– А бистиң ары таладан келген шериивис кайда баарды ынчаш? – деп, Чүнчүк-оол айтырды.
– Мында келген-не дижир чүве… А силер эвес силер бе? – деп, уруг арай аңгадап дедир айтырды.
– Ийе-ийе… Бис, бис-бис… Че, чоруур-дур! – деп, Шагдыр-Сүрүң далаштыра бээди. Ооң хөөмейин мен хууда демги айтырыгга таарзынмаан кылдыр билип алдым.
– Бис келгенивисте, силер ам кортпаңар. Бо өглер, аалдар иштинге сөглежиңер. Ол дээрбечилер каяа-даа көстүп келир болдур, бисче дораан медээ бээр эвеспе. Билдиңер бе?
– Чаа – деп, аныяк, чараш херээжен үш чаштыг кара бажын бичии мөгеш кылды.
Бистиң дүнеки хайгыычыларывыс ревшеригниң кол кезээ Бора-Шайның мырыңай ыңай Хорумнуг-Ойда турар деп медээ эккелген. Барып каттыжар дээш, аъттаны бээдивис. Аңаа нам сургуулдан Базыр-Сат, Өвүрден келген партизан Токтак-оол – ийи шеригниң буттары ыжып аараан, бистиң-биле кады чорууру бергедээн. Ам канчаар, эки серемчелиг чорааш, Хөндергейлеп Чадаанаже ажа бериңер дээш чорудупкан.
Бора-Шайның Ак-Кежиглеп кешкеш, Хорумнуг-Ойга чеде бээривиске, араттың аъттыг Кызыл Шерии чыскаалыпкан турда көөрге, хөлдүг, сүрлүг-даа, магалыг-даа. Бистиң эки турачы шокар кезээвистиң мурнундан Шагдыр-Сүрүң комиссар Серенге халдып барып рапорттаан соонда, бүгү-ле езулал мендилежиг-биле хүлээй шаап алган.
АТКЫЛАШКАНЫВЫС
Ол-ла аъттан-даа дүшпейн чоруур дээш, улай чыскаалып турувуста, демги бистиң Чадаанаже чорудупканывыс Токтак-оол кур челдиг бора аъдының кара маңы-биле чаңгыс кадык будунуң кырында дыртыйты олурупкан бо хап келди. Комиссар Серен, ооң чөвүлекчизи Свиридов дээш хамык-ла командирлер Бүлчүң, Тоткан сугларның мурнунда алгыра аарак, кымчызы-биле айытпышаан илеткеп тур.
Мээң кулаамга четкен-не сөстер:
– Хамык үймээнчилер Бора-Шайның Берт-Арыг бажында аалда чыглып келген дойлуп туру. Дүүн кежээ чаа ээн турган аалда кижи-даа хөй, багда аът-даа хөй-дүр. Бис ыңай бүдүү чылбыртып эртип чыда көрүп кагдывыс. Дораан-на бээр халытканым бо…
«Шыяата, ам-на таваржырывыс ол-дур! Мынча күш чүзү боор, кезек-кезек кылдыр үзүлгеш, кулугурларның чүк-чүгүнден хөме таварып-ла кирер боор бис» деп бодап, чамдык чанымда өөрүм-биле чугаалажыксаам кээп тур. А чыскаалга ындыг ужур чок.
Оон-моон, кезек-кезек аайы-биле бажындан куду командылаан соонда, эң мурнунда кызыл тугун хөлбеңнедир туткан, дөрт каът чыскаал шимчеп чорупту.
Биеэги-ле чүк-чүкче доскуул-хайгыылды үндүрбүшаан. Боолар-даа эгинде хевээр. Тайзада куржанган ок белде, таалыңда хөй ок-даа дергиде хевээр. Челип, шошкуп дүргедээн-даа чүве чок. Анаа-ла кыс аппарып бээр дээн кудадан-даа оожум ышкаш сагындырар чоруп орар мындыг.
Чанымда чораан Дажыдан сымыранып айтырдым:
– Чоп мырыңай тоовас улузул моң? Чаалашпас дээн чүве бе?
– Та, эжим. Бар чыдарывыс бо-ла ыйнаан.
– Мынчаар бөкперлежип алгаш баарга, чаңгыс ок безин каш-каш кижини дешпий өде-ле бээр ыйнаан. Торлааны боолаарга, хөй өлүр чоруу бөлүк чоруунда-ла болгай.
