– Ага, авыяастыг кулугур! Аңчы чүве бо бистиң эш-өөрүвүстү хараалдаан болгай аан. Оон?
– Оон силер адып, пулемет-даа эде бээрге, үймээнчилер туруп, уларлар дег хаялар аразын өрү ыгыйтыр маңнажып чоктап эгелээн. Мээң ында аъдым бар-даа болза, улам хая баарынче киргеш, олуруп калдым. Каяа-даа өлүр-ле чүвени уругларымга барып көстүп, кадайымга чугаалап кааш, араттың аъттыг Кызыл Шериинге дүжүп берейн дээш, дүн дүжүп кээрге, көзүлдүр-ле кире кылаштап келгеним бо-ла…
– Магалыг-ла дүжүп бээр маадыр-дыр бо. Бисти мегелеве.
– Силер бир-тээ меңээ бүзүревес болганыңарда, менде ам өске айыткаар-даа чүве чок аңар. Бо хүлүг дыңзыккаш, угааным-даа солуудап олур. Аксы-боскум-даа кургап, каткан кижи-дир мен аңар – дээш, куду көре бээди.
Чаактарын, кулактарын көөрүмге, мырыңай хан чок, оңган бүрү-даа ышкаш болду.
«Ах, хүлүүн кошкаткаш, ийи-бир аяк сериин шайдан пактадыпкаш, өчүүн алза!» деп, хире-хире доңгууже көргеш, эрнин дылы-биле өттүрүп, куруг хей ажырып орарын көре кааптым.
Ооң соонда каш-даа айтырарга ыыттавады.
– Аппарып, демги-ле адагажынга херип каңар, боданып алзын! – деп, комиссар сургакчызы-биле сымыражы аарак орусташкаш, берген дужаалы ол.
Ийи кижи элейтир чедип аппаргаш, өдек ортузунда эрги чылгы кажаазындан арткан чаңгыс ходугур куу үттүг адагашка ооргазын уннаштыр аргамчы-биле теп тургаш, чыпшыр шарып кагды. Оода буду безин черге дегбес. Ол адагаш дег куу арынныг, чүгле ишти тынныг кижиниң карактары мурнунда куу шаттардан бир-ле чүве көрүксээн дег дилегзинип турду.
Ынчап тура, дүүн чаа-ла изиг ханы төктүп, мөңгези-биле караан шимген өөрүм: Нарчын, Бышкак-Кара олар ам чаржады доңа берген, өлүг эъттер апарган чыдарын бодай кааптым, а бир эш балыг аң дег тыныжы дүргедеп, дембээреп: «Мени кагбаңар! Өлбес мен! Сугдан! Авам кажан келди!» деп, дембээреп чыдарын бодап келгеш, кылыым хайнып, демги паштанып турар өгге маңнап кээп, бир аяк шайны тын-биле пактааш, пашта эътти чыдам-биле өттүр идип, эзип алгаш, кезип чииримге, амдан чок болду.
Черде аткылажып хонган улузувустан келген медээ мырыңай бужар: «Дайзыннар дүн ортузунга чедир-ле, хөй ок хоратпас дээш, ийи-чаңгыстап ок харыылап, адып каап чыткаш, оон соңгаар шимээн читкен. Бүдүү кедеп кээп, хенертен халдаар дээн-дир дээш, сестип, кедеп чыда хондувус. А эртен чер чырып кээрге, ол-бо харап көстүп, чула-ла боолагылаан – чүү-даа чок. Артындан барып ис кезип тегерээн. Кайда боор: шагда-ла аъттангаш, сын тепкеш, арлы берген, чок. Харда аъттар изи безин доң. Таңды сирти-биле барыын талаже – Саглы, Мөген-Бүренче чайгылган ышкаш» деп бо ыйнаан!
«Каш борбак дээрбечилерни бора-тоолай дег борбак даш алдында хорудуп алган бис. А эртен даң адып, хүн үнүп кээрге, таптыг холга киирип алыр чүве!» деп турган мерген дылдар бөгүн апарган.
Хамыкты мурнап-ла хергиде ишти тынныг хилинчектенип турган Чамбал-оолга кылык дүжүрүп, хову суду ажыткаш, «амырадып» кагдывыс.
– Эки тура партизан шериг хамык «туттурганнарны» Чадаана чедирер. Албанның ревшериг дескен дайзыннарны бо дораан сүрүп узуткаар! – деп, дужаал үнген, бо-ла. Шериг дээн соонда, шериг-ле болгай: ыыт чок ийи тарай аъттаныр апарган бис.
