– Чүге ынчаар ол ирги, эжиким? Дадайым – деп, Дажы эжим менден бүдүү айтыра-дыр.
– Ыыттава! Дадайым деп чүңүл? Мен бужар амырап тур мен!..
– Ол чоп амыраарың ол? Хемчиктиң үймээни Өвүрүвүсте чеде бербээн чүве бе моң?
– Чо-ок! Мен ону биле шаап алдым. Шагдыр-Сүрүң Кызыл-биле чугаалашкан, түңнели мындыг болган-дыр: Чалааты, Дус-Даг, Улаатай, Хандагайтының байлары дээрбечилер көгүлгенинге алзып, багай чүве болбазын дээш, а ийи чүүлүнде, дээрбечилер ынаар чайгылып, чон шүүдедип, коржаа-кооптуң хөреңгезинге хол дээй бербезин дээш, ол сумуларның серемчизин көдүрер улус-тур бис. Билдиң?
– Ынчаарга-ла барыктыг-дыр, тала. А сээң амыраан херээң чүл ынчаш?
– Аа-ча, сени!.. Алдыы-Шынааның тулаа мезилин! Бедик Дус–Даамга, Бай Амыраамга барып шериг бажым мөгейип, эки-бак ха-дуңмамга барып, шериг арным көргүзүп, мендилешпес кижи мен бе? А орук-чирик билир, чон таныыр мен аңаа чоруурумга, кымга дуза чогул! – деп алгырдым.
Шагаан-Арыгдан кежээ аъттангаш, ары Амырактың Улуг-Шөлде суурга барып хондувус. Мен бичиимден-не таныырым Шокар–Давыт бажыңынга бир эштиг барып хондум. Хоюн кадарып чораан орустарым көргени-ле мени танывас. Оон Аңгыр-оол-дур деп арай боорда танааш-ла:
– Ой бурганым! Авайым! – дээш, ийи саарын чарс кылдыр часкап алгырарлар.
– Көрем ойт! Улгатканын! Бажының дүгүн салбайты салып алган. Холдарының аккырын! Езулуг-ла солдат де! Боозунуң чаражын! А селемезин көрем. Ай-ай-ай, Аңгыр-оолчугаш! Шынап-ла сен боор сен бе аан! – дижип, дыңнажы-дыңнажы кээп көрүп турдулар.
Эртенинде даштыгаа үнүп кээп, өскен черлерим көрүп, хөйнү бодап турарымга, Бараан-оол куруяа Орлан чеңгем бо кылаштап олур ийин моң.
– Аңгыр, менди-ле-дир бе! Сени мында шериг апарган чор деп, бо Давыт таныжывыстан дыңнадым. Ой, эжен-не бойнаан! Улгатканыңны, өскерилгениңни але! – деп алгыра-дыр.
– Менди-ле, силер сол тур силер бе? – деп, арай-ла аңгадап: – Кайда кыштаан силер, чаавай? Кажан келдиңер? – деп айтырдым.
– Бис Өвүрде-ле болгай бис. Дүүн үнгеш, бо даңны атсы ажып келдим. Ынаар, соңгаар, «үймээн болган!» дижип, Өвүр улузунуң дүүреп турары-ла кончуг. Бис бээр, Арыже көжүп келир дээш, дыңнаалап келгеним бо-дур ийин. Чоп шериг апарган сен? Кайнаар баарың ол? – деп, ам мырыңай сымыраны аарак үр удуваан карактары кызыксай берген болза-даа, эрес эрлер дег, оду хып айтырды.
– Мен нам сургуулунга хевээр-ле болгай мен, чаавай. Ам анаа… түр када албанга чоруурум ол. Өвүр ажар бис… улуска ыыттава!.. Торгалыг бажының оруу кандыгыл?
– Шоолуг улус-даа аргыштырбастаан. Аът-акта, эр кижилерни Дус-Дагның Таарымалда чыып турар диди. Арттың оруу хар-хөр дуглаан барык-ла муңгаш-тыр, аът күжү-биле чара чүткүдүп ажып келдим. Ой, өршээ сен халак: Бадый акың база бээр чылбыртып ажар деп турар чорду. Бо дүне-даа чоруп орар чадавас! – деп, улам изиг сымыранды.
Чеңгемниң ирт кежи өң тонун, хөм идиин көрүп турарымга, арт кырының хат-шуурганы мырай-ла демир эдирээ-биле өңнеп каан ышкаш ак-куу.
