданыңны безин билип каар мен; суксунум хана берген ышкаш болур. Чача, чүгле даштыкы чурумал дүрзүң көстүп келир эвес, өөрүп, муңгарап, канчап-даа чоруңда, сээң иштиң-хөрээңде, чүрээңде чүү-ле хайнып турарын дөгерезин билип чоруур мен. Ол хамаанчок чүрээң адаанда кызыл-тас чартыы хире кызыл меңиң салаамда бо-ла таваржы бээр: артында-ла чымчак, чылыг деден!…
– Анчыын ай. Ам-даа ол хевээр сен бе ынчаш? Чүрээм азазы?
– Адыр, «барган дораан» дидим чоп. Оон мырай бергедей бээрге, мындыг бодалдар турган де. Сен база ону бодап көрем, кайызы шын-дыр. «Долбанмааның ава-ачазынга чеде бергеш, кезээде-ле малыңар малдап, тарааңар тарып, силерни бар-ла шаам-биле азырап чорууйн. Мени Долбанмааның чанындан ойлатпайн-на көргер! Ол чокка чурттай албас хире-дир мен. Чырык хүн бо, черле далдаравайн сөглээйн» деп чыгаанга кирдим…
– А халак, бужарын!
– Адырдан. Шынап-ла, дургуннап чорууйн дээш дап берип кээримге, эвилелдиң кежигүнү кижи нам, салуучуттуң ийи хораазын мегелеп каан, дургуннап болбас. Кезек ажылдап чоруй, бүгү-ле шынын сөглээш үнейн деп, ыяк-ла туттунуп алдым. Ийиде, чаннып-чашпып тургаш, Долбан-биле кады ажылдай-даа берген дижик мен, долгандыр турган хоолургак баяаттарның бак аксындан кайын уштунар бис. Оон түвексингеш, сээң ава-ачаң-даа бис ийини кайын аас-кежиктиг уруувус, күдээвис дээрил. «Оду чайлаан»… дээри албан. Хей-ле Долбанның арыг, ак сеткили борарар, кадык чаш чүрээ кергээр. «Долбанмааның шынчы эжи болур ыяап-ла күзелдиг болзуңза, канчап-даа чорааш, эртем-бижикке өөренип, шаг-төрениң езу-чурумун, эки-багын ылгап билир кылдыр карак аштып – угаан-сарыыл кирип ал: бузуттуң хайындан кортпа, хүрештиң шүүлдезинче көр; булуттуң хөлегезинден деспе, хүнүңнүң херелинче көр деп улустуң сургаалы бар. Аргалыг-ла болза Долбанмааны база сургуул-суюлга киирерин оралдаш. Эвилел кежигүнүнүң сорулгазы ол ышкажыгай» деп, чүрээм мени сургаан-дыр ийин, сарыым. Мени ам канчаар-даа чемелеп көр. Көрген караам чивеш кылбайн хүлээп алыйн. Мону сөглээр дээш келген-даа херээм бо…
– Сээң чүрээң шынчызынга кым удурланыр боор, Аңгырым. Ылаптыг-ла шынчы ынакшыл кижилерни амыдарылче баштаар, ооң бергелеринче коргуш чок чыгаар чүве ышкаш-тыр. Каям, шынчы чүрээңни суйбап, эргеледип каайн – дээш, Долбан мээң хойнумче холун суп, чүрээмни адыштааш, бажын база хөрээм кырынча салып, дыңнаалап чыдып алган. Мен ооң торгу удазыны дег кедергей кара бажының дүгүн, чымчак, арыг, чаш хевээр мойнун, чушкуузун чыттап:
Амыраамны аътка саткаш,
Арттыр баяан чери кайыл,
Эргимимни эътке саткаш,
Эрттир баяан чери кайыл…
– деп, опейлээн дег ырлап олура, Долбанымның бажын хөрээмден эргилдир көдүрүп кээп, ийи чаагын элий-селий ошкап-ошкап алдым. Ооң карактарының чылыг чажы-биле суггарып каан кызыл чаактары бичии ажыксыш дээр – часкы хадың чулуу дег амданныг болду.