Бистер туттурганнарны чедирер апаардывыс. Хөндергей баштап ажыргаш, чүү-даа болза, бүрүн менди Чадаанага эккелген бис.
ЧАДААНАГА
Бичиимден-не кулаамга кандыг-ла бир дээрлерде тепкииштиг, бедик чергелиг дыңналыр, хоойлу-шаажы, хүрээ-хиит ээлери, хемчиктиң Даа, Бээзи кожууннарның Бээзи-ноян, Буурул-ноян, Ашак-ноян, Хүн-ноян, Хайдып үгер Даа, Нара-Мандуху, Буян-Бадыргы дижир ийикпе, «Таан кужу ужуп келгеш, чанып чадаан Чадаананы» дижир ыр-шоорда кирген Чадаана-ла болгай. Ыы-сыы-даа оон-на үнүп чораан. «Алдан дургунну-даа» оон-на тудуп чорударга, чүгле шапшып каан баштарын тевелерге чүдүрүп кээп, орук-чирикке аскылаан; ол шапшылдарга барганнарның дулгуяктары болгаш өскүстери-даа ол-ла Хемчик унунда амытанга бак карак бооп, арбан, сумуга сыңып чадап, хилик-чарак ыглажып, бактың багын көрүп чорду. Бистиң Өвүр Амыракка Таңды тос кожууннуң ханныг чыыжынга-даа бир тергиидеп турар хаан хоойлузунуң тос эрээзиниң ээзи болган Шавыраа чагырыкчы-даа моон-на барган. Бистиң Өвүрден Чадаанага кээп, ак орустарга туттурган Ток, Сарыг-оол, Хылбаң ышкаш, элээн хөй тывалар «бажы-биле чидип», чок черинге йөрээлин номчуткан. Сумунактар-даа оон-на үнүп, тос кожуунну доюлдурган. Ам-даа болза моон-на бо дээрбечилер үнүп, хайын халдадып, ханын чаштадып турар.
Хемчиктиң Чөөн кожуун төвү Чадаанага эң-не баштай келгенивис бо.
Богда авыра! Баштай: «Кожуун төвү. Чадаана бо-дур» дээрге, көргенимге, бүзүревейн-дир мен. Ыңай, бээр дилегзинип: «А кайыл? Орган, Бээжинге даянган, Хаан, Богдага бараан болган, шарайин шажынга шавылап чүдээн хүн, беглерниң кода-балгады, орду, сүмези кайыл?» деп айтыртынган тур мен. Кашкыя санныг дөрт хана дөрбелчин бажыңнар ында-мында хааржакталы берген турлар. Кожуун чызаанның албан-таңма черлери база-ла өглерде. Ол-ла дилегзиниимни улуска, өөрүмге-даа ыыттавайн көрзүнген, каракка илдиккен чаа болгу дег чүвелер: ынаар – кожуун төвүнден элээн коңчак, шынаа кыдыы хавак баарында, ийи-үш эрги куу дуганнар баштары шаарарып көстүр. Оларның чагдымнар алдында тыныш-бус үнер төгерик үттери, аштааш эзээрге, өк-таалайлары караңайнчып-даа турганзыг. Кожуун төвүнде өглер-биле аяннажып турар мээң көрбээним шымбай солун чүве: «ыяш өглер» дээр езулуг-ла тербе өг дег төгерик, тогана хараачалыг, чүк-чүгүнде бичии соңгаларлыг-даа өглер бар. Анаа кидис өгден элээн улуг.
Ол-ла тенниг, кызыл-хараганнарлыг делгем шынаада улуг аал коданы төдү кожуун төвүнде бир-ле көрүштүг, хараалдыг чүве: школа бажыңының ханазын салып үндүргеш, амдыызында ара соксап каан. Кончуг эки кызыл дыттарны агарты шаңдалап, кашпый чонуп тургаш, салган бажың ол кавыга кандыг-ла бир улуг чалбыыштыг чырык, чылыг одагның чап-чаа-ла хып эгелеп орган ышкаш кайы ырактан, мурнай-ла көстүр чүве ол болду.
