– Бо чурт орустары үргүлчү-ле каттаар, тооруктаар черинге азып чоруур чоонган, эрлерил! Боларга идегээр болза кайнаар-даа кирер чүве эвеспе бо!..
– А мен шуут согур кижиден дора суйбанып чордум. Кулак орус уткуй чортуп келгеш, аксымче чүнү-даа супкан болза, көрбес хире чордум…
– Ча, эштер. Бис келген изивис-биле дедир бичии чорааш, чер чырыырын манап, дыштаныр-ла. Маңаа доктаарын кызыгаар шерии чөпшээревес-тир – деп, Малышев командылааш чорупту.
Бир-ле каскакка кээп дүжүп, одаг кыпсып, дыштандывыс. Одаг чоогу пөшке чөленип ора, дораан-на удуй хона берип-тир мен.
– Ээ, халак-халак! Кадай телеграм чорудар-ла… Тон чок… От шапкан-дыр ол – деп, Малышев ишти дииң кежи додарлыг, куу шепкен тонунуң эдээн оя чиртип алган нугуп тур. Чер чырып келген. Командиривис одагның одун чайлаткаш, ооң изиг орнунга чыдып алган чүвең иргин. Адаанга хөрлээ чыткан болгаян…
Мээң шавыдарым ак-ой хуна дег кылдыр хыраалай берген, дидиреп тур. Пөш будуу-биле хыраа-дожаңын аштап, чүлгүдүм. Бодум база ыяш кижи дег көжүй берип-тир мен.
– Аъттаныңар!..
Доң кара чарыкты чара булгадып үнүптүвүс. Баштайгы «таваржылга» ынчаар бүтпейн барган.
БИСТИҢ ДИДИМ, ХӨГЛҮҮВҮС–ДАА БАРГАН
Элээн хонуктар эртсе-даа, бистер ол кулактар-биле черле таваржып чадажы берген бис. Хирезин бодаарга, олар бисче дидим халдап кээп шыдавайн, ол-бо былдап, дескинип турар. Чок-ла болза бир-ле боттарынга эптиг черже бисти халыткаш, ылап кыра шаап алырын бодаар. А бистиң тала база-ла ындыг маспакче кирбес дээш, оралдажып турар.
Ынчап турувуста, Кызылдан немелде күш – Аракчаа командылаан бир салбыр ревшериг-даа келди-ле! Маңаа чораан он шаа тывалар 25 четкен. Бисти, тываларны, Аракчаа командылаар хевирлиг болза, дөмей-ле дөгере холужуп алырга, тааржыр. Ийи командир иелээ сүмележип, баштап чоруур. Чүгле тывалар эвес, бүгү-ле отрядтың орус, тыва партизаннарының хей-аъды өрүлээн: омак-хөглүг, дидим, чоргаары-даа барган. Үр-даа, түр-даа дүжүп доктааган черивиске Ивановтуң каккаш олуруптар балалайказының үнү безин мырай ындынныг. Олаг чоогу эзимнерни-даа бүдүнге саглаңайндыр одундуруптар. Азы кайы-бир часкы суурнуң чүгле кыстарының эвес, харын ажыл-амыдырал чымыжынга чайзыраан кадай-кыстарының чүректеринге изиг оттарны кыпсыптар апарган. Бистер ынчаар күш кире хона бээривиске, ол иштиниң тараачыннары безин дораан-на билип каан.
– Силер ам оларның хаайларын чылча бээр силер. Алыксаанын алгайлар аан. Кончуг, часкы ажыл өйүнде, олар-биле чаштынып ойнаары болзун! – дижип, ылаңгыя партизаннар кадайлары өөрүшкүлүг хөөреп турарлар.
Бистер-даа дүн-хүн чок сүрүп, дозуп туруп берген бис. «Бо хире шуудунга кирген шулбустар ам анаа-ла дүжүп бербес. Бичии-ле садаап, тайга-таңдының хары эрип, берт сыннар оруу ашты берзе, ынаар дезип, мырай улуг шүүт үндүрер деп биле берген бис. Кол-кол хартаачыларның бажың-балгаттарында бүдүү, «карак, кулакты»-даа дыңзыткан бис. Хүн эртип-ле турар…
«Бо дүне Хадың суурга чайлаш чок-ла келир ышкаш!» дээн медээ-даа келди-ле. Бис ол хүн Билелиг талазынга чоруп турган бис.