Ошкап-ошкап алган сарыы
Ындыг белен кайын сактыр;
Ой-ла тонун кеткен сарыы
Ындыг белен кайын доңар…
– Че, Аңгыр. Бот-боттарывыска ылап-ла ынак-тыр бис. Ындыг эки ынакшылга деңнежир бедик үнелиг чүве болза, ол дээш чаңгыс сеткил-биле өөренири-дир, сээң чүрээң сөглээни ол-дур. Мээң чүрээм ону дыка-ла чөпшээреди. Мен бо кышты-даа эрттир хоочулуг авамны карактап кыштааш, келир күстен эгелеп өөренип чедерин кызар мен. Сээң меңээ эң-не идегелдиг ынааң болза эки өөренири эвеспе, кежигүн эш. Ол сөзүм утпа. Ол сөсте мээң чүрээм ында деп бил. Ынчангаш сээң чүрээң ам чаңгыс эвес, эштиг чорзун!..
– Ындыг-дыр, сарыым. Кижиниң чүрээ дег ынакшыл билир чүве чок ышкаш. Ынакшыл дугайында сөстерни-даа, ырны-даа ол төрүп чоруур боор. Сээң чүрээң ынакшылдың ырларын утпайн-даа, немей төрүп-даа чорзун!..
Сургуулдарның чыылбазы-даа аажок. Мырай-ла кончуг соок дызырткайнып келгенде, Хендерге сумузундан ийи оол чедип келди. Бирээзи эрги, тас алгы тоннуг, бичии арган куу оол – Анай-оол дээр чүве. Езулег-ла мээң эжим. А бирээзи көк додарлыг, сесиирге кежи тоннуг, мөңгүн билзектиг-даа, мучугур кызыл арынныг. Моол бижик шору билир. Салуучат хораазының даргаларын суг «сен», «эжим» деп чугаалаар, чук-чаашкын дег чыпшынып-ла турар чүве. Борбак-оол чагырыкчы оглу Кончук деп кижи болду. Ону-ла «чорудар бе, канчаарыл? Төп хорааның айтыышкынынга тааржыр бе?» дижип-ле турар хире. Адак сөөлүнде, «Кызылга баарга көргей аан» дээш, карак ажыт чорудар болган.
Баштайгы үш сургуулду улагладып чоктадыр деп шиитпир үнген. Хораа даргаларының, ылаңгыя улуг даргаларның мээң чоруур апарганымга хомудап турары-даа аажок.
– Орнуңга бодуң дег өөделиг хөделден тып кииргеш, чору–даа дээр.
– Сен чоп далажы бээдиң? Сургуул четчи бээрге, сөөлгү сургуул-биле кады чоруур сен – даа дижир.
– Аа богда, даргаларым, мени-ле тутпайн көрүңер! Кудум-чамым – сүнезиним Кызыл кодаже шагда-ла чоктай берген-дир. Сагыш-сеткил саймаараан, ат болдум! – дээн мен.
Кончуг дош дег хаарып турар сооктуң туман-шаң бүргээн оруу-биле чаңгыс хоодаң шанак кырынга үш оол чорупкан бис.
КЫЗЫЛ ХООРАЙ
«Чүге Кызыл дээн хоорай ирги? Хөй-ле кызылдар чыылган болурга ындыг бе? Азы хөй-ле кызыл оттар хып турар боор оң. Кажан-на кызаңайнып келир болду!..»
Хоорайга чоокшулаан тудум-на, бурунгаар көөрүвүс дам барган. Доңуп өлүр чыгыы кижилерге ол хоорай тынныг артып болур чылыг бооп каракка көстүп турганы ол-ла болгай.
Кызыл хоорайда чедип келдивис! Бо-дур…
Кежээки имир дүжүп келген. Ол-бо көрген: база-ла туман-шаң бүргээн, ында-мында хар баскан хараганнар-ла хөй. Шагаан-Арыг суурдан-даа бичии хире, тарамык бажыңнарлыг.
Бир-ле эскерген чүвем: ынаар-ла бир бажы-даа эвес, чартык ай хевирлиг ак, даш өг иштинде хам-даа хамнап турган ышкаш. Дүң-дүң-дүң кыннып, ол өгнүң дүндүүнде хоолай өрү дээрдиве буртуңайндыр тарбыдап турар болду. Бажыңнар аразында демир удазыннар херген адагаштар бир чиктиг.