Чөөн кожууннуң албан-хаакчылары база-ла мээң хөделдеп тургаш, пат-ла көрүп мага ханганым Улуг-Хем кожууннуң албан-хаакчылары ышкаш, тыва идик-хептиг, тыва кижилер-ле. Оларның үймээн хөлүнге алзып, дойлуп турары-ла аажок. «Ам кайда-даа ындыг-ла ыйнаан» кылдыр бодаарга-даа, арай өскелиг: дүне, хүндүс таңныыл турар чер-даа эңмежок. Ол-бо үзүлбес, хап-ла турар. Ылаңгыя Шеми, Чыргакы, Бора-Шай ынчалдыр доскуул дээрге кежиг, арт санында бүдүү кедеп турар. Ол байтыгай, кандыг-ла бир бөрү ижээни ышкаш, долгандыр кедеттирген өглер, аалдар барын безин биле берген бис. Дээрбечилер өглери ол чүвең иргин.
Мырыңай-ла кожууннуң албан кылыр бажыңының эжиинде ынаар Чадаана хемче углай тургузуп каан станоктуг пулемет бар. Ооң чанында бир доктаамал таңныыл турар. Бир хүн-не бистиң нам сургуулу Хүртүлек аңаа таңныылдап турган чүве. Боо-даа так-ла диди. Дораан-на шериглер болгаш албан-хаакчылар үне маңнажып келген: дукпу дыңнаан, аңзак ыттар дег, ол-бо сүүреңейнип, шыпыраңдырып, эрткен-дүшкен бараан-сараандан карадап, айтыртынып турдулар:
– Чүл, чүл?
– Кайда, кым боолады?
– Чок, чок… Анаа!
– Бо пулемет часты бээди!.. – дизе-ле, бистиң Хүртүлээвис чонаада-ла көк арны кывар чеде берген шулуңнай-дыр.
– Па! Пулемет боду бе?
– Ча-чаа, таанда! Каапкаш бардың ыйнаан?
– Чаныңга кижи келди бе? – дээш, эрни хаалбайн турган күжүрнү айтырыг мырыңай хөме алган.
– Чо-ок. Мен анаа мажызынга чаңгыс салаам дээстим. Ол-ла – деп, хамык улуска тейлээр үн-биле бүзүредип чугаалады.
– Ча, эштер! Хей дүвүревеңер, тараңар. Бо таңныыл чанындан ыраңар! – деп, бир дежурный командир дужаал бергеш, ук өрттү өжүрүп, Хүртүлекти оттан ужулду-даа. Даштыгаа чырык-ла хүндүс доңуп, хей-ле чеже кожая берген турар. Чалгаарааш, пулемедун сонуургап, боону эки танывас кижи базарынга белеткеп каан мажыны базыпкан-дыр ийин: чык дивейн канчаар чүвейик! Харын-даа меңнээш, сала каапканы эки болган. Оон ыңай аймааш, салбаан болза, садыргайны бээр турган…
Мени бир дүне демги чаа тудуп турар школа бажыңының чанынга аппарып тургузуп каан.
Караңгызы-даа хөлчок. Дайзын кедеп кээп, караанче холун-даа суп эгелезе, көзүлбес! Хар чап-чаа эрээн. Бүргег дүне. Чүгле кулак-биле таңныылдаар. Бичии-ле шимчээрге, тудугнуң чоңгузу шылырткайны бээр. Тудуг кылган чаданы өрү үнгеш, мырыңай-ла кырынга барып олуруп алдым. «Оортан долгандыр дааш-шимээн кайыын бээр дыңналыр. Каралыг дайзын кедеп кээр болза, бо бедик кыры черден черле дээре-дир» деп элээн оожургап олур мен. Чер-черде дужактыг, киженниг аъттарның оъттаарын, кылаштаарын санап, ырак черлерден аъттыг улус кожуун төвүнге кээп турарын безин санап олурдум. Канчангаш-ла дыңнаарымга, черде чаа бажың доразында, кедээн дааш шылырт дээн! Чүрек аксымда-ла келди. Дээрде санап көрүп орган, оожум, тода сылдыстарым безин эстип, сириңейнчи берген. Бир-ле билдирбес үннер чугаалашты-даа ышкаш.
«Ийи кижи-дир! Мени тыппайн, сүмележип турар-дырлар… Тур! Кым сен? деп алгырар бе? Чок! Мен өрү кырында. А олар черде мурнап көрүп каар!» Чада бажынче бир базым кудулааш, тыныш кыска, дыңнаалап олур мен.
– Кайда баар таңныыл боор, уваа! – дизе-ле, адаамда чадам ужунда, кижи шуут-ла дыңналдыр чугаалады.