– Че, өөрүвүске бараалы бе? – дизе-ле, кады хонган шериг эжим менче кылаштап олур.
– Ой, өөрлүг-дүр сен але? Че, менди чаагай – дей каапкаш, чеңгем Давыт сугже иде базыпты.
«Даштындан көөрге-ле, ирт кежи көртегер тоннуг, ийи чаштыг херээжен, а иштинде оду чап-чаа шериг хеп кеткен бистерден-даа дадып бышкан, шериг кылдыр сагындырар, алды-чеди уругларның иези хирезинде, бодап-даа көрүңер, улуг Таңдының хат-шуурган үзүлбес, хар-хөрү мөөреве, кадыр берге артын хондур хап ажып келген-дир. Чаавамга ужурашканым-на эки болду. Чон дүүреп турар-дыр. Акым база орукка таваржып болур-дур. Дүне бистиң доскуулчуларга үскүлешкеш коргуп, дезип аттырып-даа каар ирги оң. Мен доскуулга чорумда таваржыр болза» деп, элээн-не бодап чордум.
Улуг-Шөл суурдан аъттангаш, ам дүне эвес, хүндүс, Амыракты өрү чоктап-ла кагдывыс. Кежер кежиг, хонар хонаш хамаанчок, доорадан кирген хемнер, өзеннер, оларның бажында кандыг чайлаглар, одарлар барыл, кайда кандыг тооруктуг пөш барыл дөгерезин безин көрүп, билип, чамдык таныырым хөлчок узун дыттарның, шивилерниң хөнү, дээрде шашкан бажын көрүп, чес дег кызыл дыттың, хүлер дег пөш, шивиниң уннарын көргеш, «Эх, ам-даа часкы, чайгы хүн караа элек, соок боорга, шириин апарган манап турар-дыр силер. Удавас чай келир. Аалдар чайлаглап, ажы-төл ойнап келир, чуктарыңар эзилгиже хүлүмзүрүй бээр силер. Ногаан торгу тоннарыңар хөлбеңейни бээрлер, билир мен, келир мен. Че, ам-даа болза чараш, мөге чоргаар-дыр силер, төрелдерим!» деп, иштимде чугаалажып, чамдык чанымда чораан сургуул шериг өөрүмге сөглей каап чораан мен.
Ол хүн база бораң шуурганныг хүн. Ындыг болза-даа Амырак хем иштинге ол хандыр кирип шыдавас: эзим-арга, бедик сыннар хүрээлээн ыжык. Ында-мында ыяштар бажында, ожук харны дүжүр силгигилептер ийикпе, бүдүн эзим кооңайнып дагжаары үзүк чок когзу дыңналып турар, а хемни чоктап, чоорту-ла хем кызаалап, бедээн тудум-на, хат дыңзып, шугул-килеңи кежээлеп олурар. Чамдык эштер узун орукка шагзырааш, доңгаш ээлбестей бээр чүве ийикпе, азы аът кырынга удуй-даа бээр чүве ыйнаан. Ыяш-дашка бо-ла арнын шыйбактадып, аңдара соктуруп-даа алган болгулаар.
