– Тут-ту-туут! – дээн ышкаш коргунчуг киштээшкин мырыңай-ла чушкуумда алгырган. Бир минниримге, сирилээн-кавылаан, хилээн-шиилээн, өгү-дижи шаарарган, доора демир ызырып алган, ийи кастыында шала уштунчак, оттуг карактарлыг күчүтенниң мырыңай мурнунда сарбая берген ыглап тур мен:
– Өршээңер-авыраңар! Меңээ дегбеңер! Э-э-э!
– Бо канчап барган кижи сен? Орукче маңнаңар! – деп, ол «шожаңның» кырында кижи ыыды дыңнап кааш, бир миннип келдим.
– Ой, менче келбеңер! Чүү деп чүвел бо?!.
– Ээх, сени-даа, «Оттуг-терге» – чычаан деп чүве-дир…
– Ажырбас, чүге коргар сен! Орта кижи боор сен бе, оол? Аксың, думчууң довураан аштап ал! – дизе-ле, ол күчүтенниң таңмаандан карактарын халыптай шилдеп алган, чолдак тоннуг, дирт кара тыва кижи менче кылаштап олур.
– Ой, ой, менче келбеңер! – дээш, ыңай бооп чыда, бир чизирт барып уштум.
– Че-че, ооң-биле беришпе, угаанын ышкындыр корткан оол-дур – деп, «Оттуг-терге» кырында бир кижи чугаалай-дыр. Ам харын чүгээр сактып, ыыдым арай оожумнай берди.
– Чаа, чоруптаалы…
– Кортпа-кортпа, ажырбас, оол! Аалың кайдал?..
– Корт, ка-арт, тр-тр-тр, шик-шак, го-у-у! Тр-тр-тр! – дээн соонда, эңгеш-аңгаш ыңай-ла болду.
Ынаар караңгыда ооргазын көөрүмге, калбак, хой ужалыг, кандыг-ла бир кошкар мыйызы ышкаш дугуйларлыг, бир талакы дорзуунда кызылгыры хөлчок черлиг, оон салган боор деп бодаан мен, бүргүрт-баргыт дээн чыдының чиктии-ле хөлчок. «Чүү-даа болза өрттеткен-не чүве чиир болдурам ол» деп чижеглеп бодадым.
Шак ынаар-ла бүгү шынааны оя чырыдып, ооң бак-согун чуура базып, мени өршээп эрте берди. Сараат сигенге таваржы бердим. Дүрген-не, чөлей салып каан чоон тал дамчып, кырынче үне бергеш, сагыжым ажый берген. Сагышка чыылган бодалым угдунмас, аар апарган чүве дег олур мен.
Ам арны-башты суйбанып, туттунган: ажыыр-даа чер бар, изиир-даа чер бар. «Ол хамаан бе, көөр чүвени көрген, бот менди арткан соонда чүү херек».
Ам харын демги ол билинмес коргуп турганымдан чүгле сирилээштер арткан.
«Оттуг-тергени» көрүп алдым! Улуска хөөреп чедер солун херекти үүлгеттим» деп бодалдар мени улам быжыктырып, харын-даа бодумну бодум каттырып олурар апардым:
– Ах, чөгенчиимни, ол ап чоруур улузу-биле ийи-бир сөстен чугаалажыр чүвени! – деп, аксым-даа туттундум.
Сиген иштинге оңгаштап кире бергеш, бодаваан-на чүвем чок. Бодумну бодаарымга, ам бир өске – көргени хөй эрес эр апарган-даа ышкаш сагындырар. Далган чүве дег удуп калган-дыр мен. Оттуп кээримге, хүн мүн-не биеэги-ле үнер черинден-не үнүп келген хире…
Кааң чаагайы-даа магалыг!
Дүү кедээр шаңда бир кижи тараа каап1 тур, көөрүмге, үңгүрден мортук үндүр эшкеннээн өрге-даа сагыжымга кирер. Бир-бир бодаарымга, шаңда тараа көңгүс дүшпейн, куруг бок болуп, салгын аайы-биле эстеп чоруп-даа турганзыг.
Ынчап олурумда, мырыңай чоогумда бир шаңдан эзерлиг шарыда бүгү-ле дүжүдүн «арта-мунарлапкан» ашак-биле бичии оол хөглүг эвес, кайызы-даа шала доңгагар кылаштажып эртти.