Сыннар кыры бораңнап турар, бүргег кежээ чүве. Имир-биле кады Хадыңче чылбыртыпкан бис. Ол баарда, черле кымга-даа көзүлбейн, чажыт чоокшулаан. Кедергей-даа караңгы дүне.
База-ла Савыйым-биле мен. Ийи талавыста ийи-ийи дөрт өөрүвүс шала-була көстүр – чүгле даажы дыңналгылаар.
– Шак бо дужувуста бажыңче баар бис – деп, эжим дүжүп алгаш, дээр-актап айытты… Ынчаар-ла чөвүргей кара-кара чүвелерже көөрүмге, чаңгыс бедик кара бараан бар.
– Ында чаңгыс бажың бар бе?
– Чо-ок! Ийи бажың бар. Бирээзи ачазы, бирээзи оглу. Чаңгыс улуг хаалгадан кирер. Херим иштинде амбар, чунар-бажың, шаңда сарааттар-даа бар. Ачазы бандиттеп чоруп турар. Оглу бажыңда бар: бисти көрген-дир ол – деп, эжим ол баар бажыңывысты билир болду. Ол база-ла чүгээр.
Улустуң таарыштыр тургускан соонда, халдап кирер медээ сураг-ла барган. Суурда ыттар ээрип-ле турар. От кызар бажың дыка ховар.
– Ча, эш Савый. Сен ачазының бажыңынга бар, а мен оглунуң бажыңынга барайн шиве.
– Че, хамаан, баар-ла. Оларның эжик ырак эвес. Бис чаңгыс черде турар болза дөмей-ле – деп кагды.
– Ам чүге манап турар бис? – дидим.
– Та. Ынаар бир кижи разведкада барган. Ону манаар-ла...
Манап-ла турар бис. Сагышка дыка анчыг… Боо так-ла диди!
– Че! Чораай-ла! – дээш, эш ыңай-ла болган.
Аъдым аксымнааш, эжимни бир эртти, арай боорда доктаадып алдым. Ында-мында сидирээр, чызыраар-ла чүве. Бир тараа кажаазынга тулдур халдып келгеш, арай боорда эглип, оя халдып олурувуста, бистиң ийи партизан эштеривис чарыштырып кирди. Оон арай өрү тырттывыс, мырай суурнуң кудумчузунда келдивис. Хамык бажың дөмей, чырыыр от чок. Эжимге коштанчып кээп:
– Кайдал? – деп алгырдым.
– Мында көөр-ле…- дээш, боозу-биле хажыызынче айыткаш, боду ынаар эгди-ле ышкаш… Шак-шок, чажыр-чужур-ла дээн, карак оду кызаңнаар!
– Хоржок-хоржок! Манаар! – дээн… Херимниң эрги хаалгазын эжим аът кырындан ажыдар чер дилеп турда, мээң аъдым келген уг-биле таварыырда, бир чартыын буза булгай бергени ол чүве-дир.
Херим иштинде девиржидип тур бис. Ийи хол иштиг: бир холда боо, бир холда дын; аът маңынга карак чажы төгүлгеш, чодар-даа чай алынмас, чүнү-даа эки көрбейн чораан мен. Суурнуң ыттары-ла чиилээр. Бажыңда кижи-даа сураг. Эжим дүже халааш, бир бажыңның эжиин барып соктагылаан соонда, эжик өттүр ында-ла орусташты. Эжикти ажытпайн, иштинде кадай кижи харыылап турар. База бир бажыңны барып соктаан соонда, оожум чугаа болу бээди. Ам харын тыныш аннып, аъдым-биле дең эгиштеп, хөлчок дериде берген турган мен.
Бир аъттыг кижи хап келди.
– Кым сен? – дидим.
– Боду… бодунуң…
Мээң Савыйым-биле сымырашкаш, дораан-на чоруй баады. Кудумчуда харылзаачылар чоруп-ла турлар ышкаш. Удаваанда чыглыр деп бир тыва шериг оол чарлап эртти.
Улуг-ла херим ишти черде чыглып кээп, оожум хөөрешкен тур бис. Дүшкеш, аъттарын туткулап алган, махоркалаан-даа хөлчок.