Хем иштиниң ол шаптараазыны, соогу ана чалгаа чазар оюнчук чүве-ле болгай. А Торгалыгның улуг артының дөш аксы – Алдыы, Үстүү Чолалар баарынга барганывыста, шуурган дээрге анаа хат эвес, «хар элезин»-биле шывай соп, дүүргелеп, мурнунда аъттың изин соонда аъттан чажыра хөөп турар. Арттың улуг дөш ортузу чеди хөртүкке орту киир хөмдүрген селбегер пөштер, оон өрү көстүп орар баштары безин каш-каш өгден улуг пөштерин селбереңнеди, шииледир силгип, дүвү хар-биле хөме шаап, чулбарлап турда, коргунчуун чүү дээр ону! Ол дөштүң кадыры дээрге мурнунда аъттың тогланчызы соонда аът кырында чораан кижиниң бөрт тейинге дүшкүлээр. Шапкын үер-даа ышкаш, дүвү көжүп чыдар хөртүк кырлап, дырбакталып-даа чүткүүр, хөртүкче өзеэнге тулдур эштип, карбаны-даа бээр. Күжүр аъттарны көөрге, кончуг чең үезинде ужарны өрү эжинген дииң-даа сагышка кирер. Хат ону тендиртир, кудуруун безин бир талазынче оора шаап апаар чыгап турда, дырбактыгдан артык кадалдыр туттунуп, үңгеп, чүгле дижи-биле ызыртынмайн хөрээ эдип чүткүп орар. Дөш бажынга үнүп, Оюм-Бажы дээр, кандыг-даа ыяш чок, чүгле дээр көстүр кылаң хөртүк кыры-биле аъттар шуужуп бар чорда көөрге, аът черде эвес, дээрде хайынган кара булут – шуурган ортузунда ужуп органы-биле дөмей-ле. Аңаа шынап-ла чеже-даа эртемниг кижи болза: «Бо аът күжү-биле эвес, оран-таңдының кандыг-ла бир каракка көзүлбес күштүг холу көдүрүп дузалаан. Оон башка мындыг бичии, калбак дуюглуг аът мону канчап эртер боор?!» деп, чүдүй берип болгу дег. Араттар ол арт кырында оваага ынчангаш чалбарып, тейлээри оон безин илдең. Шынында аңаа өөренген, аът хатка алыспайн, харын хаттың чүк-чүктен борай кагар күштерин ажыглап, аңаа көдүртүп, хап келген угже удур чөленип, ол аразында дөрт даваны-биле чиик, дүрген шимченип чорда көөрге, харын-даа тоолда хуулгаазын аъттарзыг. Ону мунган кижи база ол шимчээшкинге дузалап, кады шимчеп билиринде. Ону мен ынчан Булан-Доруум уран шимчээшкининден бир көрген мен. Аъдымны кээргеп, магадап, бүгү-ле чүрээм-биле дузалап чорааш, аът-биле кижиниң чүрээ чаңгыс соп-шимчеп чораанывысты, аңаа бир эскерген мен.
Арт кырынга кээп, аът-даа, кижи-даа ужур шапсып каг чазып тура ончалашкан: аът-хөл, аг-шериг-даа менди болган. Шак ынчалдыр барык-ла амыр-соксаал чок Өвүр Торгалыгны куду бадып, оруунга чедип чорувуста, орай дүшкен. Согуна-Баары деп черде, Арыже көшкен бир аал ара хонуп чыдыр. Аңаа ийи-үш шеригни соңгу доскуул кылдыр таңныылдадып арттырып кагдывыс. Ооң адаанда Аът-Чуглур-Баары деп бир кызаада кыштагда ийи өг тур. Аңаа хонар деп шиитпир үнген. Бир өг Шаалы деп малчын кадайның өө, бирээзи хөй уруг-дарыглыг, дусчу ажылчын Чалаң-оол ашактың самдар өө болду. Дораан-на аъттарның дерин сооду баглап, өглерде шай хайындырып, аъш-чем дөгере берген. Ол кыштаг Өвүрден бээр келир кижиниң ыяап-ла таварыыр – эртер хаалгазы дег. Ол-ла орук аксы таңныылга мээң бир ээлчээм таваржы берген.
Хемниң ийи талазындан дээрде шаштыккылаан, шаараш шорааннарлыг бедик сыннар барык-ла өг дүндүүнче харагылап келген, дээрде сылдыстар ол шорааннар кырында олургулап алгылаан, мени танаан-даа чүве дег, харап хүлүмзүрүп олурлар. «Даштындан көөрге, каржы-шириин-даа болза, хая бүрүзүнүң баарында чаглактанып өскен чуртумнуң сылдыстары мени танывайн канчаар» деп бодап олурдум. Өдекте инектерниң кегженири ийикпе, багда бистиң човаан аъттарывыстың ыстаан човууру дыңналгылаар. Өгде шериглерниң каткы-чугаазы безин хире-хире чирт кылдыр дыңналып кээр. Ам-даа чылыкпаан аш кижээ ол өгде хой дөгерген чылыг от, хөглүг каткы чүден-даа чоок дыңналыр.
«Адыр!.. Мурнумда, кадыр одуругда, аът даваны дагжады. Орай кирген инек ирги бе?.. Чок-чок, төрепчи далдырт диди!» Боом белен. Кара бараан. Ол аразында Бадый-оол акым сагыжымга кире хонуп келди. Ам боданыр чай чок. Ийи аъттыг кижи чоокшулап келди.