Ынаар, кежээ халып бады келгеним хемнер уннары, ооругларны көөрүмге – делгем, ыраа-даа хөлчок! Ында шуптузунда-ла улус бо чылын каңга алзыпкаш, хонак, чашпан холуй үнген, тудум четпес тарааларның кушкаш, шерги хээп каан савандыларының эки дээни «кош иштеп», адак дээни «арта-мунуп» турары көстүп келген ышкаш, сагыжымга кирип келди.
«Эх, ам барып, таптыг хөөреп турбас чүве бе!» деп, өөрүшкүлүг бодал черниң ырак-чоогун уткарган. Дүже халааш, чүгүрүп чоктапкан мен.
АРЭВЕГЕ КИРИП АЛДЫМ
Бир катап чайын: «Улуг-Шөл бажынга аныяктарның хуралы болур дээн-дир. Салуучут Төп хораазындан болгаш бистиң Улуг-Хем кожуунунуң салуучут хораазындан ийи сургакчы келген-дир» дижип, аныяктар дүвүрей берген. «Хүн дал дүъш турда, хуралды эгелээр чүве дидир. Бичии-даа озалдап болбас. Озалдаан кижини дөмей-ле тускай хөлезилиг аът-биле кожуун чызаанынче кыйгыртып бадырар чүве дидир» деп, мындыг болган.
Хуралга озал-даа чокка «ийи шилгим-биле» изидип чеде бээдим. Чыглыр дээн аалда аът-ла хөй. Аныяктар-даа эңмежок! Ылаңгыя кыстарның кеттингени дээрге бир-ле байыр-наадым-на! Арат нам кежигүннери-даа бар. Келгеннерни өглер чоогунда, арыг, хөлегелиг хадың дөзүнге, олут чазадыпкан.
Төп хорадаан келген сургакчы дээр: кара тоннуг, сарыг дордум курлуг, кара хром сапыктыг, бажының дүгүн селбейтир үндүргеш, бир талазынче чамдыйты дырап алган, узун ак эр бар болду. База-ла кара-сарыг торгу тоннуг, даалымба курлуг, сапыктыг. Бажын база-ла үндүргеш, кыстар дег чара дырап алган болду. Кайызы-даа аныяк эрлер. Кыстарның сымыражып, иткилежип, сыйтылажыры-даа аажок. Баштай Төп хорадаан келген сургакчы долгандыр олурган аныяктар ортузунга ол-бо девиржиди кылаштап тургаш, илеткел кылды. Холунда моол бижик-биле бижип каан, дүрүм-саавыыр дээр бижии-даа бар. Чамдык уругларның сымыражырын дыңнаарымга: «Орган – Улуг–Хүрээден бээр сургуулдап чораан, моолдаары дээрге мырай суг, моол бижикке дегбес чүве дидир»-даа дижирлер. Дараазында кожуун сургакчызы чугаалады. Ооң чугаазында бир онза чүве чүл дээрге Ары Амырактың бо очумда, эвилел кежигүнүнге кирип болур кижилер бар дээш, чээрби шаа оолдар, кыстарның адын саазында бижээнинден кыйгырды. Оларның аразында Аңгыр-оол база бар болду. «Ой эжен! Кежигүннүң ады чайгаар-ла бижик-номда кире берген чоруур чүве-дир аа!» деп кайгадым-даа.
Ол-ла адым үнгенден соңгаар орта илеткел-даа дыңнааным билбес мен. Хей-ле чүрээм тиккилээр. «Чүү-ле болур чүве ирги? Бо сургакчылар дег мынчаар сургакчылап, номнап, каас идик-хептиг, бижик-билиглиг бооп, илеткеп турар апаар ирги мен бе?» деп, хөй-ле бодалдар доюлган, өглүг ары дег, шиигейнип-ле турар мындыг. Илеткелдерден шала-була билип алган чүүлдерим мындыг.
Кежүгүн кижиниң торлур, далдараар чүвези-даа чок. Ядыы буурай арат туменнин херээ дээш амы-тынын харам чокка чүткүүр. Эртем-сургуулга өөренир. Хурал-суглаага идепкейлиг киржир. Маркс-Ленинниң бодалын баш-мээзинге шиңгээдип, арат-намның – эп-камды коммун намның соон салгаар. Хожудап калган караңгы бүдүүлүк арат түменни өрү тыртып кегээредир дээш оон-даа оске. Бир-бир бодаарымга, экизи-даа кончуг. Бир-бир бодап кээримге, мен ышкаш кижи чеңгиир-даа аажок берге! Ынча хөй чүвени кажан, каяа, каш хонук иштинде өөренип, билип алыр чүвел? Бо сургакчылар ышкаш мындыг эки идик-хепти безин мен ышкаш кижилер чүнүң-биле садып, тыптынып алыр чүвел деп чөгени-даа бээр мен.