– Өжегээр, кортсуннар дээш, түрү бастырары ол боор. Боларың кайын эндээр дээр сен. Мурнунда-ла чаалажып чораан, Бүлчүң чанчын-даа чораан чүү ийик. Кортпа-кортпа…
– Коргар чүвең кайда боор! Харын мурнунда улус мурнап көргеш, езулуг аткылажыр, а бис чүнү-даа көрбейн, хей-ле мөөңнежип чорааш, ашкан ийикпе, хайган октарга таваржып канчаар болдувус…
– Э-эй! Чугаалашпаңар!..
Бора-Шай уну, Берт-Арыг бүрүн көстүп келди. Бис арыгның адаанда болгаш ооң бажында аалдар бистен ажыт.
Улуг чыскаал Берт-Арыгның артын өрү-ле чоктапты.
Ол-ла дөстүнмейн чорувуста, чүк-чүкте доскуул, хайгыылдар биле харылзаачылар хараачыгай ышкаш кээп турза-даа, оларның чүнү чугалап кээп турары ортузунда чораан биске көңгүс четпес. Чыскаалдың соонда, улашкан партизаннарга оон-даа дора болбайн аан.
Арыг бажында аалдар көстүп келди. Чо-ок. Хөй кижи, хөй аът-даа чок. Аңаа чүге турар чүвел. Оон харын бистиң мурнуку шапкынчыларывыс кээп турар. Ийи-чаңгыс херээжен кижилер көзүлзе-даа, анаа-ла аалда өглер ээлери кадайлар дээрзи илдең. Доскуул-хайгыылга үнүп чорааш, халажып кээп, чыскаалга каттышкан оолдарның чугаазы бүдүү дамчып келгенинден алырга:
– Өглерге кидин-не аъш-чем кылып, чемненип тургаш, мырыңай-ла чап-чаа тараан-дыр. Аяктарда далганнарын безин ара каапкан, шайы безин сооваан.
– Аалдың херээжен ээлери безин барык чок… Ийи-чаңгыс-ла кырган кадайлар арткан. Херээженнер болгаш бичии уруглар ыя ол кызыл-хараганнар, арыг-дашче кире маңнажып, чаштына бергилээни илдең.
– А дээрбечилер Берт-Арыгже кирер дээр хуу-даа чок. Дош-Булук кидин-не чиндиреп сарыг-суглаан…
– Суму даргазы турган аныяк херээжен кижи боду бо аалга тургаш, уткуй хап кээп, бистиң шеригде каттышкан-дыр. «Дээрбечилер маңаа кээп кежээлеп, доюлдуруп тура, силерниң барааныңар көргеш, доп-дораан аъттангаш, мыя өрү, Моолдуг-Хем оруунче чоктады!» деп сөглеп берген-дир. Боду дөө соонда, партизан шериг аразында чыскаалып алган ол-дур – дишкен.
Шынап-ла хая көрнүп көөрүмге, демги ээн аалда туруп калган уруг дег, ала тоннуг, аныяк херээжен кижи чортуп олур. А кара арыг шериг биеэги-ле чыскаалывыс-биле ырак эвес көстүп чыдар: Кызар-Даштыг Моолдуг–Хем оруунче шуужуп-ла олур бис, Хемниң бараанын көөрүвүске, бүгү-ле Таңды Өвүрнүң моруй хемнери ышкаш, даглар төнчүзүнден бакылап үнүп келгеш, сайы дөңнелип мозураргаш, суг чер иштинче кирип кадып калган. Ыяжының төнчүзү-даа ол. Ооругнуң баарын талазындан хемчигеште кээп үскен хаялыг туруг. Ооң баарында шыргай арыг бар.
Бистиң чыскаалывыс ол туруг баарында арыг сыскыынче кирер углуг, ынча-мынча чоокшулап олурувуста, туруг ужундан боо даажы тиңгиңейнип-ле берген!
– Ол-ла болгай! Ада бээди! – деп алгыра каапкаш, эзеңги кырынга хере теп туруп кээп, чыскаалдың кызыл туктуг бажын көөрүмге, дагдан каккан күштүг хат салбараңнады бурунгаар шөе шаап аппар чыткан ышкаш апаарды. Хамык өөрүм оң талаже ээй тырткаш, чиге бурунгаар демги-ле хорум, сай, дөң, эл, кооргал хем аксынче калбартыпкан.
Боо даажы, ок сыылаажы улам көвүдээш, демги куржааңгы хаяларлыг туруг бүдүнге коңгуңайнып диңмиреп турар.