– Йох, шаварга хөөрээр, мурнун көрбес, бужар мал-дыр бо. Бир хаалганың чартыын буза халый берген. Дөңмээм ам кээп изип, аарып тур. Баштай билбээн-даа кижи мен – деп хөөредим. Кижи-ле бүрү бир-ле чүвээ таварышкан болур. Чадаарданың каткызы-ла хөй. Аъттар чемгерер кажаа иштинче кире халды бергеш, ооң иштинге долгандыр халдып турган-даа эш бар. Ындыг кижилерни хүндүс көрген болза, та кайы хире каттырынчыг, коргунчуг чүве: тенек аараан деп коргар ыйнаан.
Даң агарып орар. ниити байдалдың билдингени: үймээнчилерниң орай каксы бо суурга мүн-не келгени шын. Ындыг болза-даа хенертен арлы хона берген. «Бо хем бажынче-ле үнген боор» деп, ол Хадыңның бажынче карадаар кижи көвүдээн.
Аракчаа баштаан кезек шериг хемни өрү чоктап ис-даш көөр, чамдыызы маңаа манаар деп шиитпир үнген.
Караңгы имирде чээрби-даа четпес хире кижи Хадыңны өрү чоктаптывыс. Барыын чүктен чөөн чүкче аккан кызыы, моруй хемчигеш чүве-дир. Иштинде үнген ыяжы колдуунда шиви, дыт болгаш кара-хаак шырыштыг. Ынчангаш эртенги имирни шуут-ла караңгыладып келир. Элээн өрүгээ чедир суурдан ыяштап кээр шанак оруун удур-ла булук ап чыдар хемниң ооруундан эгелээш-ле, чаа исти дуй чаш хар чаапкан. Дагалыг аъттар-биле булукту өрү чылбыртып ор бис. Ийи таладан муңгаш эзимниг, чүм харлыг кадыр каскактар кызып, улам-на тарлап, шырыш дөзүнде булук дээрге мөң-мөң бозага чадалар апарган. Дага чок аът болза чеңгиир-даа хуу чок. А булуктан үнерге, шуут дүжүп кире бергилээр: уургай-кооргалдарны чүм хар мегелеп дуглап алган чыдар.
А чүм харже дүжүп турган аъттар истери көстүгүлээр; ооң эрги-чаазын ылгаары берге. Мурнунче хайгыыл үндүртүнмес: эң мурнунда чоруур кижи барык-ла мурнуу хайгыылчы ол. Хемниң бажы келгеш, ийи адырланы бээр. Ам дорт уну муңгаш. Солагай талаже чарылган кадыр өзенниң солагай чарыы – хары эрээн кадыр каът, оң талазы – чүм харлыг каскак эзим хевирлиг бүлүртүң көстүп чыдар. Ол өзенче чарлып үнерде, чүс метр хире кончуг кадыр деспилдиректи өрү харны эжиндир өргеннеп үнгеш, ам өзен унунга кирер. Олче шуут-ла аъттарывыс моортайлар дег дырбакталып, кадырга хаайы-биле үзүп чоруур кылдыр чүткүдүп-ле үндүвүс.
Таптыг-ла деспектиң эрик кырындан барып дырбакталып чорувуста, боо-даа тог-ла диди. Ок мырыңай мээң баарымда сыйт диди.
– Эрикче тарап дүжүңер! – деп, Аракчаа адыг дег кылдыр хөректеп командылавышаан, дүже халыды. Мырай эрик кырынче үне халыткаш, дүшпүшаан, чоон дыттың ийинче чыда дүштүм. Ол аразында Аракчаа, чоруй олура дүшкеш, беш чедир ада каапкан, ам база беш ок киир каап олур. Ам көрген: чиге мурнумда даялар ажылдыр сырый шивилер дөзү өзен иштинде боолар-даа диилээр, көк ыш туманналып тур. Олура дүшкеш, беш аттым. Ам ийи тала дөгере ада берген – бүдүн өзен ишти шуут-ла чарылгыже диңмирээр!
– Халак! Боом канчап барганы ол? – деп, Бадарчы боозун тепкен, тырткан тур.
– Шымда, аъттангаш хак! Өөрүвүске медээден чедир! – деп, Бадарчыга Аракчаа дужаады.
– Дыңнадым! – дээш, дунук боозун эгиннээш аъттанды.