– Ам орайтаан, албан шагы төнген, каяа баарыл? – деп, улаачыга аъттарывыс дүжүп бергенивисте, Кончук айтыра-дыр.
– Та. Чүү-даа болза бир-ле чылыг оттуг бажың болза – деп, буттар-даа ээлбес, диштер шаккыңайнып харыыладывыс.
– Чүү-даа болза Төп Хораага баар-дыр – дээш, эживис мурнап базыпкан. Ооң соондан ээлбес, доң кижилер дыгырады шошкуптувус.
«Мындыг сири-кавы доң кижилер Төп Хораага кире бээрге, кончуун аа» деп бодап келзе-даа, ыыт чок. Бир-ле ийи каът ыяш бажыңче эживис соо-биле барып, бус-туманывыс бургурадып кирдивис. Чырык, чылыы кончуг, бичии өрээлге кире бээриивске, кандаазы ышкаш хөректээштиг, дөңгүр баштыг ак эр уткуп алды.
– Амыр-ла! – деп, мендилежип, чолукшуп-даа турар. «Сен, мен» дижип хөөрешсе-ле, Кончук-биле таныжар кижи болду. Анай-оол биле бис ийиге сандай салган, эжим олурар дээн уг-биле доңгая дүжүп, чер даянды. Ооң хеви менден-даа соок кижи болгай, шыдамыын кайгаан мен. Бажыңның дээвииринден чиңге хендирде халаңнадып каан, хой сыңыйы-даа ышкаш шил иштинде, чула хып турар, ооң чырыы кедергей. Бажыңда изиг-демир чок. Ол чырык-ла чылыдып турар хире. Бир булуңда хөлчок чоон ак доскаар мырай-ла дээвиирде тулган туру.
– Бо суугуга холуңар чылдып көрүңер! – деп, Кончук ында барып адыштарын дагап кыйгырды.
Барып хол дээп көрген – изиг. Ам топтап көөрүмге, езелег-ла хылызын демирни агарты чугайлап каан. «Иштинче изиг элезин уруп, изидер чүве ирги бе? Чоп от даажы чогул?» деп бодап кагдым. Шак оон кээп, он салаам саргып, үжээн чаактарым изээш, сөөгүмде барып аарып турар. Кончук-биле демги хораа даргазының каткы, чугаазын-даа дыңнаар харык чок.
– Аа богда, буттарым салаалары ажааш медээжок, эжим. Уштуп дөгепсимзе – деп, Анай-оол арнын дырыштырып сымыранды.
– Хоржок! Будуң ужулба. Мээң буттарым доң хевээр. А ийи холум салаалары чарлыр чедип тур – дидим.
– Ол Карсыга деп кижиниң бажыңы мырай-ла бо, «ойнаар-бажың» ындында, кожа – деп, демги дарга эживиске айтып берди.
– Че, эштер! Нам сургуулунуң эргелекчизи Карсыга деп кижи-дир. Аңаа бараалыңар – дээш, эживис баштап чорупту. Соок чывар арынга кагарга, изиг демир дег, шоюңайнып турар. Буттар ам-даа диртең-диртең чүве. Демги бажыңга кире бээривиске, ийи-үш-даа өрээл хире, каас, шыргай чүве дег бажыңның баштайгы-ла өрээлинге эр ээзи уткуй хүлээп мендилешти:
– Че, бо чүү улус апаадыңар? Кайыын келдиңер?
– Улуг-Хем кожуундан нам сургуулунга келдивис – деп, Кончук харыылады.
– Черле бодадым-даа. Чагыларлыг силер бе? Кончуг соок бо!
– Чагы кайда боор. Бо-ла боттарывыс бис. Өөрүм маңаа кээп аъттан дүшкеш, тендирип турдулар. Төп Хораага кире бээривиске, таңныылы Дамдынчап олурган, аңаа харын бичии чыннып алдывыс.
«Дарга дээним таңныыл ышкажыл»…
– А-а, мындыг хептиг улус харын-даа шыдаан-дыр силер. Ам-даа сириңейнип турар эрлер-дир, хөөкүйлерни. Че, даарта таптыг чугаалажып тургай бис аан. Ам дүрген-не изиг чүве ижип, чылыкпааже хоржок – деп, эргелекчи далаш-биле кеттингеш, бисти эдерткеш чорупту.