– Туруңар! Кымнар силер!
Кижилерим далдырт-дулдурт, чизир-чазыр кылынган соонда, орук чок булуктуг дыттар аразынче углапты.
– Туруңар дидир мен! Бооладым-на!..
– Ээй-ээй!.. Адыр! Боолава! – дизе-ле, өгден өөрүм алгыржып үндү. Ол аразында улустуң бажын ажыр дыт аразынче чажырт-ла кылган мен. Шааңайны-ла берген!
– Сокса, таңныыл! – дээн күштүг үн мени соксаткан.
Ол аразында ыттар-даа ээрген. Өвүрнүң кайгал Тараачы кажан иргин аңаа олурган чүве, дораа-ла аъттаныпкан. Өг үстүнде чаңгыс одуругну үне халды берген, орук чок муңгаш арыгже халыткан улустуң дужундан:
– Ээй, оой! Доктааңар! Кортпаңар! Мен Тараачы-дыр мен. Ол канчап дезериңер ол! – деп кускуннаан, халдып турары дыңналды.
Мен демги улустуң изинче элээн маңнай берген мен. Оон чызырап шылыраза-ла, бир кижи дедир бо-ла далаш-даа эвес чортуп олур. Ол кижини көөрүмге, өгге кирип келген. Тараачы-даа чедип келди. Келген кижини көөрүмге, арны ак тос-ла! Бүткүр боду сириңейнип турар. Үнү безин сирилээш, ыглаңнаар чүве. Карактары көк кижи – ам топтап көрүп турарымга, биеэги-ле Улуг–Шөлге кыдат тараазы тарыжып турган Шожукпаным бо-дур ийин моң!
– Чүү улус силер? Чүге дестиңер? Эжиң кымыл? – деп, бистиң командирлеривис дөстүнмейн-не айтырып турлар.
– Мен Чалаатыда Шожукпан деп кижи мен. Эжим ында кызыл-өг эргелекчизи Мажаа деп кижи ийин.
– А чүге дүне чордуңар?
– Мында хүндүс аргыжары арай-ла хоруглуг апарган. Эргелекчим «дүне ажа берээли, мени кожуунга чедирип каг» дээрге, улаачылап чораан хинчээм-не бо ийин, аңар.
– Охалай, аргыжарын хоругдап турда-ла, дээрбечилерден даалга алгаш дургуннап, кедеп ажып бар чораан ышкажыл силер? Чажырба!
– Чок-чок! Дээрбечилерниң чүгле сураан шала-була дыңнаан бис. Дөө Чалааты байтыгай, бо Дус-Дагда безин дээрбечилер чыды дегбээн тур-ла бо. Чамдык улус анаа-ла сураг дыңнааш, хей дүүреп коргар боор чүве-дир. Мээң бо эргелекчим Мажаа база ындыг коргар кижи-дир, караанга көзүлген чүведен-не коргар. Маңаа: «Туруңар!» деп кижи ыыттаарга: «Келдилер-ле! Хак!» дээн соонда, кончуг булукту өрү чызырт-ла дээн. Боо эдерге безин: «А ех, чүрээм!» диди.. Аъды дагалыг-даа, күштүг-даа аът. Кырында кижи ыяшка-ла хептей халыда бербезе, ушпас-даа аът чүве. А мээң аъдым дага чок болгаш дошка барган дораан хамнааракталып эгелээн, арай боорда дедир ээп келдим.
– Хавааңда чүү ханыл? Боо огу бажыңны өде халый бербээн бе? – деп, Лагба хөлчок-ла сезинген кижи бооп, коргудуп айтырды. Шожукпан шынап-ла бүзүрээн чүве дег, дегийт-ле хаваан болгаш чушкуузун суйбап:
– Чок аңар… Бистиң бажывыста дыт будуунга каккаш, ок дыка өрү хая берди-ле… Мен дыңнадым – дээрге, мээң чүрээм ам харын оожумнап.
– Ча, хувурай бер! Чалаатыга чүү турар боор ийик. Ол кызыл-өг эргелекчизи ам өрү Согуна баарында таңныылдарга туттургаш, чүвүрүн кургадып хонза эки-ле ол! – деп, Тараачы өрү тейлээш, аякта шайын шөлүреди аартай берди. Хамык эрлер аңаа каттыжып эъттеп, Шожук-биле хөөрежип эгелээн.