– Кымнар силер? Паролюңар?..
– Паролюң?!
– А! «Чыда, чыда!..» – ам-на үнүн танып кагдым.
Ынча-мынча кээп, сыгырып медээлээр черинге, 4-5-даа сыгырган. Харыы чок: мен удуп орган-дыр мен ийин. Ам демги сээдең эжим – Дамдың мени бүдүү кээп дилеп, химиренип чоруп турда, оттуп келгеним ол чүвең иргин. Харын-даа аткылажып кагбаанывыс эки болган.
Бир хүн үш-дөрт шериг оолдар хүрээ чанынга өглерден барып, «сүттүг шайлап ижер» шөлээ дилеп алдывыс. Хамык ужур шайда эвези илдең. Базып-ла чоруптувус.
– Өглер көрбээн эвес, чоор силер. Алдыы, Үстүү хүрээлерни көре тыртып алыылыңар.
– Ол-ла!
– Ынчанмайн канчаар! – дижип-ле, далажыптывыс.
Алдыы хүрээниң херим ишти коданынга баарывыска дуганнары болгаш ламалар олурар казанак бажыңнары бар-даа болза, барык-ла дөгере ээн калган, харын-даа сандарап-сакпарап турар деп болурунуң демдээ-ле мурнап көстүп келди: дуганнар дооза шоочалыг; ол хиреде хаалгаларын буза-чаза тырткылааш, улус ажыдып кирип турганы илдең; ол-ла эки-бактыг ээн бажыңнарның соңга-хаалгалары база ындыг. А херим иштинде элбереп-салбараан ыштыг, хирлиг, элеп-тойбагланган саазыннар – төвүт-таңгыт номнар үзүндүлерин хат тарады шаап, чашканнап каапкан бо-ла чыдар.
– Бо кандыг аай чүвел? Үреп, үптеп каапкан хүрээ эвес бе моңар, эштер?
– Кымнар? Дээрбечилер бе?
– Чок. Бо харын оларның бир камгалал, хараадап турар чүвези бо эвес чүве бе?
– Азы революсчулар салба берипкени ол болгай аан…
– А дуганнарның аксын шоочалааш, таңмалыг бижик-даа чыпшырып каггылаан. Ол хиреде ону тоор кижи-даа бар чүве бе.
– Э-э, хүртү-маанайның улуун көрүңерем. База үрей долгап каапкан де. А иштинден төктүп турар ном саазыннарның хөйүн! – деп, бир эживис ында-ла халырады долгап алгыра-дыр.
– Эй, алдар! Дөө эң улуг дугандан кижи үнүп чоруй баады, көрүңерден. Демин чаа ээн шоочалыг турбады бе.
– Ойт, бис база барып көрээлем!
– Че, кым кирер, кым кирбес чүвел… – дишкеш, шыңгыы базыптывыс.
Үрелик хаалгадан кире бээдивис.
– Чо-ок, амдыызында кым-даа үптеп-тонаваан, чүм дуган ышкаш-тыр, эштер! – деп, мен дескиндир көрүп алгырдым.
– Оммани патне хом! Кандыг элдептиг, кандыг каас чүве чок дээр мында, ха-дуңма!
– Көрем, эжим! Дөө дөрүнде улуг-улуг бурганнар кижиже көрүп-даа олурган ышкаш, кончуун!
– Улус коргуп, сүзүглеп чүдүзүн дээш, ынчаар кылганы ол-дур. Бодап-даа көрден: бир дуганда кирип кээрге, кижи чайгаар-ла сестип, магадап, кайгап, сагыш-сеткилге бир-ле чүве кирип келир аан. Чиктиин!
– Бо-ла бүгүнү бо ламалар канчап бодап канчап кылып алганнар ирги? База берге-ле угаанныг аа?
– А хувура! Мында, бо саржаглап каан далган нугуурдан башка билир чүвези чок бадарчыларның кылган чүзү-даа чок! Бо-ла бүгүнү чоннуң эт-хөреңгизи-биле Кыдаттан – оларның чиижең садыгжыларындан хөлчок улуг өртек-биле садып эккээр чүве-дир ийин Биске бурят Аюши башкы айтып турган. Алыс кылырын кыдат эртемден – ус-шевер кижилер бодап, чуруп, шуткуп, сиилип каар. Оларның аразында кул-даа улустар бар турган дээр чораан.
– Мм! Мону ам чон боттары чүге ажыглап албас чүвел ынчаш, эжим?
