Оон ыңай бистиң аңаа саадаар чылдагаанывыс чок. Тудуп алганывыс үймээнчилерни тергелерге олуртуп алгаш, Кызылга эккеп дужаап бердивис. Нам сургуулдары бистер шеригден-даа халаштывыс. Школавыс-даа бо!
– О-о, Аңгыр-оол чедип келген, экизин көргерем, уруглар! – дээш, Уйнукай суглар бот-боттарын кыйгыржып үглеп келди.
– Ах, хөөкүйнүң арны-бажының хорлаанын!
– Артында-ла тырың, чазадак апарган, көргерден – дээш, мени куспактап, бажым суйбап турар кыс өөрүм бар.
– Че, Аңгыр, дораан-на дөгертин. Даарта даң бажында «Улуг-Хем» пароход Шагаан-Арыг бадар. Бодуң районуңга таварышкан, амыраан-дыр сен. Аңаа Найданов башкы баштаан он шаа кижи практикалап – сургакчылаар-дыр бис. Өске кожууннар баар өөрүвүс чоруй баргылаан.
– Ол практикалаар деп чүзү болур чүвел? База-ла шериг албаны эвес ыйнаан. Мээң баарым албан чүве бе?
– Албан, албан! Нам болгаш салуучут Төп Хорааларындан доктаал үндүрген, бистерни оон томуйлаан. Сээң адыңны база киирген. Практикалаар дээрге сургуулга өөренип алган билиин албан-ажылга чорудуп өөренири ол. Бис ол районга Төп Хорааның өмүнээзинден баар, кожуун хорааларының даргаларын өөредип, оларга дузалажыр улус-тур бис ийин.
– Кожууннуң хораа даргазындан безин улуг эргелиг, ылап-ла «Сарыг-Хелиң» болганың ол – деп, кончуг калчаа Думчугажым, шериглештир езулавышаан, илеткеди.
– Богда, авыра! Езулаарың экизин але, эжим! Холуң хоюруу безин билдирбес апарган – деп, эжимниң баштаан баштак-биле харыылып, кымның-биле-даа орта чугаалажып четтикпейн, чүгле чап-чаа онаалганы-ла ылавылап тур мен.
– Бистиң бөлүкте хорлуг-ла бижээчивис бирээзи сен-не болгай сен. Келбейн баар ирги бе дээш, дыка муңгарап турдувус – деп, Сержиңмаа кызыл-кат дег чаактарындан хүн хередир хүлүмзүрдү.
– А халак! Менче дыка көрүнме, көрүнчүүм! Өлдүм! Каям, хамык уругларның өмүнээзинден чаңгыс сени ошкааш, чыттап каайн – дээш, туткаш, ийи чаагын элий-селий ошкааш, дыдыраш кара бажын чыттап каарымга, дырбап өөредип каан бызаа дег, «ам-даа, ам-даа» дээн ышкаш, чаагын дөгеп турду. Черле бо хоорайга чунар-бажыңнап, саваң-биле чунуп, салгынга хорлавайн турган эш-өөрге дээримге, хоюг, чымчак, эът-кежиниң аккыры кедергей.
– А, ол кожуунга баргаш, бижээчилээр чүве бе, кандаай чүвел?
– О, ол дээрге тергиин нарын, дыка харыысалгалыг ажыл-дыр. Бижиир-даа, сургап, өөредир-даа. Биске башкылар он беш хонукта чүгле ону өөретти…
– Ол болган болза хувискаалдыг салуучуттуң шылгалдазы деп чүвени чорудар; сургап, болбаазырадыр улус-тур бис. – деп, Думчугаш өөрүн үзе кирип немеди.
– Шылгалда деп чүл? Бижикке өөренгеннерни шылгаарывыс ол бе?
– Чо-ок! Эвилел кежигүнүнге шургуп кирген бай-хөреңгитен – бүтпес аңгының идегеттерни хөөглеп үндүрер, чиңгине ядыы араттарның аныяктарын арттырып, арыглап шеверлээри ол-дур – дээш, эш-өөрүм оон-моон мени өөредип эгелээннер.