Ол-бо таламда аъттар каккылашкаш-даа, даш хорумга илдигип бүдүрээш-даа, ужуп турары мырыңай аажок. Ушкаштың чайылган шериг кырынга тулдур халып келген аът боду база ужар чүве-дир. Мен ону көре тыртып кааш, чарыштырып ора көөрүмге, доң сайда барып, мурнап бар чораан комиссар Серен биле чөвүлекчи Свиридов ийи маузерлерин уштуп туткулап алган, аразында кыйгыржып чугаалажыр-даа, Серен маузерлиг холун көдүрүп алган, алдын диштерин кылаңнады:
– Доктаап дүжүңер! Дайзынче от-от! – дээни-ле дыңналыр. Аңаа ээй тырткаш, хая көрген; калбак шериг көшпүшаан. Бажы ийи-чаңгыстап дүжүп, дедир диңмирээн дагже бооларын углап эгелээн. Станоктуг пулемет сөөрткен ийи аът хойган уг-биле хорум-дажын козурады халыжып бар чорда, Бүлчүң чыпшыр четкеш, төрепчилепкен кел чор. Аъттарның дынын туткан… Шагаан-Арыг чурттуг бир орус эр (адын уткан-дыр мен) чүү-даа болза чайылбаан. А пулеметчулар чайлып калгылаан.
Мен бир элчигеш баарынче кире халыткаш, дүжүп, аъдым узун-дынын безин салбайн чыда, дагда боолап чыдар дайзыннарны көөрүмге, чүү-даа көзүлбес: ында-мында хаялар аразында ыш бурулаар. Ол болза оларның аткан боозунуң дары ыжы-ла ышкаш. Бистиң огувус дегген чер, даш база бурулаар болдур ийин. Оон бир ыштың адаан хараалдап, беш бооладым. Соовустан өөрүвүс аъттыг, чадаг кээп-ле турар: бош аъттар-даа кээп турар. Бир көөрүмге, нам сургуулу эжим, Еңзак аъды чок бо маңнап олур, эгииш-тыныжы-даа медээжок. Ол аразында Бүлчүң пулемедун мээң чанымда дүжүр тыртып алган садырады бээди. Бистиң таланың ол кончуг дайынчы одун четче эвес-даа ажыдыптарга, демги баштайгы диңмирээшкин чидип, бүгү-ле даг-дашты – Бора-Шайны хөме баскан.
Мен баштайгы беш окту аткан дораан бир кызыл беш окту дүвү-далаш киир баскан: кара шору, шанчып, базып чадап-чадап, адыра тырткылааш, чаңгыстап суп алгаш аттым. Ооң сургуулун кылып өөренмээн, хөлчок коргуп, далашкан хол сирилеп, чандыр салып чытканымны аңаа-ла билинген мен. Бүлчүңнүң пулемедунуң огунуң дизии ораашкаш, база соксай берген: ок шуудуп бээр дузалакчы чокта, ооң узун, кожалаң дег дизии чорбайн барганы ол-дур ийин.
– Адарын соксадыңар! – деп, команда келген соонда, шимээн намдаш кылынган. А хаяларда чаңгы коолавышаан.
Командирлер дагже дураннап көрүп, сүмележип-ле турар. Бистиң соовуста сандараашкын ам-даа эңмеленмээн: кайгал Тараачыны көөрүмге, тыва тонунуң чеңин берзенипкен, аъдын чедип алган, инек мыяалаан кадайлар дег, эдээнде чүве-ле чыып, хыйланып чоруп тур.
– Аъттан ушкан кижи аъдын салыпса-даа, оода черде бөргүн ап алза! Чүге-ле ужа-тура маңнаар чүвел!..
– Че, эштер! Мээң соомдан он беш шериг аъттаныңар! – дээн кыйгы үнген, көөрүмге, Бүлчүң бо-ла аъттаныпкан кыйгырып тур. Мен ам кээп боом чүктеп, элден аъдым үндүрүп, аъттангаш көрген: биеэк-ле ырай берген, чарыштырып бар чор. Дайзынны бир ойдан барып дозары ол чүве-дир.
Маадыр-оол командир взвод шериглиг туругнуң мырыңай арны-биле чадаг, дорт үндү. Адып-адып, дагны өрү үнүпкен дайзыннарның соо-биле сүрери ол.