Адак сөөлүнде «асуулда, харуулда»1 деп чүве болду. Туруп келгеш, чаңгыс айтырыг салып чадааш, дер-бузу буругайнып, сири-кавы турар эштер-даа бар.
– Бүгү делегей деп чүү ирги?
– Эп-камды2, коммун нам деп чүлер боор ол, кайда турар чүве ирги?..
– Эвилел кежигүнү кижи куруяк алыр бе? Ашакка баар бе? – деп-даа айтырып-ла турар. Ону сургакчылар багай, буруу-даа дивес, харын-даа кызып-кызып харыылап турар мындыг. Барып-барып маңаа айтырыг салбайн баар болзумза, атка багай деп бодап алза-даа, диттип чадап-ла олур мен оң.
«Салуучут кежигүнү кижи торлур, далдараар чүве чок болур ужурлуг» деп мырай-ла чап-чаа сөглээн сургаал база бар…
– Чаа, менден болур ирги бе? – деп эдип-ле үндүрдүм. Хамык улустуң караа менде.
– Чаа, болур-болур. Адың кымыл, эш? – дээш, Алдын-оол бижий бээди.
– Аңгыр-оол дээр ийин.
– Ыы. Демги… Аңгыр-оол бо ышкажыл? – деп, чанында олурган нам үүрүнүң даргазындан айтырып биживишаан, олура: – Айтыр-айтыр, эш Аңгыр-оол… Мынчага чүге ыыттавайн орган сен аа!.. – диди.
– Салуучут кежигүнү кижи бижикке өөренир дизе, халас өөредир ирги бе? Өөренир болза, каяа, кымга өөредир ирги? Бир дугаар асуулдам ол. Салуучут кежигүнү кижини кандыг-бир бүтпес идегет нүгүлдеп, кем-херекке онаар ийикпе, дарлай берзе, ону каяа сөглеп, канчаар көрзе чогуур ирги? Ийи дугаар асуулдам ол. Бистиң чазаавысты ядыы-буурай араттың чазаа дээр-дир. А ону бай, ызыгуурлуг улус баштап болур чүве ирги бе? Болур болза ужуру чүл?..
– Ой дадайым! – деп, бир уруг артымда сымыранды. Аңаа меңнээш шак дүштүм… – Үш дугаар асуулдам ол ийин – дээш, балдырым сириңейнип олуруп алдым. Дерим дээрге изиг өгге тараа хоорганындан дора!
– Че, көрдүң бе? Асуулда деп чүве ол боор! Ынчаар санап тургаш салыр-ла болгай – деп, Алдын-оол мактады.
Төп хорааның сургакчызы элээн үр тыыгайндыр бижип-бижип, туруп кээп харыылады. Артында-ла даады менче көрүп тура харыылады.
– Берге-даа, солун-даа, чугула-даа айтырыглар-дыр – дээш, элээн-не хөй чугаалаан. Аңаа бир шору өөрээн ийик мен.
Адак сөөлүнде, салуучут кежүгүнге киирер дээш, ат бижээн кижилерниң адын адаарга-ла, ол кижи туруп кээр, ол бир берге турган; аңаа алыр-албазын дугуржуп, шүгүмчүлеп саналдааш, шупту хол көдүрүп бадылаар чүве болду. Барык-ла дөгеревисти алыр деп бадылаан. Бүгү чыылганнарны тараткаш, кежүгүнге кирген кижилерни арттырып калгаш, бүрүткеп бижээш, сый-сый тудуп каан, кызыл шугумнуг, соду саазында моолдап бижээш, адаанда дөрбелчин таңма каккан бижиктер берген.
– Түр бадылергейлээр бижииңер1 бо. Эки, шынчы эдилээр силер – дээн.
Ынчап 1925 чылда арэвеге кирип алган мен.
Ол-ла биледимни камнап, хириктирбес дээш, бир пат болур мен. Көрдүнер дээш бир сагыш дөспес: улус көрбес черге, кончуг шөлээн уштуп көөр мен. Шугум бүрүзүнүң бажындан адаанга үндүр көрүп, бодап орарымга, чүү-даа билдинмес! Ындыг болза-даа ооң чаңгыс шугуму безин бүдүн Амырак хемим уну-ла!