Ол-ла ыштыва дужаай боолап олурумда, кырымда дыдым хөрээнче, дүрүглүг аргымчы-биле улдапкан ышкаш, шарт дээн соонда, кырымче чөвүрээ төктүп келди. «Картечь-биле мени ырак ажыр аткан-дыр» деп билгеш, дыт артынче чашты дүштүм. Ыя аразында сарала аъттыг Кымзай-оол бо мырай чаа чүткүдүп келген, аңгадап тур.
– Дүрген дүш! – деп, командылаан хевирлиг алгыра каапкаш, боомче ок киир каап чыдырымда, – Ххрк-ххрк! – дээн хөрээ эткен чүве бар. Көөрүмге, мырай-ла, чап-чаа дүшкен эжимниң аъды хыйыңайнып, хөрээ эдип, ийи-үш улай мөөп, өрү шурагылааш, мээң чанымда барып дүштү.
– Кайда дайзыннарыл аан моң? Чоп кончуг ыштыг чүвел? – деп, Кымзай-оол аъдынче-даа көөр чай чок, адар хараал тыппайн, база-ла даап-даап салып чыдыр.
Ам кайы-даа таланың боолары чогум кайда адып чыдарын билип алыр дээр арга чок болган. Ынча боонуң чаңгыланыы аргыштыр-карыштыр доктаамал диңмиреп туруп алган. Ол аразында бистиң суурда арткан өөрүвүс бо-ла кизиредип келдилер. Малышев-биле кызыгаар коменданы Зубков Аракчаада-ла баадылар. Ынчаар-ла ыштыг, кара шивилиг өзенче айтып чугаалашкан соонда, олче бир түлүк шупту боолай каапкаш:
– Хөме таварып кирер! – деп команда келди.
Үш-дөрт шериг мурнап, чадаг чоокшулап кирген. А кирер чер дээрге тар, барык-ла шууштур баар кызаа болгай. Мурнунда эрлерниң «бээр-бээр» дээн имнээшкини-биле кириптивис. Дораан-на чүс бежен хире метр черде шивилер дөзүнде одагларга келдивис; үш-дөрт-даа кожа одаглар кыппышаан. Эспээн, төгүлдүр хайнып-даа турар кочалдар бар; эскеш чүгле эгелеп чоруй, ара кагган-даа чем бар. Селбер шивилер дөстеринде хамык-ла эзер, чүген, артынчак, чылыг идик-хепти бөле базырып каан. Ээлериниң изи оң талакы чүм харлыг, шыргай эзимниг каскакче-ле машпайтып үнгүлээн. А солагай талада кадыр, кара каътта аъттар бир өөр чылгы дег оъттап чор. Аъттарже дөрт-беш кижи үндүргеш, өскези шупту-ла чергелештир тарай тыртып алгаш, ис-биле сүрүп, чүткүде-ле бердивис.
Мээң кожамга комендант Зубков таваржы берип-тир. Ооң боос бе дег шартагар бора аъды ол хөртүктүг, шыргай каскакка көңгүс чоруй албас; мен мурнап чажырады чүткүдүп үне бээримге, ам мээң изим-биле чоруур. А мурнувуста чадаг, дескен дайзыннар, хире-хире хая көрнүп, аткылай каапкаш баар. Бир черге келиривиске, өөрүвүстүң эң-не солагай талакы кыдыында болдувус. Аңаа элээн үр харап, каътка дужаашкак ол чарыкта кара пөштер аразын ылавылап көрген – чүү-даа көзүлбес. Ол черни эки билир азалар аът бара албас черже дескени илдең.
– Дедир, одагже чыглыр – деп, командирлерден медээ келди.
Үймээнчилерниң аъттарын дөгере одагда бадыра келген. Бежен шаа аът. Эзерниң-даа, коштуң-даа саны-биле дүүштүрүп көөрүвүске, аът чүмү-биле холда кирген. Хүнезин, чылыг идик-хеп, ок-одары чемзээ болгаш паш-сава аймаа бүрүн бистиң холувуста. Чүгле чиик хеп, эгинде боозу, куржанган дайзазы-биле барганы илдең апарган.
Ол баштайгы таваржылгага-ла дайзын барык тиилеткен. Оларның кижи бүрү-ле шала соккан, кайнаар-даа чоруй албас сербээ чылан. Харын-даа хөй хан төгүлбээни эки болган. Баштайгы октарга таваржы берген чаңгыс-чуңгус үймээнчилер бисти өөртпээн-даа. Бистен балыгланган кижи-даа чок.