Демги-ле «ойнаар-бажыңга» кире бээди. Хөлчок-ла чылыг, чырыы болза-даа кедергей. Бир столда-ла каас-шиник, орус, кыдат, тывазы-даа ылгаттынмас, ямбылыг кижилер шайлаан, хөөрешкен олуруп турар. Ында-мында чолдак доскаарлардан үнген медээжок калбак ногаан бүрүлүг талдар-даа бар. Даргавыс ол-бо көрзүнген соонда, бир божуй берген столга баргаш:
– Маңаа кээп олургулаптыңар, эштер, че – дээш, бисти олурткаш, ында-ла бир каас херээжен-биле дугурушкан соонда, үш тавак мүн көдүрүп эккеп салды.
– А доңган улуска чогум чүвең бо-ла болгай – дээш, эживис ында стол кырында бичии, шаажаң көңгүлден хоюг сарыг чүвени омааштааш, таавакта мүнүнче холуй былгай бээди.
– Ча, силер тап-билээ, чылыктыр чемненип алгаш, мээң бажыңымга чеде бээр силер – дээш, эргелекчи чоруй баады.
Мүннү шопулак-биле узуп аартаарымга, хаайым чарлы бер чазып, карак чажы-даа төктүр. Доңган эрин, аас ишти-даа хып-ла тур.
– Бо кандыг аай мүнүл? Кара-сиин холуп каан чүве бе? Өрттендирип-ле келди!
– Ол-дур харын! Бо хар-чиирза деп кончуг изиг таң дег ижин-баарда соок үндүр ойладыр эм-дир. Эки аартаңар – деп, Кончук сургады.
– Черле харын «хар чиксенчиг» чүве болду. Ынчангаш ынчаар адааны-даа шын-дыр – дээш, өрттендирип-ле олур мен. Анай-оол-биле бис көржү-көржү хөй-даа эвес, бир-бир улуг шопулактар иштин эзилдирип алган улус болгай бис. Эжим, бүдүү сыгыртыр дээн чүве ышкаш, аксынче салгын киир челбип каап олурду.
– Хөлчок-ла изиг эм-дир, хайыракан! Буттарым безин изий бээди – деп, Анай-оол эжим таваан дооскаш, чалбарып чугаалады.
Ол хире доңган улус деридип келгенде, чалбарбас-даа арга чок. Ам топтап көрүп орарымга, ол-ла каас-шиник улус аразында Анай-оол-биле бис ийи-ле чайгы кыргып каан хой аразында кышкы дүгү хевээр ыдык ирттер-ле бис. Мүн соонда тавактарга хаарган эъттер эккеп салгаш, ийи-ийи аяк изиг шай база салган. Тавак долу хлеб база бар. Ыяк-ла хүндүлеттивис. Өртээн демги эргелекчи төлеп каан болду.
Оон үнгеш, бир өрээлче кире бээривиске, демги ямбылыг шайлап турар сайыттар бир хөлчок улуг стол кырында, бир кастың базар дээш чыып алган чуургазын дөгере эккеп уруп-даа алган ышкаш, сывырып каан ыргай савааштар-биле шашкылап, кажыктап ойнап турар болду. Чуурга эвес, сөөк деп, ооң даажындан билип алдым.
База бир өрээлге барган, хөй-ле улус мурнунда таңгыт ном-даа ышкаш, шокар саазыннар салып алган төлгелеп, үстүнден бир-ле чүве дүжерин манаан, ыңай олургулаар. А бир кижи бичии хүртү маний ышкаш хааржакты холурады долгааш, дөрбелчин эвес, дугурук кызыл шону уштуп эккелгеш-ле:
– Дөө сайыт, бо сайыт, тут, сайыт! – деп алгыргылап турар.
– Бо чүү деп чүвени төлгелеп турары ол боор, эжим? – деп, Кончуктан айтырдым.
– Бо болза акша-мөңгүн тип алгаш, мөөрей кылып ойнап турары ол-дур. Эки таваржыр болза бир ойнааш, чүс-даа лаңны ап болур оюн болдур эвеспе – диди.