Хан чип олурувуста безин Шожуктуң холу сириңейнип олурарга, хөөкүйнү кээргеп олура, Улуг-Шөлге Сырбык акыйның бир багай думчуктуг дүжүметти ширикче ок кадалдыр дүжүргенин сактып келгеш, каттырып-ла үндүрдүм. Хамык эрлер менче көрнүп, кайгай берген.
– Бир катап кончуг-ла болган бис але, акым – деп, Шожукче көрүп чугааладым. – Улуг–Шөлге камыңнар тараазы тарып турувуста аан. Сырбык акый мээреңни канчаар дүжүржүк? – дээримге, Шожук ам чаа мени танып:
– А-а, ийе-ийе. Кай, Аңгыр-оол сен сен бе, моң? – деп, Шожукпаным ам-на дирлип келди… Мен ол каттырынчыг төөгүнү өөрүмче чугаалай кааптым.
– Охай, эжиңниң бажын деже адып-адып, ам кээп чазамыктап олур харын де! – деп, кончуг көк Лагбаң мени сойгалады.
– А-а, силер таңныылга турдуңар бе? – деп, Шожук билип алды. Мажаа ол Өдүрек-Хаай-биле элээн дөмей болган. Эртенинде изин көөрүвүске, каш-даа дыттың адаккы будуун буза тавараан. Баштайгы будукка-ла доржаан алзыпкан болду.
УЛААТАЙГА
Улаатайның арат чону, оларның эрес, сергелең, идепкейлиглери баштааш, коржаазының майгын садыының чанынга чыглып турган. Оларның хайгыылчы таңныылдары бисти баш удур көрүп, медээ, харылзаа алчы берген бис. Ийи таладан кончуг хая-даштыг берт даглар кызаан Улаатайга имирде кирип, Хадың-Аксының адаанда хавак хойнунга, бежен-алдан шаа чон чыылган, каш өгге паараңнап доктааган бис.
Ында –мында таңныыл-даа көвүдээн. Оларны дораан-дораан-на эргип, халап турар, дыка хөлзээзинниг дүн эрткен. Арбаннарның аңаа турган кежигүн, кежигүн эвес-даа идепкейлиглерниң черле билип, коргуп турганы ол чүве ийикпе, азы хөлүн эрттир хөөредипкени ол чүве, медээниң аяны хөлзенчиг.
«Бо чыылган арат массаның аразында, коржааның хөреңгизин камгалап, эки аът-актаны бөлүк тургузуп камгалаар дээш, чыылган чиңгине арат чоннуң төлээлери бар бис. Ооң-биле кады «дөө» таладан бичии-ле дыңзыш дээр болза, бо майгын садыгны үптеп, эки-эки аъттарны үзүп ап, нам эвилелдиң кежигүннерин туткулап ап, шыырак байларны дээрбечилерже албадап киирер хире идегеттер база бар магат чок. Мыя Хандагайты-даа ындыг, ооң ындында Бора-Шай-биле олар чугаа чок харылзаалыг» деп карадалды чугаалап турар. Мынчап кээрде, мажыны базарынга белен турбас арга чок.
Хонгаш, эртенинде, бистиң командылалывыс бир солун хемчег алган: аңаа чыылган чонну шуут-ла өглер аразынга куу арыскан кылдыр чыскаапкан.
Бистиң шериглер база белен, көрүп тур бис. Кол командиривис Шагдыр-Сүрүң ол куу чыскаалды командылап үндүрдү:
– Улаатайның мында чыылган араттарның аразында, бай, феодал, дүжүмет кижилер, аңгылай үзе туруңар!
Шипшиң… Кыймыш дээр безин кижи чок. Ол чурттуң хөлчок чоон теректери безин аңаа көөрде, бош чүве ышкаш сагындырар.
– Ча-а! Чүге тур силер, команда берди ышкажыл! Бай, феодал, дүжүметтер, бурунгаар беш базым кылаштажыңар! – деп, Чүнчүк-оол элээн бурунгаар баспышаан күш-биле алгырды.
Сура-аг!
– Ча, араттар, кежигүннер! Силерниң араңарда, шак ындыг идегеттер чок чүве бе? Чүге турарыл?
Сура-аг!
Араттар харын бот-боттарынче көржүп, бүдүү бижирежир-даа: «Кайы чүвел, ол улузуңар? Кулактарында имниг бе? Саарларында таңмаларлыг бе?» дээнзиг аан.