Хамык аътты шуптузун эзертеп, дайзыннарның бок-сагын артып чүдүргеш, Хадың суурга каткы, хөглүг кизиредип кирип келдивис.
Ам бистиң тактика-даа өскерилген: ийи-ийи болгулап алгаш, хамык суурларга дозуп-таңныылдааш туруп алдывыс. Имир дүжерге-ле, суурдан кым-даа үнмес. А келген кижилерни кым-даа болза ол ийи доскуулга дораан-на эккеп демдегледир. Ол чурумну суурнуң бүгү чурттакчылары билир, сагыыр болгаш киржип турар.
Шынап-ла чеди хонук иштинде-ле ийи-чаңгыстап кире кылаштажып кээп, дүжүп бергилээн.
Чүгле үймээнни баштап үнген: Гордей, Матвей, Савелий дижиривис үш кулак келбестээш турупкан – барык-ла ай чартыы четкен. Дозуп-ла, манап, сүрүп-даа турар бис. Тараа орту кирген.
Бир дүне-ле Гордейниң бажыңнарынга чыглып кээп, хонуп чыдырывыста, бистиң бир «аңчывыс» тыва ашак чылбыртып келди.
– Мынаар Чаңгыс-Ааш бажынга одагланып алгаш, караңгыда мүн хайындырып олурумда, үш «мажаалай- даа» дагжап келди-ле.
– Шыята – деп, Аракчаа дөспейн дыңнап олур.
– Мен чүзү боор, дыңнаваачаңнап – билбээчеңнеп, одумну улам чырыдып-ла олур мен. Үжелээ бооларын аннып, чедип келгилээш:
– Тур! – деп хөректей-дирлер.
Мен от чырыынга көрүп чадааш, аңгадап меңнээн кижи бооп:
– Па! Бо чүү улузул? А Савелий таныш аңчы бе? Ужа! – дидим. Савелий хөлчок тывалаар чүве болгай.
– Ужа-ужа! Чүге мегелеп тур сен! Эдертип келген шериглериң кайдал? Дүрген сөглевес болзуңза, адар-ла! – дээш, шыгаап келдилер.
– Силер тенек аарыг бе? Мен сыын адар, кижи атпас... Сен бодуң билир болгай сен. Шериглер менде чүү херек. Оларга мен база херек чок! Мен кырган. Карак багай. Боо багай. Аът чок.
– А шериглер кайдал? Көрбээн сен бе?
– Бурунгу хүн орус суурларда чоруп турган. Дүүн, бээр аңнаарымда, силерниң сухарай айтырып кирдим. Сээң кадай күш хорадаан тур.
– Чүге? Кымга? Чүнү чугаалаан? – деп айтырды.
– «Мээң ашак тенек-тир. Шериглер Кызылче чана берген. Чоруп турган орус улус шупту чанып келген. Оларның чамдыызы үш-дөрт десятин тараа тараан. Анаа чоруп турар-дыр» дээш ыглап турду – дидим.
– Оон?
– Сен шериглер-биле ужуражып чугаалашпаан бе? – дидилер.
– Чо-ок. Мен мынчага чаңгыс-даа ужурашпаан. Менде чүү херек олар. Мен бичии коргар-дыр мен: партизан бол дизе канчаар. Хоржок-ок, багай, багай дидим. Ол аразында пашта мүнүм ажа хөөрей берген: – Ойо, фу! Че, олурар; чем чиир-ле. Мында шериг черле чок. Мен силерни чүге мегелээр – дээш, олурарын чаладым.
– Оон?
– Хөлчок дүктейти чудаан, аштаан чүвелер мүн чыдынга шыдашпаан боор. Олуруптулар. Кочалым мурнунга салыптым. Хөлчок далаш-биле хөлүрт-ле кылдылар.
– Ча, сен шынчы ашак-тыр сен. Бисти кымга-даа чугаалава. Эртен эрте чангаш, мээң дуңмамга чугаала. Мында өзен белдиринге хүн үнмээнде келзин – деп, Савелий чагыг берди.
– Чаа. Мен дүне-даа болза, чоруур-ла. А силерниң кадайларга чүнү сөглээр? – деп, өскелеринден айтырдым.
– «Чок-чок. Хоржок. Кымның-даа кадайга сөглеп болбас!» дижип, үжелээ бир үн-биле хорааш, караңгыже кизиредип чоруй баадылар – деп тоожуй каапты.