– Арткан бүгү шериг бистиң-биле! – дээш, Серен чөвүлекчи-биле иелээ даштыг сайны өрү ыңай-ла болду. Оларның соондан кизиретпишаан, демги туругнуң үстүнде ак сай кыдыынга доктаадывыс.
– Бо туругнуң арты – узун оорга бооп, шөйлүп үнген даг бо-дур. Дайзыннар мону кырладып, аткаарлап бар чоруур. Мооң мурнуу талазындан Бүлчүң келген. Соондан Маадыр-оол сүрген. Ам сыр артындан он аъттыг шериг хөме чүткүдүп үнер-дир. Маңаа үнүп чыскаалыңар! – деп, комиссар командылады. Мен үне халыттым. База-ла нам сургуулдары Самбуу, Дажы, Оруспай, Өвүрден партизан Эренчин дээш, он кижи чыскаалы кааптывыс.
– Дүрген кагыңар! – дээн, сайны кешкеш, көңгүс ак дазыр арга чарыкче үнүптүвүс. Бир хая көрнүрүмге, ол-ла Моолдуг-Хемни өрү Артаа, Дыртык-оол суглар баштаан он шаа кижи чарыштырып чоктады. Олар демги оорганың дөзүнден дозар ужурлуг. Бис арга чарыкче үнгеш, элээн өрүлеп, мырыңай-ла ак ээн ээтке үне бээриивис билек-ле, чиге мурнувуста оорга кырында, теве мөгени хевирлиг мозураштардан ада-ла бээди. Баштайгы октарны ыяш-ла хараалдап аткылааны ол боор оң. Бистиң аравыс-биле шый-шый-шый кынны-ла берген. Ам көрүп турарымга, бистиң взвод командири томуйланмаан болдувус. Он кижини мурнай үне халдып кээп, чыскаалыпкаш мурнунга чораан мен:
– Тарап, дүжүңер! Дайзынны харыылап адыңар! – дээш, дүже халааш, чыдыптым. Самбууну көөрүмге, ак аъдын доораландыр тыртып алган, аът кырындан боолап тур ийин моң!
– Эй! Дүшкеш, ат! Дайзынга көскү хараал болба! – деп алгырдым.
Аъттарывыс тутпушаан, ында-мында тарай чыткылапкан, дөгере адып-ла чыдар бис. Оорга кырында боо даажы киткеп-ле турар… Ындында Бүлчүңнүг кезек-биле база изиглежип турары биске дыңналып келир.
– Аъттарны мыя ыйгылда, чаңгыс дытка баглагылап каапкаш, чадаг бурунгаарлаар-дыр. Октуг таалыңнарыңар эгиннеп алыңар! – деп командыладым: туп-тура халааш, бодум мурнай барып багладым. Чаңгыс-ла партизан Эренчин бырданныг, тыва кара саадактыг, таалың чок. Ыгыйып алгаш, торлаалар дег чергелештир күдүйтүп-ле олур бис. Бир шулу ак чал кырынга чорувуста, ада-ла берген! Изинчиг-ле чүве. Олар даштар артында оңгуланып алган, биске чүү-даа көзүлбес. А бис ак черде көстүп чыдар… Бисте оңгу кастынар херексел-даа чок. Бар-даа болза, ол тас, дажаң арга-чарык доң; шуут-ла башты черге салыпкаш, чыдар, ол-ла. А бис шөлде көрүп турар хөй өөрүвүске мырай илдең бис: дуран-биле болза октарның кайда дүжүп турары безин оларга тода көстүр. Дайзыннарның аштаан октары, хөлчок өөрээн-даа чүве дег: «сыйт-сыйт, та-ай! Та-ай!» кыннып, бистерни чандыр соора ызырып-ла турар… Бир ок мээң мурнумга черге дүжерге, ол доң чер безин дыка ханы сирт кылынды. А ок ынаар агаарже «хы-а-а!» деп хомудап, кышкырып үндү. Мээң думчуумга чуурулган даш, эзилген коргулчун чыды хуюксуп келди. Хорадаарым-даа хөлчок. «Авамның чыттап, суйбап чорааны мээң сарыг бажым боларның чүзүн алган?! Мынчап чыдар болза, халас баар-ла-дыр» – деп боданы каапкаш:
– Харыылап адырыңар-ла! – деп кышкыргаш, сирт кырында бир эң бедик өг дег кара хая бажынче беш улай база кааптым.