Мээң хуумда база-ла эктим, мойнум шылап, элдепсинип бодай кааптым: «Боларны чоп мынчап турар даргалар боор? Үңгүрже бажын супкан бөрүнү: «Араатан, көк бөрү, үңгүрден үн!» деп, командылаарга, үнер боор бе? Бо кежигүннерден айтыргаш, туткулап алыр чүвени. Хей-ле кем чок араттар сагыш човадып, коргудуп турар».
– Чаа, ам мындыг-дыр. Араттар, кежигүннер, шупту беш базым бурунгаар базар. А демгилери ол-ла черинге туруп калыр эвеспе. Шимчевезин. Мээң командам дыңнаңар:
– Араттар, кежигүннер, беш базым кылаштаңар!!! Ам куу чыскаал, бүдүнге чуулган чөдүр терек дег, селбереңейни-ле берген. Бир аамай, дүлей ашак боор оң, элээн туруп калгаш, соонда эскерип кааш, ана күдүйтү шошкупкан. Ол хоржок боорга, чамдык кежигүннер боттарының аразындан шуут-ла хол-биле идип: «Сени маңаа кым тургузуп каан? Чүге чедип келген сен? Мынаар аңгы туруп ал харын!» деп тургаш, беш-алды кижини аңгы бөле тургузуп алган. Олары хөлчок хорадап, хомудал эреп, удурланчып эгелээн.
Бистиң дайынчы штаб чери оларны байысаап, ол-ла Улаатайга барык-ла хүнзээш, ийи хонган бис. Бистер – шериглер, ээлчег таваржып кээрге-ле, туттурганнарны барып таңныылдап, байысаалга аппарып киирип, ол байысаап турда, база-ла чанында белен турар чүве болгай. Мен байысаалгаа ийи кижи аппарып киирген мен.
– Бора-Шайда дээрбечилер үнген деп сураан бо чон-биле кады дыңнап турдум. Олар база биеэги сумунактар дег кандыг-бир кара сагыштың хайынга каксып, калчаараан чүвелер ыйнаан. Каяа, чүү чүвеге күш чедерил олар деп билир мен. Олар-биле орта мээлиг кижи кайын каттыжар. Мен кандыг-даа пидал эвес мен. Ол пидал деп чүвени-даа танывас мен – дигилээш, тоор-даа хире эвес. Хол боозу-даа шыгаап кээрге, удур көрүп олурар. Бир-ле катап таңныылдап турган шериглерни бөле шаап алгаш, Лагба сымыранып чагыды:
– Бо чүвелериңер черле өчүк бербестээн. Ам аппарып «аткылап каар» деп шиитпир үнер. Беш кижини беш таңныыл соондан чергелештир сүргеш, чоруптар. Мен командылап чоруур мен. Чедер черге баргаш, беш хүлүглүг кижини ыңай көргүзү тургускаш, командылаар мен:
– Шериглер, белеткениңер! – деп аан. – Бирээ дээримге, тонактарыңар ажыдып, октарыңар сугар силер. Ийи дээримге, шыгаар, үш дээримге, адар силер деп сургаар эвес мен бе. Билдиңер бе? – дээримге, билдивис деп күштүг харыылаар силер – диди.
Бис ону, «кортпактаан шенелде» деп билзивиссе-даа, дыка-ла сүрээденчиг, анчыг чүве болган. Мен хууда-ла мынчаар бодай бээдим: «Бо болза мээң билип алганым «шенелде-даа» болза, ол мурнумда сүрүп чоруур «өлүрер дирткен» херектээним «араттың революстуг нам, чазаанга удур дээрбечилерниң киржикчизи» диртип, тудуп санаткаш, бо Улаатай чуртунга, чырык хүндүс бооладып каар дээш, бар чыдар дириг кижи-ле болгай. А «бирээ, ийи, үш!» дээрге, диригге бир «өлүрү» ол. «Өлүргеним» ол.
Дүжүмет-даа бооп ойнап-ла чордум. Херектээн-даа бооп ойнап-ла чордум. Бо-ла берге «оюн-дур». Оода-ла дөө партизаннар аразында акыларым ол душта менче көре болза»…
Бистиң штабтың өө-даа, демги байысаадып турарларны кадагалап турар өг-даа мырыңай-ла бо – ниити паараң чыылганнар-биле кады-ла болгай.