– Черле, бодавыже, хөй акшалыг сайыттар оюну болбайн аан бо. Даады-ла сайыттар адап, кыйгырып турган чүү ийик. Мен дораан-на ыяк билип кагдым – деп кагдым.
Эргелекчивис бисти бажыңынга шуглап каан. Бистиң кырывыста хып турар сайгылгаанны көрүп: «Элдеп-ле чүве аа? Бир-тээ ооң иштинге кижи холу-биле одап кагбас чүве болганда, ол хендир дамчып-ла келир-дир ол. Канчап өрттени бербес дээр сен! Ол шилди дола-даа бербес, өйлүүн мооң көрем»… деп эргий бодап чыдырымда, өөрүм удаан. Караам шийиптеримге, демги сайгылгаан оду караам иштинде кирип келген көгереңейнип-ле тур. Коргарым медээжок. «Черле дыка көрүп болбаан хайыракан-дыр, дадайым!» дээш, өскээр көрүп чыда, арай боорда удудум.
Эртен оттуп келгеш, сайгылгаанче бүдүү көрген – куруг-дур.
– Бо сайгылгаанче үр көөр болза, килеңней бээр аян бар ирги бе? – деп, Кончуктан айтырдым.
– Ха-ха-ха, хайлыг эрни! Килеңнээр харыы кайда боор. Анаа-ла дөө дээрде чаңнык одундан тудуп турар чүве-дир ийин… Чогум дыка көөр болза, карак шоонуң алгаш баар чүве дижир эвеспе. Мен ооңче удур көре-даа албас кижи мен – дидир.
– Че, ол-ол харын! Сайгылгаандан келген болганда, кайын анаа боор ийик. Ужур-ла бар – дээш, дүнеки таварылгам ыыттавадым.
Баштайгы сургуулдар келген дээш, Карсыга эргелекчиниң өөрүп турары-даа кончуг.
– Силер-даа хамыкты мурнай келген эки эрлер-дир силер. Өөрүңер четче чыылгыжа, маңаа ол-бо чүве көрүп, манап туруңар – деп, Анай-оол биле мени шуут-ла киир санап алган. Кончукту эдертип алгаш, Төп хораалдардан бээр чоргулаан соонда, эживис-даа бажы халайган. Хөй-ле черлерге билдириишкин киирип оралдашкан – албайн барган.
Бис ийи хостуг, хоорай ишти көрүп, базып-ла турар бис. Ревшериг паараңы дээр ийи каът бажың бар. Ооң чанынга баарындан арай сестир бис. Бир баргаш, бир-бир килограмм шо чигирлер садып алгаш, чип-ле базып турган бис. Төнген. Мен оон кээп идээлеп, бир хондур кускаш, ол хевээр чигирден үнген черим бар.
Бир кежээ-ле, «ойнаар-бажыңга» «дириг-чурук» болур дээн деп хамык-ла улус чыглып турар. Пионерлер-даа дээр, бага сургуул-даа дээр сургуулдар-даа долу. Хөй-ле сандайларга, улус чаңгыс аай бурунгаар көргеш, олурупкан. Бис эң-не мурунуда олуруп алдывыс. Мурнувуста ак пөс азып каан. Ооң артында хос-хос черлер-ле бар ышкаш болган. Артывыста улустуң чиилээн-чаалаан шимээни-даа медээжок.
Караңгылаш дээн соонда, ак пөсте чаңнык-даа ышкаш, чүвелер-ле бырлаш-бырлаш кылынды. Оон пөс-даа чок, эңме-хаяажок аъттыг солааннар селемелерни бисче алынган, аъттарның сыр-кара маңы-биле тавартып, кырывыста-ла келди! Чанымда эжимни суйбаан – чок! Олурган сандайым алдынче кирген мен. Сактырымга, ында чаштынган кижи эңмежок хире. Улустуң идиктери-даа бажымга дээр. Эжим ында хандыр кире берген чыдыр.