Эштер, дыңнаңар! Туп-тура халааш, бежен базым хире маңнашкаш, чыда дүжээлиңер! – дээш, бодум мурнап маңнааш, чыттым. Ында бичии ажытталыр чалданчак чер бар деп билген мен. Ок даажы дам барган! А ооң кадында ол бут ужундан, бистиң солагай эктивис дужундан кедергей арыг сыйылаар октар келди! «Ол чүл?» дээн өөрүм карактары менде келди.
– Ол туругнуң арны-биле чадаг үнген бистиң өөрүвүс Маадыр-оолдуг кезек бисти эндээ танып ада бээди! – деп, чанымда Эренчин меңээ чугаалады. Ол эрги шериг кижи болгай. Чоокта халажып чанган. Аштаглыг, чап-чаа хүрең-хынныгларның даажын эндевээни ол...
– Сен бүрүн шериг хептиг кижи туруп, бүдүнге көстүгүлеп көр! – деп, ол-ла партизаным сүмеледи.
Ийи чүктен ол хире адып турда, дириг хараал бооп туруп бээриниң бергезин чүү дээрил! Бир чай аразында тура халааш, мурнувуста дайзыннарже углай дорт, элээн кылаштааш, чыда дүштүм. «Та көрген, та көрбээн».
Ынчап чыдырывыста, артывыста – Моолдуг-Хем ооруундан:: «та-та-т!а» дээн дааш, озалдап кээри ол.
– Охаай! Ол боор ийин, көрем! Таптыын! – деп, Эренчин хыы ханып алгыра каапты.
– Чүл? – дидим.
– Бистиң күжүр станковоювус, бо адып чыдар дайзыннарның думчуктарынче дүкпүре бээди. Ол оон оларга чайлыг чедер. Октар ол сиртте даштарда шаккыңайнып турган чүйүк – диди.
– Бистер шупту черде баштарывыс ковайтып, сирт кырынче улам-на боолай бээдивис. Шынап-ла оон келир октар даажы эвээжээн.
– Кезек-кезек маңнажып, бурунгаарлап ораалы! – деп, Эренчиним ам мырыңай командылай аарак алгырды.
Чүгүржүп-ле олур бис. Хире-хире октар келгилээр-ле. Маадыр-оолдар ам база сиртти өрү адып чоктап орары биске илдең… Бир көөрүмге, демги адып чытканым бозага хаям артындан куу өң тоннуг кижи бора аътка аъттаныпкан сиртти өрү чүткүдүп бар чор ийин моң. Таптыг-ла курлакче хараалдап, беш бастым. Чүткүтпүшаан.
– Ах халак! Кончуг чалдыргай эт четпези ол бе? Каям, күжүр, дуңмам, ланчыың! – деп, Эренчин меңээ чаннып келди. Тутсуптум. Мен ооң бырданы-биле чаңгыс бастым, оон ыңай ок чок. Эжим беш улаштырыпты.
– Ма, хараалын хөлүн эрттир көдүрүп каан боо-дур. Ам шимчетпес, таптыг-ла деспе кырында дөңмекче базып тур – дээш, боомну дедир берипкеш, бырдаанын октай бээди.
Мен дүвү далаш-биле беш ок киир идип чыдырымда, сирт ындындан бир кижи ажа маңнап кээп, ол кижимге ушкажыпты.
– Көрем, ийи! Ийи! – деп, эжимче алгыргаш, деспе кырынче ийи улай бастым. Мурнунда кижи дүже халааш, бозага хая артынче ажыт кире бээди. Аъттыг кижи ажыт киргелекте, үш-даа бооладым. Куруг…
Тура халышкаш, чиге мурнувуста дайзыннарның боолап чытканы бозага хаяже маңнажыптывыс. Ам бисте чыда дүжер чер-даа чок. Ада-даа берзе, ол хаяга четпээже, хоржок. Чарыш-биле чеде маңнажы бээривиске, хаяның бисче талакы артында, кончуг таптыг кажаа дег оңгар иштинде ийи дытта мөңгүн эзерлиг, хапта тараа дергилеп каан сарыг аът тур. Өөрү чоруптарга, чааскаан калгаш чоруксап, девиржип турган аът мен чеде маңнай бээримге, хевимни өскелеп, чыдыыргай аарак белин дөгеп, ийи кулаа хачыланып тур.
– Мону мунупкаш, сиртти өрү дескен дайзыннарны сүрзе чүл?