«Хөделдеп турганым даргаларымга ам сургакчылап чедерим ол ышкаш чүл. Мени «хөдел» дээш, тоовайн барбас ирги бе? Данзырың, Долмажап олар баштааш! «Че, Аңгыр, чиң-сарыг шайдан хайындырып, чаглыг эъттен дүлүп көрем. Сакты бээдивис» дизе, канчаарыл? Чо-ок, Төп Хораадан келген сургакчыдан олар сестир, хөлчок хүндүлээр улус-ла болгай. Мени олар ам айбылавас. Хүндүлээри албан. Харын-даа төп черде албан-хаакчыларының дугайында мен олурумда-ла хире-хире чугаалажы берген олурарын сактып келгеш, эпчоксунуп, ыядыр чадавас оларың»… дээш, бодавас-ла чүвем чок.
Даңны атсы барык-ла удувайн, бакка-сокка бижээн кичээлдерим чиңчерип, алырын ап, каарын каап, ам шынап-ла ланчыыны халап алган карандажым чидидип, эки-эки бийирлеримни безин ап, шалып, бижип шенеп, дөгернип алдым.
Курбустудан дүжүп келген куу деп куш бе дээрге, кудус дарган кудуп, шуткуп бүдүрген; Үзүттү оранындан үнүп бодараан улуг ак-балык бе дээрге, уран дарган ушкарып-башкарган; туман тыныштыг, от чүректиг, туң ышкаш ак бүдүштүг, чалгын-чакпа аразындан чалар-оттар чайыннаан «Улуг-Хем» деп пароход эртен эрте байырымныг чаагай алгыргылапты. Пароходка эң баштай-ла олурганым ол. Шынап-ла бүткүр боду, өкпе-чүрээ, дамыр-ханынга чедир дириг сириңейнип, чалгыг аайы-биле чайгагылап ойнаан, тереңнерже девиржидип чүткээн – тоолзуг, магалыг «Оттуг-хемеде» олуруптувус. Кижи бүрү-ле чугаалаар чүве тыппас, чүгле арыннарынче көржүр. А ол көржүүшкүнден өөрүп көрбээн өөрүшкүнү, магадап көрбээн мага ханыышкынны, кандыг-ла бир уран ырны ырлааны ышкаш, көрүп болур. Ылаңгыя бо ала частың кадыында Ары, Өвүрге муң шаа километр дайын оруу эдерген, черле кара чажындан эзер кырынга эңмейген Аңгыр-оол мен бүгү-ле човаам орнун ап, дыштанып турган ышкаш сагындырып турду. «Ие көрбээнин кызы көөр, ада көрбээнин оглу көөр» деп сөстүң шынын аңаа бир көрдүм.
Көрүнчүктелген арыг суглуг Улуг-Хемни куду бадып олурувуста, өскен чуртум, өөренген чуртум, өөренген чонум кайы ырактан-на делгем чаагай куспаан хере сунуп, уткуп чыдыр. Чүнү-даа мурнай Ары Амырак мөңгүн бажындан куду, маңнык эдээнге чедир мээң намдарымны номчуда каапты.
Сүүр-ле баштыг Амыракта Артыш баштыг Амыракта
Сүнезиним калган ышкаш, Амы-тыным калган ышкаш,
Сүмележир Долбанымны Аксын берген Долбанымны
Сүрүп чедип келгеним бо. Адап чедип келгеним бо.
[1] Допчаан – мында ыяш дээн уткалыг.
1 … Чажыт ийикпе, азы онза чугула чугаа ылап-тыр: сымыранчыр чыгыы, дашкаар кулак салгылап органнар ч\\ ийик!
2 Тула берген.
[2] ядыы бот-бозун кижилерни.
1 Чулчуруп
[3] Шыдалга делинмээн – шыдал кирип, эът тутпаан азы дадыкпаан.
1 Тараа каап – тараа хайып (бастырган тарааныё хонуун арылдыр ыяш х\\рек-биле салгын удур =р\ эжери-дир).
1 Асуулда, харуулда – айтырыг, ш\г\мч\лекчи санал-онал.
2 Эп-камды – эш-хуу каттыжыышкын (колхозтуё эге хевири).
1 Т\р бадылергейлээр бижик – делегатка бадылаашкынга киржир эргени берип турар т\р билет (мандат). Саазын чедишпес б=д\\н \еде аревэ кежиг\н\н\ё биледи бооп чораан.
1 Бижиктиң нерези – үжүкке чаңчыктырар эге чадазы.
1 Бийир – кас ч\\ \ж\к бижиир херексел, яндай – с\в\р\п каан ыяш \ж\к бижиир. херексел.
2 Беге – будук (тушь).
1 Өргүүдел – билдириишкин.
1 Дагып, езулаан.
1 Даң дээрге араганың арагазы бора дарс-тыр.