– Чоннуу-дур ийин харын. А чон ам хүрээ тургузар эвес чоорул… Күрүнениң саңынга хавырар ыйнаан…
– Ой эштер! Бээр келиңерем, бо бурганны ылап-ла селеме-биле мойнун кезе шаап каан! Мен мооңарны бүдүн алдын ыйнаан деп бодаан кижи мен. А чогум ишти доңга шаажаң дег пордан шуткаан чүве-дир ийин мооңар!
– Селеме деп чүү дээриң ол? Ынчаарга-ла бисти хап, үреп турган дээр-ле болгай – деп маңнажып четкен, шынап-ла ол хире бедик олурган бурганның эктинге бижек, балды-биле-даа четпес хире. Чидиг бис-биле керте шаап каан.
– Шынап-ла селеме ышкаш…
– Селеме, селеме! Дүүн шериг оолдар чүү-чүү деп-ле бурганнарның мойнун кезе шаап турганын каттыржып орган чүвелер, аайын тыппаан кижи мен. Ам ону көргеш, билип кагдым. Оон ыңай, ол шериг оолдар моюннарында кончуг торгу кадакты одура каккылааш, ораап алгылаан «Бужар-ла хоюг, чылыг чүве-дир!» дижип турганнар. Ам көрүңерем мында! Чеже, кандыг хеп, кадак чок-тур! Улугну-даа канчаар. Бо бурган эктинде кулаш хире саар кадакты, чеве? – деп бо ыйнаан.
– Халыыдава, дээрбечи! Биске багың халдадыйн деп бе? Сени бис командириңге чүгле дириг аппарып берээли! – деп, селемеден сегирип алдым.
– Ойт! Чыдыын але бо ыттың! Кижи ойнаарга! «Сарыг-хелиң» болгаш хопталап тур сен бе? – деп, мени удур дузай-дыр. Нам сургуулдары шупту шолалыг болур чүве болгай. Бир алыстым.
– Че, эштер, мооон дүрген үнээли. Черле улус холу дээп эгелээн чер-дир. Бо селеме изи-даа биске халдаар оң – деп, бир эш үзе кирди.
– Үптеп турары чугаажок болгай аан. Ылаңгыя бо хүрээни «ээлеп» турган камбы, соржузундан эгелээш, чүзүн-баазын ламалар караңнадып-ла турар болгай аан. Бо карачал тенектер маңаа хол дээр болза, олар аңаа изин былаадыр дээш, амырай-ла бээр. Алдын, мөңгүнден эгелээш, кандыг хөреңги чок дээр силер!.. – деп корткан, хараадаан сеткилим сөглээш, дүрген-не үнүптүм.
Ол-ла бүгү будаң-шаң бустуушкуннарны кайгап, билип чадап, айтыржып, маргыжып хөөрешпишаан, Үстүү хүрээде келдивис.
Дуган саны эвээш. Херим иштинде кодан база улуг эвес. Чадаана хемниң арыының барык-ла аразы – улуг оялыкта. Ында-мында чоон дыттар «бо хүрээни бис билир бис» дээнзиг, шергей тургулаар. Ол черни Чайлаг-Алаак дээни-ле тааржыр чер болду. Чай дүжүп кээр болза, көк чайт апаары илдең. Бо хүрээниң Алдыы хүрээден бир ылгалыр чүвези болза ортузунда кол-ла дуганын кандыг-ла бир аар, мөңзүгүр хая-даштан кылган. Чадаананың көктүг-шыктыг, көрүштүг чараш Чайлаг-Алаагының дал ортузунче аартады-ла кадалып киргеш базып турганзыг. Өске хүрээлер ышкаш, шаарарты, шагжайты ирип-кургап, хат-шуурганга шыгырткайндыр силгидип эстей бээр хире эвес-даа ышкаш сагындырар.
Ында бир чамдыгыр кара өгден элээн улгады берген бораңгый ашак кылаштап кээп, бис дег хүрээже-даа сагыш салбас, харын бисти-даа сонуургаан чүве дег, саңгалап кылаштап чор. Мен ону «бо хүрээниң таңныылы-даа чүве ирги бе» деп бодааш, айтыра кааптым:
– Силер бо чурттуг кижи-ле-дир силер. Бо дасың хүрээни кым деп кижи тургускан чүве ирги? Канчап, чүден тургускан болдур мону? Дүү куду хүрээлерден чүге озалааш тургускан дээр силер, акым? – деп, черле шериг-даа эвес, анаа-ла сонуургап, чугаа эрээн кижи болурун оралдажып айтырдым.