– Чок-чок! Ам аът херек чок! Дөө өөрүвүс хол булгай-дыр – деп, Эренчин хая кырынче айты-дыр. Хая кырында, Дажы хөлчок далаштырып, хол былгап имнээн тур. Маңнажып үне бээривиске, дээрбечилерниң ыңай талакы мурнунда Бүлчүңнүг кезекче, артында бисче углай, база соондан сүрген Маадыр-оолдуг кезекче – үш чүкче адып чыткылаан оңгу даштары илдең. Хола-ла долу. Чаңгыс кижиниң хол аайы-биле уштуп келген холазын безин үжен чедир санай кааптым. Кайнаар-даа көөрге, дөгере илдең, кедергей-даа дөлем, мозур хая кыры, оңгузу – чайгаар бүткен хая-даш.
Дээрбечилер Берт-Арыг бажында аалдардан үнген дораан-на, маңаа кээп аъттарын баглаан. Моон бистиң хөй шериг чыскаалыпкан чоктап орда, чүгле санап болур эвес, харын кандыг боо-чепсек барын, сагыш-сеткили кайы хире дайынчы чоруп орарын безин эскерип болгу дег туруш мында. Моол көрүп орда-ла, чыскаалы-биле хевээр. Моолдуг–Хемниң оруунче кириптеривиске, думчук ужу хаяларже уткуй чүгүржүп кээп, солагай колдуувусче шенээни ол. Канчап кыра берип кааптаан чүве ийик. Ону кайгаар мен. Чок-ла болза үймээнчилерниң багы ол. Чок-ла болза боттарының алыс күжү чегейин билингеш, хөй хан төп, ялазын улгаттырбас дээр янзылыг сарыылдыг бодал тенек холдарны дедир тыртып-даа турду ирги бе дээр бодал сагыжымга, соонда бо-ла кирип кээр.
– Э-эй! Аңаа саадаваңар! Дайзыннар бут дөзүнче ырап баады, соондан сүрүңер! – деп, Бүлчүң дөө-ле бир чоога кежир дараазында бутту өрү дайзыннар-биле дужааштыр чүткүтпүшаан бисче кыйгы салды.
Бистер Маадыр-оол взводу-биле каттыжып алгаш, бутту өрү сүрүп чоктаптывыс. Дажы, Оруспай үжелээ буттуң хүннээрек, каът тала арны-биле одуртпушаан чоктаан бис. Маадыр-оол командир кижи болгай, сиртти кырладып, бисти база командылай берген. Ол аразында бистиң ховуда хөй күжүвүстен чамдык командирлер база аъттар-биле сирт кырынга халдып четкилеп келген.
Бир бичии ээн ээт кырынга үнүп орувуста, сыйт-сыйт-ла дээн, чыда дүшкен ояар дедир соомда ыйгылче үш-дөрт аңдарылдыр дукпуртуланы бергеш, тыныш аннып, ок даажы дыңнаалап чыдыр мен. Эжим-не «ммы-ы!» кынны бээди. Көөрүмге, Дажы чыда дүшкен дөңүнүң кырында боозун салыпкан, шөйлү берген чыдыр.
– Оруспай! Көрем, эживисте ок дээпти ышкаш?
– Ийе. Мен база дыңнадым: човууртады.
– Бээр үңгеп бады кел! – дээримге, дораан-на кизиредип чедип келгеш:
– Ат болган! Дээпкен! – дидир.
– Дээппейн канчаар ийик. Чанынга ок дүжерге, былдап чайлаарын бодавас эр ышкажыл! Ийи-үш-даа часкан соонда, ам дээпти: хараалга кирип чытканы ол-дур. Сен маңаа чыт, мен мооң бодунга оңгуланып алгаш, барып көрейн – дээш, үңгеп чеде бээдим: – Дажы! Эй эжим! – сураг; тырткан, даш-ла. Ооң бодунга ажытталып чыткаш, дайзалыг курундан туткаш, тыртарымга үстүп келди. Оон эжимни имнеп алгаш, ийи будундан дедир сөөртү бээривиске, куруг орнунче ийи улай сыйт-сыйт кылдыр аттылар.
– Көрдүң бе? Эживисти аткан аза ам-даа хараалдан салбайн чыткан-дыр.
– Эжим, Дажы! – деп, Оруспай тырткылай-дыр.
– Бөргүн ужулгаш, бажын сирбектеп силгивишаан, кулактарынче чаза үр! – дээш, мен хөрээнде өөктерни чежип, хөрээн чанагаштадым. Дери соок….ү
– Ммы-ы… – дээн соонда, карактарының агы көстүп келди.