Штабта бистиң дарга командирлеривис дөгере-ле олуржуп, байысаажып олурар. Хүлүглүг херектээннерни киирип кээп, эжикке олуткаш-ла, сөөлгү шыңгыы-шыңгыы байысаалгаларны кылгаш, үндүрүп-ле тур. «Мени өлүрбейн, өршээп көрүңер! Шынын өчүүйн!» дээр кижи чаңгыс-даа чок болду:
– Бар-ла шынын баштай-ла өчээнимден өске мегелеп өчүүр чүвем чок, пидал-даа эвес, арат кижи мен…- дээр ол-ла.
– Дээрбечилерге чыпшыр тудуп, карадап шамнааш, мээң аксымга бүзүревейн, адып каар чүве болза, канчаар – салымым-на-дыр ийин. Кымга хомудаар мен. Черле сөглээр мен бе? Дээрге сөглээр мен бе? Оода-ла бижип ап көрүңер, дарга-шериглерим: ол ындыг кижи «арат мен, актыг мен» дивишаан, өлген чүве ийин деп аан…
Демги дугурушканывыс езугаар адар черге ол кижини мен барып «аттым-даа». Шынап-ла ол-ла аксы-биле, мажыны чажырт кылдыр базарывыска, тырташ-даа дивээн эвейикпе кулугур… Ооң чүрээ-даа чүрек-ле ийин.
Улаатайдан аъттангаш, Хандагайтының Берт-Арыг бажынга шыңгыы-даа, дүрген-даа барган бис. Аңаа Улаатайдан-даа шыңгыы байысаалгалар болгулаан. Түңнели – барык-ла Улаатай-биле дөмей. Дээрбечилерге киржиринге шуут-ла белен турганнарны болгаш карадал-биле туттургуннарны эң-не арган-дорган аъттарга мундургулааш, бөлүү-биле соовуста улай сүрүп алган бис. Ында көдээ партизаннар ээлчежип, «ажаап, карактап» чоруурлар.
БОРА-ШАЙ
Солчур ажып, Бора-Шай иштинге келдивис. Чүве-даа сураг.
Шеми, Чыргакылап, азы Хөндергейлеп ашкан бистиң араттың аъттыг Кызыл Шериивистиң кол күжү бистиң-биле маңаа Бора-Шайга баштажыр деп болчаавыс бар болгай. Оон-даа медээ шимээн сураг. «Азы ревшериг бисти мурнай бо Бора-Шайга чедип келгеш, үймээнчилер-биле таваржып, базып каапканы ол бе?» дижип, аравыста сымыражы кааптар бис. «Бир эвес олар кээп, баскан болза, бисче дораан-на медээни каксыр-ла болгай. Бо черниң чону-даа болза тайбыңчып, өөрүп дойлу бээр-ле болгай. Аалдар чүге ээн, мындыг өлүг, ыржым турарыл? Чүвениң байдалы нарын-дыр оо!» дижир бис.
Командирлеривис база-ла илдең: ол-боже хайгыыл салып, көрзүнеринге өй. Кайнаар шуудаары билдинместээн. Орай дүшкен.
Бора-Шайның шала кудулдур, Берт-Арыгның алдыы дужунда, бир чазагда аалга доктаар дээш кириптивис.
Аал ээн. Ээн оъттап хүнзээн хой боттары кирип келген хире: үгекте хүнзээн аш хураганнар болгаш оларның иелери шупту чиилээн, «ыглашкан-сыкташкан» кончуг-даа. Шериглер хамыктың мурнай-ла ол чаржынчыг малды ажыдып, хол-биле тудуп үндүрүп эгелээн бис. Ында-мында аалдар көрген хайгыылчылар ол ышкаш таварылгаларны медээлеп кээп турар: «Чүү-даа болза бо эртен хураганны тудуп, хоюн үндүрген соонда, дезип үнген аалдар бар-дыр»
Ол аалга паараңнап хонар, аът-хөл секпередип, аъш-чем кылып, чемненир апарган. Хар чок. Ырактан хөртүк дажыглап, өглерни сыңчыр шаа-биле ээлеп, одап, хөй хойнуң аразындан шыырак ирт-сергени айтырыг чокка-ла тудуп дөгерер ужурга таварышкан. Чылгыны-даа чугаалааш канчаар. Аалда инек чок. Одарда безин көзүлбээн болгай. Бора-Шай бир малчын суму-ла болгай. Тайбың шагда болза баалык ажарга-ла, ховужук кежерге-ле, инек, чылгы кодан-коданы-биле чаптып чоруурун кым-даа билир. Шериглер-даа далаш-биле чемнени шаап алыр, дарыы-дарыы халажып, таңныылдап тура хондувус. Чүве-даа сураг.