Аңаа ыда дыңнаарымга, улус каттыржыр-даа, магадаар-даа. «Анаа чүве эвеспе оң?» дээш, чыда көөрүмге, демги-ле черинде улус чүнү-даа үүлгедип-ле турар. Ам кээп ыяткаш, катап туруп кээп, олуруп алгаш, кызып туттунуп, көрүп олур мен. Анаа-ла. Оон эжимни бүдүү үндүр тырткаш, олуртуп алдым. Артывыста бичии пионер уруглар безин тоовас, каттыржып, ында чүү бооп турарын чугаалажып орар. Оон кээп оожургап:
– Коргуп, сандай алдынче кирип турдувус деп кымга-даа ыыттаваалы – деп дугуржуп алган бис. Ооң соонда «дириг-чурук» үнерге-ле, сыңмарлажып турар апарган бис.
ШӨЛЭЭЛЕП ЧАНДЫМ
1928–1929 өөредилге чылы доостур чыгап, час дүжүп турда, нам сургуулдары таныттынмас-ла апарган. Хөөрем чок, Кызыл хоорайны аян киирер шимелдези болу берген бис. Мурнунда чаңгыс аай хепкерниптер пионер болгаш ревшериг безин ында-ла калган. Баштайгы удаада бот-боттарывыс аравыста танышпайн баргылаар турдувус.
Бүрүн кеттингеш, эртен эрте Карсыга эргелекчивис боду күш-культура сургакчызы, бүгү сургуулду эң узунундан эң чолдаанга чедир деңнеп чыскаагаш, хоорайның кайы-бир ужунче дайынчы марш-биле баскаш чоруптар.
– Бирээ, ийи, үш! Бирээ, ийи, үш!
Бүгү бут чаңгыс кижи буду дег деңнежип, чыскаал-ортулук хөлбеңейнип кээрде-ле, ырлап үндүрер бис. Мен бир ыр эгелекчизи мен.
– Бирээ, ийи, үш! Бирээ, ийи, үш! Ырлажыңар! – дээр.
Төп-ле сургуул тургузарда,
Төп-ле хораа баштааннайын.
Дүмбей-балай олурбайн,
Дүрген, шыңгыы өөрениили…
– Бирээ, ийи, үш!
Санаар санның угаанынга
Саат-ла чок өөрениили,
Саңывыстың хамык херээн
Сайзырадып алыылыңар…
– Бирээ, ийи, үш!
Түмен-бойдус эртеминге
Түвек чокка өөрениили,
Түмен арат бүгүдеге
Дүрген дуза чедирээли…
– Бирээ, ийи, үш!
Шак мындыг күзел-сорук илереткен – даңгырак ышкаш сөстүг, чап-чаа аялгалыг ырларны билири дээрге езулуг-ла бир эртем турган. Ындыг аялгаларны Улаан-Баторга сургуул дооскаш келген эштер нептередип кээп турган: «Улаан тук», «Пионер багачут», «Шивээ хыякты» ышкаш, Моолдуң революсчу ырларын моолдап ырлааш, «Интернационал», «Дөге баары» ышкаш чаа тыва ырларны салгылаптарга, кижиниң сеткил-сагыжы чайгаар-ла көдүрлүп, экти бедий бээр турган үе чүве.
Кудумчуга таварышкан хоорайның-даа, көдээниң-даа улуг-биче эр-херээжен кижилери эдере кылаштажып, магадап, мактап турарлар.
Кайы-бир көскү дазыр шөлге барып, бот-дамыр сайзырадып – гимнаст кылып турда, дыңзыг салгын аайы-биле саглалчыңнаан аяң черниң ногаан шеди-ле. Сургакчывыс боду биске көргүзүп айтып турда, бир өл хаак чүве боор! Чамдыкта дыңнаалап чоруурга:
– Аче, бистиң нам сургуулдарывысты кандыг дээрлен! Бот-дамыр сургуулу кылып-кылып, деп-деңге сиртиңейндир баскаш, ырлажыптар чүве-дир ол. Ана кижиниң хан-дамыры чымырткайнып келир дедаан. Араттың нам-чазааның херээ сайзырап турары оон-даа көстүп турар.
– Ойт, оларның ол идик-хевиниң чүүлдеш-чүүлдеш, таарышканын чүү дээр сен! Бир хепке куткан-даа ышкаш, бистиң үеге чаяаган-даа ышкаш. Даады-ла өөр-өөр, эш-эш кожа кылаштажыр. Элик-хүлбүс, сыын-мыйгак-даа сагышка кирер. Мээң-не ажы-төлүм аңаа барып, ынчалдыр өөрени берзе дээш, сагыш дөспес апаар-дыр мен…– дишкилеп турар.