Аракчаа, Малышев суглар сүмелешкеш, дораан-на:
–Бо суурнуң улуг, биче – кымга-даа билдирбейн, кончуг дүрген эзертениңер – дээн.
Ында-мында удаан өөрүвүстү бүдүү оттуруп, чемгерип каан аъттарны үндүрүп эзертей каапкан бис.
– Аъттаныңар!
Караңгы имирде сынче углааш, чылбыртып үнүптүвүс. Удуп чыткылааш, чүнүң-даа ужурун билбээн эрлер:
– Чүү болган?
– Сен чүве билдиң бе? – дижип, сымыранчыр-даа.
– Гордей катыңның тывалап ырлап орар күзен-сарыг кызы кажа берген, ону сүреривис ол-дур ийин – деп кыжыржыр-даа. Сууржугаштардан чылбырты чортуп, элээн коңчап алгаш, хире-хире сидиреди челдиргилеп чорааш, даң караңгызында алышкыларның болчашкан черинге чоокшулап келдивис.
Бир-ле борзаң хаяларлыг сүүр каът бар. Ооң аргы чарыы улуг сыннар-биле тутчуп чоруй барган. Ооң хүн үнер баарында эзимниг өзен бар, Савелий дуңмазын аңаа болчаан. Ол каъттың барыын талазы шыргай өзен: демги аңчының ужуражып турган чери ол, Чаңгыс-Ааш бажының бир адыры.
Чер чырып келген. Кончуг каралыг азалар болчаан черинге келбейн, дөлем каъттан барааннап чыдар болгай аан. Хамык аътты бир черге чажырып, таңныылдадып кааш, база-ла ийи-ийи бооп алгаш, демги каътты долгандыр бүзээлей аарак чыгап үндүвүс. Каът орту кирип ора, кады чорааным партизан-биле тыныш секпередип, махорка ораап олурувуста, каът бажында кызыл хүн шона берди. Ол хүн каккан борзаң хаяже көрүп орарымга, бир чүве кылаш кылдыр чайыннаны бээди.
– Сен көрдүң бе? Бо хаяда кижи бар-дыр – дидим.
– Чок. Мен көрбээн…
– Че, дүрген бараалы! – дээш, таакпыларны октааш, дырбакталып үндүвүс.
Боо тог дээн соонда, үстүмде эжим бичии ыйгыл иштинче чуглуп кире бээди.
«Ах, ок дээпти!» деп коргуп, черде бажым салыпкан көрүп чыдыр мен. Эжим каът бажынче боозун углап, эде чыдып, адарынга белеткени бээди, анаа – кадык!
– Кым, кайыын боолаан? – дидим.
– Мында бар-ла. Сен көрген, шын-дыр – дээш, орустап каргап хыйланды.
Ам сураг барган. Үңгей аарак чоктап олурувуста, сүүрнүң мырай бажындан шериг хептиг кижи харап келди. Мен ону Мунзук деп танааш, «партизан хептиг эжин-даа эндээ танып адыптарын боларың» деп бодааш, туруп көскүлеңней бээдим. Көрүп кагды. Ооң мурнунда хаяларже айыткаш, «ында бар, оваарын» деп хол-биле имнедим. Ийи кижи ол-бо харап, дилегзине бээдилер. Оон, мырай каът эдээнче имней каапкаш, ыңай кырлады маңнашты. Ам көрген: дөө-ле каът эдээнде, аңаа дозуп турган бисиң өөрүвүс кырынга маңнажы берген, үжелээ холдарын сарбайты көдүрүп алган, дүжүп берип турлар ийин моң!
– Ураа! Чудаан азалар ам чок! – деп, алгыргаш, эжим мени куспактапты.
Эң сөөлгү дайзыннарның эң сөөлгү огунга таваржыр часкан эжимниң өөрүп, хыы ханып турары-даа медээжок. Дораан-на каткы-хөглүг чыглып келдивис.
Кайда, чүде бажын ашкан байлар боор ийик: арны-бажын агбагар дүк үглээн, аштаан карактары дүвүнде дүшкүлээн, езулуг-ла капкага чыткан адыглар дег. Кээшпе соруп турда, ыжы чүгле аксы-думчуундан бурулаар эвес, карактарындан база буругайнып турганзыг.
Ол эртенниң кааң аязы-даа кедергей!