– О, бо-даа харын ол силерниң айтырып турарыңар ышкаш, ындыг тускай төөгүлүг туруп келген хүрээ ыйнаан мооңар аңар – дизе-ле, «бораңай», аазатпай арадым көңгүс-ле ок чок, хос, ыштыг чактыр эвес, а иштинде четче, харын-даа кавынды октуг боо ышкаш кыннып, хөрээн ажыдып, сакты каапты.
– Бистиң бо Хайдып шагда-ла ноян ат алган чүве. Анаа кара угаан-биле санаарга, оон бээр ам 37-38 чыл четти. Ооң ноян болган чери-даа Чайлаг-Алаак бо чүве. Чеди чыл хире ноян аттыг чорааш, манчы хаан черинден чүве бо, кыдат дужаал-биле Үгер Даа – бүгүдениң даргазы болган. Бо Даа, Бээзи кожууннарны амбын нояндан шуут тускайлап, хили чарып чагыра берген. Улаастайдан таңманы-даа садып апкан.
Оон бо Бора-Хөлге чурттай бергеш, өг дуган тип алган: чүдээн өргээзи-дир ийин. Дуңмазы Чамзы-даа шору ламажыгаш апарган. Алыс боттары кончуг оптуг-опалыг, чонда оларның харылзажып чугаалашпас кижизи-даа ховар, кайгал алышкылар-дыр ийин. Ам чүзү боор, эрге-дарга-даа барган. Баштай-ла Саттар хүрээзи деп адап турган бо Алдыы хүрээ чанынга ыяш дуган туттунган. Оозу үр-даа болбайн, буступ барып дүшкен. – хайлыың. Далаш-биле багайтыр ылдыртып каан чүвени хат ужур шаапты ыйнаан. Аттыг-сураглыг ноян кижиниң дуганы бустурга, багай деп сөс-домак-даа үнген. «Өг-даа, ыяш-даа дуган арай кеди чок чүве-дир. Быжыг дуган тургуспааже хоржок» дээш, Хайдып кара туразында чондан үндүрүг хавырып, бежен шаа кыдат база ол хире тыва бызаң-шеверлерни чыып алган. Олар ам пор малгашты кызыл даваннары-биле хоюдур сүзүп, таптап кадырып тургаш, туттурганы бо-дур. Чон дыка шүүдээн. Чүгде бо сери-дээвир алдында безин тайганың даязын кулузун дег кыргып эккеп салгаш, адаан таарыптарга, хевисте аргыг дег көстүп чыдары ол-дур.Оон-на Хайдып Үгер Дааның бодунуң чайлаанга туттурган дуганы Үстүү Хүрээ апарганы бо чүве. Мооң улуг камбызы демги Чамзы – Чамзы-Камбы болган. Чоорту чорза-чорза, Дарган-Камбы апаады. Ол дээрге боду шоолуг ажыл-даа кылбас, чүгле айтыышкын берип, баштап орар – даргадааны ол – деп, ашак төөгүй каапкан.
«Чоннуң ол дери, күжү, харын-даа кызыл чодазының хири, ханы-биле тургузуп каан демдек бо-ла-дыр. Оларга бо аар, даш чүктешки чүнү берген ынчаш?
Хайдыптың хоойлу езунуң, шажын чүдүлгезиниң артыышкынын чурттан арыглап, тура тыртып октаар дээш, бөгүн-даа араттарның арыг ханы төктүп турары бо ышкаш чүл» деп, Кызар-Даштыг Моолдуг-Хем ооруунга бичии аткылажыгга безин изиг ханы төктүп, амы-тынын берген, ам-даа хөөржүткелек чыткылаар, Нарчын биле Бышкак-Кара ийи дайынчы эштерни сактып, чана базыптывыс.
ӨРТЭЭЛДЕР ДАМЧЫП КЫЗЫЛЧЕ
– Че, чүнү билдиң? Бисти кайнаар чорудар ышкаш?
– Сура-аг…
– Шак бо демир удазын деп чүвезиниң кулаан чыжырадыр долгап-ла турар. Хөөкүй чеже болур, пат-ла шоюгуп калыр-даа чүве бе, кандаай чүвел?