Сургуулдуң бирги чылы-даа доозулду. Ол-ла каас, болбаазын идик-хеви-биле көдээ үнүп, шөлээлеп чангаш келир деп каан. Амырап турарывысты чүге дөмейлээр ону!
Кижи кижиниң чаныксаар өөрүшкүзү база-ла аңгы-аңгы болдур эвеспе: авазын, ачазын, аъжын-чемин, өреме-чөкпээн, хойтпак, тараазын сагынган чассыгбайлар-даа бар-ла.
Аңгыр-оолдуң сагыжында база-ла куруг эвес.
Иезиниң чассыг оглу
Идик чокка чүнүк кедер?
Адазының чассыг оглу
Аът чокка чүнү мунар?
– деп, ырлап чораан сөстерим ам сагышка кирбестээн. «Мээң шак ындыг чеде бээримни авам, ачам-на көрбес, ол кончуг-дур. Че, канчаар… кырган-авам, акыларым, дуңмаларым… Долбанмаа-даа көргей-ле. Бүгү Амыраам, Дус-Даам көргей аан.»
Самдарарган хөөкүйнүң
Сагыжының улуун але,
Семдерерген хөөкүйнүң
Сеткилиниң улуун але…
Богба мунар кадыг чүве,
Мойнуң оорупалдың халак,
Божа-ла ижер изиг чүве,
Боскуң чиртип алдың хала!..
– деп, үе-чергезиниң сеткил-сагыжын бодавас, кеткен хеви, мунган аъдынче көөр, каш борбак мал бараанын көргеш, караа дуглалып чоруур «өөрүмге-даа» көстүп, судалын тудуп, суртаалым чугаалап көрейн кылдыр бодап келгилээр мен.
Өскен, төрээн черим – Өвүр, Ары Амырактарымче хаплатым.
Чер-чуртумга чеде бээримге, меңээ илдең-не эскертинген чүве чүл дээрге, бир чүүлүнде, мени көргеш, кайнаар-даа баарым хоругдаар, албадап ажылдадыр кижи чок… «Хостуг, дең эргелиг» деп сөстү аңаа база хамаарыштыр бодап келир мен. Ийиде, биеэги-ле мээң ырак-чоок төрелдерим ам езулуг-ла «карактап, доруктуруп» каан төрелдерим апарган, «карактарың алазы чок, аяктың каразы чок». Хүндүлээр, өглеринче чалаар. Аалдар аразынга мунар аъдын-даа харамнанмас.
Мен хууда идээргеп, бижик-биликтиим-даа көөргеттинмейн, үнүм-даа чооннатпайн, хирем миннип, бодум ышкаш ам-даа биеэги хевээр эш-өөрге сургуул-суюл, арат-чоннуң херээ дээш кызып шимченип, дырбактанып өлгүже чүткүвээже хоржок деп чугаалап-ла чордум. Ынчалзажок, сөөлгү каш чыл иштинде чонумнуң өскерилгени черле шору хире: нам, аревэ кежигүннери-ле долу. Бир-бир бодаарга, кежигүн деп чүве харын-даа көөргеттиниг, чаа аяннаныг-даа апарганзыг. База-ла аанакайын, аъттыг-хөлдүг, идик-хептиг, аастыг-сөстүг кижилер-ле хурал-суглаага чедип, олуржуп, асуулда, харыылдага киржип, чүве чугаалап диттиптер. Келген сургакчыларны-даа өг-оранынче чалап, хоюн өлүрүп, хойтпаан хайындырып, чылыг хондуруптар. Биеэги-ле кыдыг-коя чораан, «эзер бакта, кодан ырак, идик бакта эжик ырак» дээш, «чут чажырныр» араттарның чалгыны ам-даа кыска хевээр-даа ышкаш. Чүс-чүс чылдың чаңчыл болган сүзүк идегелин, хей суртаалын – хоочу-хораазын чаңгыс ай, чылда ап октаптар арга чогу база-ла билдингир. Ол хамаанчок, бодумнуң-на аңаа бир таварышкан ужуралымны утпас мен.