Долгандыр-ла сыннар эдектери чаттылып бады келгилээн. Дыт эзими дыңнаалап, хадың эзими каттыржып, шынаалар дүдүскектеп, хадак торгу өң чазаан. А ол чымчак ак-көк өңнүг октаргайда үн үспес хамнаарактан аңгы кас, өдүрек, аңгыр, дуруяа дээш түмен суг кужу дүн-хүн дивес, «ойтулааштап» эгелээн. Сыын кажааларында ам кидин-не самнап үнеринге белеткенип, хилиң-дазыл бөрттерин кеткен өөр-өөр сыыннарның хереп, шергеп маңнажып турары бир чараш…
ЧАА ДУЖААЛ
Бис-даа ам чанар деп амырап тур бис. Кайыын ындыг боор!
Каа-Хем кожуун девискээринден дерзии өлүрүкчү Антон баштаан бөлүк дээрбечилер боо-чепсектиг хөлзеп үнгеш, Элегесте күрбанк салбырының эргелекчизин кандыг-даа ужур-чурум чокка өлүргеш, оон элээн түңнүг акшаны былаап дээрбедеп алган. Ук дээрбечи идегеттер Улуг-Хем кожууннуң девискээринде барып хөйнү хөлзедип, хамыкты хайындыргаш, Бии-Хем кожууннуң девискээринче углаан деп медээ келген.
Ол дээрбечилерни чер-черге дозуп тургаш, ол-ла черинге узуткаваан шагда, Кызылче чанып болбас деп чаа дужаал келген.
Чап-чаа, тиилелгелиг доозулган дайынчы онаалга төнгенинге өөрүп турган сагыш-сеткил ол медээни дыңнааш, сооп, ундарап баксыраваан. Харын-даа дайынчы килең-кылык улам-на хайынган.
Чазын харлыгда кедип үнген кышкы идик-хеп шынаа черлерге дыка-ла көскү, билдингир апарган. Ам баштай чашкан тараа шымырарып, хек эдип турар. Ындыг болза-даа кайы-даа сын кырынче дап бээрге, дүъш-даа четпес, хар-хөртүкке барып эжиндире бээрин солдаттар билир бис.
– Ажырбас, оолдар, ажырбас. Суурларда кежээ-кежээ ырлажып базып турар кыстардан ыятпаңар. А ыдык Буура сыннарының кырында ланчыы-биле амыргалап базып турар Антон «төрелди» уткуп алырда, бистиң хевивис харын-даа чуга деп билиңер…
– Ол-даа шын. Дайынчы амыдырал биске ону өөредип каапкан. Харын-даа солун чүве ийин мооңар, эштер: бир кезек челдиргеш, чап-чаа хары эрээн аяңда кызыл чайт бес чечээниң аразында чындыйтыр шайлап орар. А оон бир кезек челзи каапкаш, мөөреве хөртүкте чара чүткүдүп турар аан – дижип, солдаттар-даа, командирлер-даа иде бодап, хөөрежип турар бис.
Дөрт-беш, алды-чеди кижи кылдыр үзүлгеш, дөө-ле Эжим, Демир-Суг бажы, Каа-Хөл дээш арттар кырын барып, дүн-хүн чок дозуп, таңныылдаар; хем-хемден ис кезер дайынчы албан таварышкан. Аңаа баргаш, үш-дөрт хонгаш, өскелер-биле орун солчуп, чылыг шынаа кирзе, экизи-ле ол. Дайынчы хүлээлге кадыырап, шыңгыыраан тудум, дайынчы бүрүзү кандыг-даа чаныш-сыныш чок, дайзынны дегийт-ле көөрүн чадаар: дүрген-не өлүрзе дээр ол-ла.
Бир-ле бүдүү сүмележигде мындыг чугаалар болгулаан:
– Өөкте кулактарның байдалы баксырап, холда киргенин дыңнап кааш, Антоннуг кезек бээр келирин дидинмээн боор. Бир эвес ындыг-ла болза, олар ам Кашпалдааш, Хереме барган.
– О, Антонуңар аза болгай. Кижи болганга көзүлбес. Кедерезе, оон күш тыртып турар чадавас.
– Сын кырынга олар мынчага черле чорбас, хоржок. Кижилер кайы-бир муңгаш черге бузуп чытса-даа аъттар шыдавас.
– Кызыл-биле харылзашкаш, оон харыы манаар. Ооң бетинде доскуул, сүргүүлдү кошкадып болбас.