– Ал-ло, ал-ло-аллоо! – дээрге-даа, чок ийин. Чамдык дүлей улус ындыг боор. Пат шүүтсүнгенде, шуут ыыттавайн баар. Олзуг-даа.
– Чок-ла болза, бо көзүлдүр-ле дезе берген дээрбечилерниң соонче чорудар болза. Чок-ла болза барып, эртем-сургуулувус эгелезивиссе! –деп, нам сургуулдары база-ла муңчула берген.
– Адыр, адыр. Төп Хораа бөгүн-не харыы бээр. Дораан-на чоруур бис – дээн харыылар бисти улам-на далаштырар.
– Доп-дораан улаг-биле кезек эки турачылардан Кызылче чоктадыңар деп айтыышкын келди – деп, бир командир өөрүп келди. Баштайгы беш кижиниң аразында Аңгыр-оолдуң ады база кире берип-тир. Мен Булан-Доруумдан аңаа чарылган мен. Тос өртээлдиң херии оруу-биле доозунналдыр чарыштырып-ла үндүвүс.
Чадаанадан аъттангаш, Адар-Төшке келгеш, тайбың эвес үеде дайынчы өртээл кандыг турарыл деп чүвени аңаа көрдүм. Муң ажыг чылгы, өртээлдиң ишти-дашты кизирт чүве. Он ажыг дирт кара улаачы эрлер бар, белен.
– А богда, күжүр эжим! Шыырак, кашпагай, чоруу чымчак-ла аъттан көрем – деп, аныяк кара оодуң мырай-ла эктинден часкап чалынмышаан, дери дамдылап, колдуу сирилеп келген аъдымны тутсуптум. Улаачылар хөй чылгы аразынче кирген.
Өгге кирерге, эът, шай мырай белен, изиг турар. Далаш-биле шайны-ла хөйнү ижерин кызар. Дыка шаварга, аас кургап кээрин ыя ол Бора-Хөл ховузунга билдивис.
– Бо-дур, акым. Пат-ла билир аъдым. Мактааш-даа чоор мен. Аът боду-ла Чаа-Хөл аксынга чедир бүгү чоруун тө каап, эки чаңын чаңнап бээр ыйнаан. Силерни мен улаачылаар-дыр мен. Арнымга сөглээр силер – деп, эрес кара оол шилгедек боттуг хоор аътты тутсупту.
Беш шериг, бир ашаак апарган эмчи, аныяк сестра херээжен-биле кады – чеделээ бис. Бистер орус дыл билбес, олар тывалап билбес болгаш, чугаа-харылзаа-даа чок, эки таныжып албаан бис.
Күжүр хоорну башкы түлүк-биле-ле билип, чүректиң ханызындан кээргеп, эргеледип эгелээн мен.
«Түвек-чаржык ай! Оът чиир кулун мен хамаанчок, эът чиир оол безин чайлавас болган албанны кайнаар чая каар. Элеңейнип, чоржаңайнып чорааш чоорул. Мунган эм-даа муңчулба, эптиг олут чазап, эзеңгиң хере теп олур!» дээнзиг, чүүл-бүрү самнап-ла эгеледи. Саагайндыр саяктагылапкаш, ийи кулаан аткаар кыскаш, челип ыңай болур: терезин бажы төктүп турар кылдыр хадып келир. А ол челиштиң дески, чымчаа, шуут-ла кылыйткан куш дег сиилээр – салдаар чүве. Таарып каан челиниң кырынга аякта суг салып каар болза, төгүлбес хире. Ховунуң оңгул-чиңгили безин дескилежип келир. Орук кыдыында чазын үнген сарыг чечектер шуут-ла шөйүпкен кожаа ышкаш тудуш апаар. Эгинге боо, белинде дайза, селеме безин кижиде чыпшына экирий берген чүве-биле дөмей.
– Че, хоорум! Чээрен-Хоорум, бичии дыштанып ал. Кончуг оттуг өкпе, чүрээң өрттени бербезин – дээш, аксын тыртып, саяктадып, аъдымның мойнун часкагылап, кулактарының дөстерин дырбагылай кааптар мен.
А хая көрнүп көөрүмге, өөрүм талыгыр бистиң шагда арлы берген доозунувус ындында, челдирген, даалыктаткан чарыштырып орар. Олар келгиже, мээң аъдым тыныжы оожумнап, дери безин сериидеп келир. «Хөөкүйнү, кандыг бениң төрээн кунну ирги? Кандыг ээниң челезинге өскен ирги?»