– Ой эжим! Дириг-дир!…
– Хөрээнче үр, хаваанче часкагыла!
– Хар… Хардан… – деп, эживис арай боорда чугаалады. – Эки тут! – дивишаан, демин чаа чылгап эрткеним хензиг хараган хөртүүнүң артынчызынче чизирт-ле дидим. Таптыг-ла хой чаваназы хире, хөй нуруузу даш холушкан хар дожун хоора шаап эккелдим. Буза шапкаш, ооң тогланчыларын эживис аксынче суп-ла олур бис. Ол аксынга эрий бээрге, бичиини ажырыпты. Оон караан көрүп келгеш:
– Мени кагбаңар… хоржок-хоржок… ок дээптезин – деп, арай боорда шулуңнады.
– Дөө сирт кырында командирлерже медээден дамчыт, эжим. «Бис канчаар бис?» де – дидим. Оруспай ынаар-ла маңнааш, ындында бир эжи-биле чугаалашкан соонда, дашты чизиреди маңнап кады келгеш:
– Балыг эжиңерни бээр көдүрүп эккелиңер дидир – деп келди. Үш боо, таалыңны чүктевишаан, даг өрү балыг эшти аргашкан – көңгүс угдунмас. Эпчок тударга, човууртай бээр. Көдүргеш, он базым четпес бис. Көңгүс көк суг апарган эккелдивис. Командирлер далаш-биле ажып көөрге, бут пүү – дөңмек дөзүнде хан аразындан балыг тыпкаш, бичии йодтуг хөвең-биле дуй шарааш:
– Дөө хөй өөрүңер чанынче барыңар – дээш, Эренчин биле Ензакка дааскан.
Бис оон ыңай үймээнчилерже чоокшулай албас черде доктаай бергенивис ол. Олар ол бут дөзүнде чайгаар бүткен шивээ-даа ышкаш бедик бозага кырында шупту-ла аът-хөлү-биле көзүлбейн киргеш, ооң эриктеринде оңгуланып чыдыпкан, чүк-чүкче адып чыдар. Бистиң-биле аравыста эзер дег хертеш бар. Барык-ла ийи дужаашкак мөгеннер бажында аткылажып чыдар бис. Аравыс үш-дөрт чүс базым хире: ланчыы боо тавы-ла. Бистиң оңгуланып чыдар даштарывыс кырында чүгле бажын көзүлдүр харап кээр болза, ол-ла. Лагбаның тыппазы бар эвес. Бир кымчы сывы дег будук тып алган, шериг бөргүн аңаа кедиргеш, оңгу хаязының кырынче харадыр сунуп үндүрүптерге, хаяда чык дээш, хуюксудур буступ чаштай бээр. Бөрттүң мырыңай чаны-биле ийи-үш-даа ок сыйт дээн соонда, бөрт пыт кылынгаш, селеш диди. Оон көрген: мырыңай дал ортузунче билдирбес кылдыр өде берген.
– А богда, кедергей-ле адар чолуктар бар-дыр! Оваарныңар!
– Кулугурларның огу хоразын, меге «баштардан» бооладыңар – деп, командирлер сүмелей бээдилер. Бис амырап, оон-моон харадып, бооладып, чамдык кижилер олар кайы даш артындан бакылап кээп, адып чыдарын көрүп аар дээш диленип, дураннап-даа чыдар. Черле көзүлбес. Соонда олар бистиң мегелеп турарывысты база билип каан. Ам адарда оңгу хаяны буза адып дүжүрерин оралдажыр. Бис оларны үш чүгүнден – адаандан бис, мурнуу хажыызында – Бүлчүңнүг кезек, чөөн-соңгу хажыызындан – Артаалыг кезек боолап чыдар. Орай дүшкен. Дериткен эрлер ам харын доңуп эгелээн.
