Солагай талавыста ак аът, оң талавыста кадыр аргажыгаштыг өзенни өрү Малышев, Мунзук үжелээ чергележип үндүвүс. Мен ийи эжимниң ортузунда – өзенниң иштин өрү чоктадым. Мунзук оң талада эзимни өрү, Малышев солагай таламда каътты өрү чоктадылар. Оларның кайызы-даа муңгашталгаш, бирде меңээ чоокшулап кээр, бирде ырай-даа бээр. Мен база-ла кадыр өзен ишти муңгашталы бээрге, кайы-бир талаже чүткүдүп үнүп чордум. Аъттың хөрээн киргиреди өргектенип-ле олурар бис. Өзен бажы чоокшулап, кызаалап олурда, бис үштүң аравыс база-ла чоокшулажып келген.
Канчангаш-ла Мунзукту көөрүмге, каът дөзүнче кедеңгирлей көргүлээн соонда, чык-ла кылды. Оңгарда меңээ ооң боолаан хараалы көзүлбес.
– Манаар, манаар! Чүнү боолаар? – деп, Малышев дужааштыр алгыра каапты. Дап берген уг-биле иелээ деңге Мунзукта чүткүдүп чеде бердивис. Эживистиң холу-биле айыткан черинче көөрүвүске, каът дөзүнде, эзим кыдыында дытта чавыдак хоор аът баглап каан тур.
– Чүнү бооладың?
– Ол дыт дөзүнде кара тоннуг кижи чыдыр, ону бооладым. Ам-даа чыдыр-ла ол – диди. Чыткан ыт дег, бөкпек кара чүве барын-на бар. Чеде бээривиске, өңүн карарты будуп каан, алгы тон чыдыр. Чуларлыг, арган аътка бичии далганын, тоннарын шарып чорааш, ооң ыңай чорбастаарга, каггаш, кончуг шыргай мыйгак-хараганныг эзимче киргени илдең.
– Ээй, чаштынган херээңер чок! Шериглер долгандыр бүзээлеп алган! Туруңар! Дүжүп бериңер! – деп, командиривис шырышче дужаап, чөвүн чугаалааш, шилиредир чүткүдүп кирипти. Бис-даа эдериптивис. Мээң шавыдарым торлур эвес, чара эжиндирип чорумда, шырыштан кара-куш ужуп үнгензиг, толур-талыр-ла дээн. Боом дораан углаттынган:
– Тур! Стой! Кым сен? – деп мөөредим.
Тыва өң тоннуг, дүктүг арынныг кижи ийи холун көдүрген: «Хөрээмче ат, че!» дээнзиг, туруп келди.
– Шимчеве! Өөрүң кайдал? – дээш, боом аксын ооң арнындан бичии чайладып айтырдым.
– Та… мында, кайда бар-ла…
Ол аразында Малышев маузерин тудуп алган, шылырадып кээп, шыңгыы-шыңгыы орустаан соонда, үне кылаштап келди. Ооң имнеп айыткан өчүүнден алырга, чоогунда эштиг.
– Туруп кээп, дүжүп бер! – деп дужаарга, бир-ле кыс адыг дег, дүрзү база-ла чылбырты туруп келди. Ол-ла черинде октагылапкан бооларын ап алдывыс. Дораан-на сүрүп үндүргеш, ак черге аппарып кадагаладыры-биле дужаап берген. Демги тыва тоннуг, меңээ таваржып, туруп келген дээрбечи – Улуг-Шөл чурттуг, дагыр салаалыг бызаңчы Андрей: танып кагдым.
Ам улам-на чүрек доктаап, сеткил маадырланып, дидим дилеп чоруптувус. Чүк-чүктеп үнген эштеривис бедик кырынга баштажып, кайда, кандыг шырыштар көрдүнмейн барганын сөглежип, имнежип, аралажып-ла тур бис. Дагның мурнуу арнынче маңнажып ашкаш, ында ийи дээрбечи туттурган деп дыңналып келди. Ам Антон боду баштаан, үш-ле кижи арткан. Улам эривис хайнып, орустап, тывалап кыйгырып, чиңчерлеп-ле тур бис. Сура-аг.
– Бис черле дүжүп бээр дээш, Антондан чара маңнашканывыс ол… «Кым мээң-биле кады чоруурул, чорзун. Кым боду, канчаар шыдаарыл, боду тынын алдынзын. Ам байдал бергедээн» деп, Антон эң сөөлгү дужаалын бо даг кырынга берген деп, туттурганнарның өчүү-даа ол. Урук-биле чушкуза-даа, үнмес хире шырыштар эңмежок. Аът, бот-даа шагзыраан. Дүъш чоокшулап, изий берген. Чамдык өөрүмнү көөрүмге, ында-мында бедик ийикпе, чудук-даа кырында кыйгырбышаан, таакпылап, дыштаны тыртып чоргулаар. Бир-ле кырында чадаң пөштерлиг, долгандыр кадыг-кара шырыштарлыг бозага хая кырынга үнгеш, аъдым секпередип, кээшпелеп олур мен. Иштики хевим хамаанчок, шериг бөргүм безин көк суг, ийи чулчургайым дамырлары чарлы бер чазып, аарып олур.