– Йох, сеңээ хөрүк базар дээш, чирлип, сөктүп кал частывыс. Чүү мындыг аъттыг кижи сен? – деп, өөрүм аксы кургай берген келгилээр.
– Каям, эжим, аъттарывыс бичии-ле када орнажып көрээли! – дээш, мырай кижи амыратпастар.
– Ыытташпаңар, чаныңарда херээжен дуңмаңар тоовайн чорда, аът чоруу далдаарыңар ыянчыг-дыр.
– А богда, кедергей аътка мунар уруг-дур! Бисти эртип орар. Челдирбес, даады даалыктадып орар де! – дижирлер.
– Бир эвес бо уруг: «Хооруңну бичии када мунуп көрейн, акым» дээн болза, хөөкүй кыс кезек таалап алзын дээш, кезек мундурар ийик мен. Бир эвес мунуптар болза, «моон өске аът мунмас мен!» дээш, ыглап туруп бээр чадавас. Аныяк херээжен кижи ынчап ыглай берзе, кым харамнаныр: кээргенчиг, чаражын көрүңерден!..
Шынап-даа эки кыс! Бистиң-биле Кызылга хүн өрү турда, хап кирип келген ийин. Дөрт чүс километр черге хүннеш халды бээр эр кижилер безин ховар. Орустаар турган болзумза, ол уругнуң адын безин айтырып алган чоруур ийик мен.
Хоорайга келгеш, аал-оран болу берген школавыска барып, алышкы-угбашкы апарган сургуул өөрүвүске-даа ужурашкан чүве чок, шериг паараңынга дүштүвүс. Келген дораан-на солдаттың иштики албаны үргүлчүлээн. Ында-мында таңныыл, сургуулдан аңгыда бетии кыдыы мунар аъдының дерин, дүгүн дырап, суйбаары, эзер-чүгенин, идик-хевин чүлгүүрүнге чедир албан-на хөй. Боо-чепсээн адырып, аштаары дээш кызыглыг беш окту дүрген киир каай тыртып алыр мергежил безин меңээ сургуул дээрзин бодум херек кырында көрген болгай мен. Хараал чылзып, черниң ырак-чоогун канчап билип алырын өөренир дээш, шериг эш-өөрүм амыратпас болган мен. Маңнажып бар чораан чээрен, чуңма ышкаш аңнарны ок куруг үндүрбес чыый адар аңчыларның ол эртем-мергежилин аңаа үнелеп билир чүве.
Бир хүн-не дайынчы хөөржүдүгге баар силер деп дужаал келген, баштай чүнүң-даа аайын тыппайн турдум. Чеде бээривиске, Нарчын командиривисти, ревшериг Бышкак-Кара эживисти хааржактап, хепкерип шимээш, кожа салып каан бо. Дөө Бора-Шайдан Чадаанага чүдүрүп эккеп, оон Кызылга чедирип кээп, элээн үр апарган болза-даа, мынчага хөөржүттүнмээн…
Мен мынчага чедир хоорайга кижи хөөржүткенин көрбээн болгаш, хоорайда акы-дуңма хөөрү барын билбээн болдум. Мырай-ла хоорай ишти, Улуг-Хем эриинде хөөрге чедире бергеш, кожа салыр улуг хөөрнү казып, ооң чанында сандайлар кырынга кожа салган. Бажының чанынга хүндүлүг таңныылдарның бирээзинге турдум-даа.
Нарчынны албан-хаакчы хеви-биле кедиргеш, карман шагын баглааш, хөрээнге көстүп чыдар кылдыр салып каан, командирим мөңге удаан, а шагы ажылдап чыдар. Бышкак-Карага чаа шериг хеп кедирген.
Бир-ле дарга кажыыдал чедирип, дайынчы сөстер чугаалаан соонда, дайынчы тураскаал кылдыр агаарже үш улай дааштагылаан бис. Нарчынның кадайы чарааш, кыдырык карактарлыг ак уруг. Ооң ыглаар, алгы-кышкызы, салдынмайн ошкап турарынга кударааш, орта-ла чүве көрүп чадаан мен. Кады чораан эжи бооп, хүндүлүг таңныылга туруп, дайынчы тураскаал дааштаашкынны атчып, эштиң уян хараадалы караам чажын хөөрге дамдылатканым утпас мен. «Силер коргуш чок, эрес, шынчы өлген силер. Силерниң сорууңар күүседип өжээниңер алыр бис» деп даңгыраглап турган бис.