Ол дүне Савелий суурунга элээн-не бөлүк хонганывыс ол. Дыка-ла кааң, соок дүне болду.
Эртен даң караңгызында чемгерип каан аъттар чанынга таңныылга үнгеш, уйгу-биле дең-дуң демисежип, кол нуруузун дүжей аарак олурумда, хүн сыннар бажын шонуп келген. Ыя хавак баарында, узун дыттар бажында хек кааң эртенни өөрүшкүлүг медээлевишаан: «Че, хөөкүй Аңгыр-оол! Чүзүн ынчап, хилинчектенип, холуңда бооң оскунуптар чазып, инек-сокпалап олурар сен. Удуй тыртып ал; мен бо узун дыт бажындан долгандыр көрүп, ырлап, сени өпейлеп олурайн» деп хамнап-ла олур.
– Аг-аг! Хагв-хагв! – дээн соонда, ийи ыт арыгже чарыштыра-ла бээди. Дыңнаалаан: аът даваны чизиреп, бетии сугну халдып кежип келди.
Челдиг ак аъдының хөрээн кара малгаш кылдыр эжиндирип алган, Тос-Хол дижиривис, солагай айтыр-салаазы чок партизан ашак арнында өрт кыва берген улдап кээп:
– Командир, бээр эккелем! – деп, менче аксы хаалбас алгырды. Ол аразында Аракчааның чонаада улуг ала карактары улам чидий берген маңнап кээп:
– Чүү болган? – дей-дир.
– Мында, бажыңнарда бир кадайда хлеб тыртар-ла. Мен карак-биле көрген. Чеди кижи, чаңгыс багай аът бар-ла. Ча, шымда шапкай-ла! – деп, даады-ла хемни өрү кымчызы-биле айтып, ол суур моон көстүп турар чүве ышкаш, аът кырындан ынаар херевишаан хөөреди.
Мен медээни-даа дөгере дыңнавайн, херимни ажыр мергелени бергеш, кажаада чемгерип каан аъдымны чүгеннээш, эзертенгеш, олурупкан мен. Уйгу түлүүнде хенертен дүүреткен эрлер шала-була туттунуп, эзертенип турда, бир кайгамчык солун: бөөлдээш хевээр эзертенип, чер-даа суйбаар, хойун-даа үженир кижи бар; четтинмес аъдын тыртып, оозун салгаш, эзеринче маңнап, аъды ырай бээрге, эзерин белеткей тудуп алган сүрүп-даа турар эш бар. Ол аразында:
– Аъттаныңар! Шымдаңар! – деп, команда ийи-үш чеде берген. Командирлер баштааш, ыңай-ла болган. Агым-даа, хөөлбек-даа сугларны шииледир халытпышаан, арыгны кешкеш, демги суурже чоктаан арыг кыдыында орукту өрү чарыштырыпкан бис.
Суур көстүп келди.
– Шала тарай аарак, суурну чава ап кирер! – деп, джуаал чоруп ора-ла берген.
– Ыт-куш-даа чииңейни-ле берген. Даштын кижи ховар, ийи-чаңгыс көзүлзе-даа, бажыңнарже шала көстүп кирер. Демги медээ чедирип келген Тос-Хол-биле кады хапкан командирлер баштааш, кезек кижи уткуй маңнап кээп, суурнуң мурнунда кош-кош эзимнерлиг, өзеннерлиг, каътчыгаштарлыг дагже айтып алгырды:
– Кончуг азалар,бар-ла чыткан чаңгыс булкамны, шоодай ортуже далганымны алгаш, мыя бо дагже угладылар!
– Аът-хөлү чүү-дүр?
– Боо-чепсээ чүү-дүр?
– Чеже кижил? – деп, улашкан айтырыгларга кадай дораан харыылагылаан.
– Чаңгыс чавыдак хоор аъттыг, чеди кижи-ле чорду.
Ол аразында партизаннар сууржугаштың иштин бир эргилгеш, чүнү-даа согарынга белен ышкаш, хаглып келген.
– Ийи-ийи бооп, араңардан чүү-даа эртпес кылдыр дагны долгандыр бүзээлээш, дораан-на өрү шүүреп чоктаптыңар. Сүүр кырынга чыгап кээр бис. Минут-даа саадап болбас! Чадаг дайзыннар оон-моон эрте халышкаш, өске сыннарже эрте бербезин!