«Антон болза Кочетовтуң партизаны, отрядын тук тудукчузу чораан болгай. ам чончап барган, дедир тенээн аза боор?» деп бодап олур мен.
Хаяның адаанда Хүртүлек шилиредип чор. Хаяның хүн үнер талакы какпаанда дыттар дөзүнде Хунажын дижиривис, ылбай сарыг партизан эживис чугааланып, мүргүйлеп чор. Оларны мен кырындан көрүп орар мен.
Бир көөрүмге, Хунажыным хая хөрээнче көрүп алган, чугаалажып тур.
– Хүртүлек! – деп кыйгыргаш, маңнап-ла баттым. Хунажынның чанынга шалырадыр маңнап кээп, өрү көргеш, бодум база аазады бээдим. Хая тиинден сеспигир үгү дег карактар хереп, ланчыыны бисче удур хөлдеп алган, бо ыйнаан! Ланчыының аксы безин карарып көстүп чыдар.
– О, силер чүге дыңнаар чок? Че, бээр дүжер-ле! – деп, боомну бут чанынга тургузуп алгырдым.
– Силер мени өлүрер бодаар-ла. Шынын чугаалаай-ла – дизе-ле, тывалаар, шокар Антон бо-ла-дыр. База танып кагдым.
– Чо-ок! Бис кымны-даа өлүрер чок. Тенек кулактарны безин шуптузун бажыңнарында тырткан. Ам олар тараа тарып турар, көргей-ле – деп, орустарның тывалаар аяны-биле чугааладым.
Малышев кизиредип кээп, орустажып эгеледи. Бистер оон, моон көвүдеп-ле тур бис.
– Бооларың бээр бадыр! Бодуң база дүш! – дээн.
Антон корткан-даа чүве чок: «Мен дүжүп берзимзе, амы-тыным арттырар силер бе? Бир эвес өлүр чүве болза, ам-даа өртээм алыр мен» дээр сагыштыг, бисти удур байысаап чыткан. Мен ол аразында: «Көзүлген-не черинге кандыг-даа чөпшээрел чокка адар» деп, ынчаарда моол дылга үнүп турган «Тываның шыны» де солунга үнген дужаалды бодап, бир чурттуг Антонумнуң арнын көрүп, үнүн дыңнап кааш, демги каржы бодалдарым арлы хона берген тур мен. Чаңгыс бора безин мунган, даады-ла аалдар кезип арагалап, хойтпактап ижер, эът дүлдүрүп чиир, тывалаар эр-ле болгай.
Адак сөөлүнде, үш ланчыы, бир маузер, бир наган, хоразы төнген араатаннар сөөгү ышкаш, хая баарында каңгырт барып дүштүлер. Улдуңнарны элеп, турулган, өрттенген, хончузундан базар апарган сапыктарлыг үш дүрзү куйдан үнүп, арай боорда бады келдилер. Антон бисче углай кылаштааш:
– Каям, кээшпеден берип көрүңер – диди. Кымны-даа мурнай, мен тонум карманынга төктү берген чораан кээшпени сунуп келген адыжынга ура кааптым. Ол аразында ооң хаван өеэзиг додугуп, хорлаан холдарын болгаш чук сарыг дүктери куйгаландыр өрттенген арнын көре каапкаш: «Арыг эвес, ханныг хол деп чүве даштындан-на илдең-дир» кылдыр бодай кааптым. Хөлчок чоон кылдыр орааган – оттуг хадың будуу кезек дег таакпызын чазыйы-биле соруп турда, тыныжы дакпыш.
«Шыята, онза-ла буянныг херек үүлгетпээн ышкаш болзувусса-даа, база бир дайынчы онаалганы күүседип, тиилелгелиг болдувус!» – деп, бедик өөрүшкү чүректе ойнап эгелээн. Орус, тыва партизаннарның каткы, чугаазы кадыр хемнерниң сугларының чаашкын соонда үерлээни-ле. «Даштыг хем эрииниң чурттакчылары алгыжы болур» деп улустуң чугаазында ышкаш, эң-не ыыттавас дайынчылар безин кыйгырып чугаалаар, кустуктур каттырар апарган.
Туттурганнарны аспаңнадыр, хөкпеңнедир сүрүп кээп, Шивилигге аппарып, аксын-сөзүн ап, дужаалда айытканы езугаар херээн күүседип каан.