Ол-ла таңныылдап турганывыс кадында, бир өгнүң ээзи аныяк, шала хир кага берген сесиирге кежи тоннуг херээжен кижи көстүп келген. Харын солун-даа: аал аалзыг, өг өгзүг-даа ышкаш кынныр; чер-чурт ээн калбаан, амыдырал барның демдээ ол кылдыр көстүр.
– Силерниң мында чүү бооп турар чүвел бо, дуңмам? Хамык аал-ораныңар чоп ээн калган чүвел? – деп айтырарга, ол херээжен бажын чайгаш харыылады:
– Мен харын силерден ынча деп айтырыксаар-дыр мен, акыларым. Мындыг бак дүштү дүжеп-даа чораан эвес. Анаа-ла тайбың олурган улус бис. «Ында үймээн үнген. Мында шериг келген. Үймээнчилерге каттышкан кижилерни олар тудуп, хап-эрээдеп, өлүрүп-даа турар дидир. Кызыл шериглер келгеш, дээрбечилер-биле арнын көржүр хамаанчок, оларга кирип болгу дег, аът-хөлдүг, малдыг кижини «дээрбечи»» дээш тудуп аппаар, хоругдаар, канчаар-даа чүве дидир!» деп дүвүрээзинниг чугаа-соот-даа үнген. Ам арат кижи кайнаар бажын сугарыл? Аал, өгге-даа олуртунмас, аъш-чем-даа иштинмес болган бо-ла-дыр. Улуг, аныяк, уруг-дарыгдан эгелээш, арлы берген. Та кайнаар чоруп турар чүве, бо-дур. Мен база-ла даглар бажындан бараан харап, ыравайн, чаштынып чоруп турдум. Чүге дээрге кызыл шериг келзе, ужуражып көрейн. Олар-биле кады Кызылда даайым-даа чедип кээр чадавас деп бодап, манап турганым бо. Силерниң идик-хевиңерни танааш, корга-корга кире кылаштап келгеним бо-дур, акыларым… А дээрбечилер келзе, Кызылда акызы бар дээш, мени дөмей-ле өжээти көөр.
– А Кызылда даайыңар кым чүвел? – деп, Чүнчүк-оол үзе кирди.
– Сунгар деп кижи. Чазак чериниң кайы-ла бир яамызында сайыттап бе, бижээчилеп бе турар-ла дээр чүве. Эки-даа адай албас мен…
– Охай, ындыг-дыр эвеспе оң – дээш, Бадаң-оолче көргеш: – Сен мегелевейн-дир сен бе, дуңмай? – деп, арай ылчыңнай аарак айтырды.
– Дадайым! Мен силерни ынча деп мегелээш, чүнү чедип алыр мен. Даайым дириг бар кижи боду сөглеп-ле бээр ыйнаан.
– А бо дээрбечилер силерниң аалыңарга келди бе?
– Чок. Бистиң аалывыска келбээн. Келген-даа болза, мен оларның арнын көрбес – оларга көзүлбес дээн мен. Мында оларны көрүксээр кижи-даа чок... Хөй эвес кижи-ле дижир чүве.
– Дээрбечилер ам кайдал?
– Ой та. Бир эвес билир болзумза, даштыыртан кел чорааш-ла, силерге сөглеп алгыргай-ла мен.
– А бисти канчап таныыр сен? Бис үймээнчилер эвес-тир бис бе? – деп, бир кижи досту.
– Па дадайым! – дээш, езулуг ревшериг хептиг бистерни, бөрттеривиске сылдыстарны ылавылап көрүп келди. Ооң чараш кара карактары дүүрээн, корткан болза-даа, мээң хүлүмзүрээн караамга таваржып келгеш, чымчаш кыннып:
– Чок. Мен бистиң шериглеривистиң хевин, боо-чепсээн кайы ырактан-на таныыр мен. Бо Бора-Шай кызыгаарының шериглери үргүлчү кээп-ле турар болгай.