– Че, ам мынча шериг хей-ле маңаа мынчап турган херээ чүл? Ийи талазында кезек шериглер оларны хире-хире болгаш-ла боолап, оларның огун хорадып, боттарын могадыр тудуп хонар. Даарта тартыг мандаңнап алгай-ла…
– Хөй шериг бир черге барып паараңнап, аъш-чем кылып ижип, аът-хөл секпередир. Ол-бо ээн аалдар кезип, доскуул кылыр – деп чөвүлежиг кылганы биске билдине берген. Дүжүп баткаш, шөлде хөй шеригге кээп каттыжып, калбаавыс-биле көжүп, Ховужук-Бажы де черде, ийи куруяктыг Дүктеңей дээр бай ашактың чазаг кыштаанга чеде бээдивис. Шынап-ла бай-даа, элээн назылай берген ирей, кадай олур. Идик-хевиниң бораңайы езулуг-ла ядыылар-ла. Та өнедиин ынчаар кеттинип алган чүве. Азы черле ындыг хырнынга-даа чивес, эктинге-даа кетпес херик, харам байлар чоруур боор, ындыг-ла аш-карактар боор оң. Ынча шериг кизиредип чеде бээрге, кортканын чүге дөмейлээр боор. Диригге-ле өлүп, сүнезини чоруй барган.
Ийи өгнүң бирээзинге бүгү-ле командир – дарга-сайыттар саадапкан. Бир өгде элээн хөй шериг аъш-чем кылып, сыңмарлажып турар, балыг эживис база ында. Хамык партизан шериг бир улуг инек кажаазынга одагланган. Өглерде ирттер, кажаа-одагда шары дөгерип турар.
Чүк-чүкте тейлер баштары, чоога, сайырлар белдирлери дөгере таңныылдыг. Үр-даа болбас халаштырып-ла турар. Чер карара берген хиреде, ол кежээниң соогу кедергей. Мени, мырыңай караңгылай бергенде, бир даг кырынга аппарып тургузуп каан. Чаңгыс шай хайындырым хиреде турарга, бүдүн дүннү өттүр турганы ышкаш төнмес. Даг кыры хииңейндир хадып турар. Хамаанчок хөделип, дааш үндүрүп болбас: дыңнаалап, кедээр чүве болгай. Дүн ортузунда бир барып таңныыл халаар ээлчээм таваржып кээрге, партизан Шевер акымның узун, алгы тонун чолдак тонум-биле орнап кеткеш, эки эрттирдим. Хамык ужур хүндүс аткылажып, маңнажып, демги балыг эживис көдүрүп турарывыста, дер шуут-ла идик иштинче безин агып кирип турган. Аңаа өткен иштики хеп дөгере өл хевээр болгаш дүне хаарып турганы ол-дур ийин.
Эртенинде ээн аалдар таңныылдап, дозаттап чораан улузувус демги-ле Берт-Арыг бажында аалга боду кылаштап кирип келген кижи тудуп эккелген. Эрги, чамашкылыг, өшкү кежи шээжимектиг, ходуг идиктиг эр. Хары кижи ортузу-даа четпээн хире. Эрги ланчыылыг. Командирлер өөнге киирип, байысаарда, таңныылдап кире бергеш, топтап дыңнап, көрүп турганым ол. Ийи холун ыяк шындалап каан кижини от адаанга эккеп олуруптарга, чыдалыг боону туткаш, чанында белен турар чүве болгай.
Үш өшкүлүг, чаңгыс инектиг. Эзер каар аът чок. Ийи чаш уруглуг кадайы бар. Ядыы-мөчүт аңчы Чамбал-оол деп кижи болду.
– Мегелевейн олур! Ындыг-ла ядыы болзуңза, чүге бай үймээнчилер-биле каттыжа берген сен? Орта сөгле! – дээш, комиссар маузерни ушта соккаш, эрже углааш, мажыда салаазы дыңзып кээрге, шала чайлаар сагыштыг турар мен. А Чамбал-оолдуң караа-даа чивеш дивес. Хаваанче шыгаап келген маузерниң иштинде огун көрүксээн чүве ышкаш көрүп орар.
– Мегелээш чоор мен, даргалар. Силерниң бүзүревезиңер чөптүг-ле ыйнаан. Бүгү Бора-Шайның чону, арбан, суму дөгере билир. Ийи чаш уруглуг кадайым база самдар өөнде олур-ла. Тын алдын, хүн күзел болганда: «Октуг-боолуг, адар-боолаар Чамбал-оол биске бараан болур сен бе? Азы чаңгыс ок хойлап алгаш, азаларга барып бараан болур сен бе?» дээш, силерлештир мынчаар шыгаап кээрге, кадайымга, ийи чажымга ханым көргүспээйн дээш, хүн чылзып кады чорупкан мен. Ол чорааш, оларны эки танып-даа алдым. Дүүн хүндүс силерже боолай бээрге, ужур эдерип, агаарже беш окту аттым-на. Шынап-ла хараалдаан чүве болза, ок куруг черле барбас болгай…