Чымчак тос-биле каптазылааш, ооң даштындан арыг пөс-биле барындактап алган мен.
БУУ–ХАА КУДАЛАЖЫГ
Кежүгүнге киргенивис соонда-ла, бир кезек када бистиң ол Ары Амыракка кедергей буу-хаа кудалажыг эгелээн. Хөөрем чок, бо дүне чаа-ла бот-бозун, хостуу-биле:
Белен-не мен, шөлээн-не мен,
Бээм-не чок шөлээн-не мен,
Беден, аъттан эккеп бергеш,
Белен мени кудалап ал…
– деп, ойтулааштап хап турган оол ийикпе кыс даартазында өглүг-баштыг, өнчү-хуулуг олуржуп алган олурар. Ындыг-даа дүрген, белен чүве каяа турар. Уруг-дарыглыг улустуң дүне-даа, хүндүс-даа бижиреди сымырашкан, бидилип муңчулган олурар чүвези-ле: «Уругну кымга бээрил? Кым кудалап келир ирги? Назы четпээн канчаарыл? Тура, соруу чок болз, канчаарыл?.. Оглувуска кымны ап берээли? Мындыг белен үени эрттирип болбас! Барып көрем!..»
Бир-бир бодаарга, кандыг-ла бир хай-халап болганзыг. Өлүрүп чиир анай-хураганы, өрезинге бээр алгы-кежи-даа ышкаш, ажы-төлүн орнажып, садыглашкан, шуут-ла ушкарып аппарып берипкен болур. Кижиде үне-дуза-даа чок, езулал-хүндүлел-даа чок…
Кыннырын кыннып-кыннып алгаш, чамдык ада-иелер ийи-бирээлепкен соонда, боттары-ла:
– Дөрт херээн-даа бүдүртпейн, төкпек чажын-даа үстүрбейн чорааш, хеп-ле хенертен, хеле-бүдү албададып олуртуп каан уруумнуң кончуун! Кемниг-бактыг, хейлиг-салгынныг чораан эвес, хөөкүй-ле уруумнуң кээргенчиин! Канчаар-ла ирги мен! Кандыг хүндүс төрээн, кандыг бак салымныг төлүм ирги! Оода чадаарда, чамдык кыстар ышкаш, баш удур холун бержип, хойнун тыртчып алган, эптиг-чөптүг эштиг чораан болза, хамаан эвес. Чатка барбайн чораан эвес, чарлык дыңнавайн чораан эвес, хувурай бер!..
– Амыраанга барбайн, албадалга баары дээрге алдын хүн адаанга чурттавайн, аза ораны барганы-биле дөмей-ле болгай! – дигилээш, бажының суун ижип олурар.
Ол кудалажып турарының бир-ле кол чылдагааны – «куда езу деп чүве турбас – тура, соруу билир, «сорулдаалаар» апарганы дижир чүве.
Чок, хамык-ла ужур ында эвес:
– Эр-даа, херээжен-даа уруг-дарыгны бо-ла «бага сургуул», «нарын сургуул», «бижик сургуулу» – кандыг-кандыг дээш-ле, дөгере хавырып, Хем-Белдири чоктадыр чүве-дир. Чамдык черлерден хавырып аппаргылаан-дыр!..
– Аңаа барган ажы-төл шуут үрелир чүве боор ийин оң; кара чажындан-на ыядыр, бертсинер, беглээр, шеглээр чүвези-даа чок; душпа-келбиже хөйге көзүлдүр-ле четтинчип, куспактажып базып турар. Ойнаар ойну безин чажыт-чаат чок: кожаңнажыр; эъдин-кежин-даа чажырбас чүве-ле дээр чорду…
– Барган соонда олчаан баар; шажын-чүдүлге-даа чок болур; ижер-чиир ажы-чеми-даа чылан, пага ышкаш курт эъди-даа чиир чүве дидир. Оон келир-даа ужур таваржы берзе, шажын, хүрээ даңзызынга кирип, шавык-хуурак болур ужур-даа чок болганы ол-дур ийин!…– дээр чугаа-соот чер алды-биле агып турган, ынчангаш «чүгээр апарган уруг-дарыгны бөдейлеп-бөрбектээш, өнчү-селиин чорбаажа хоржок болган-дыр! Ниити – чаңгыс өреге кырынга даңзылааш, малды мал хевээр, этти эт хевээр үндүрүг албанга ала бээди көрдүңер бе! Чавага, билзектен эгелээш ап турда, чүнүң ортазы боор»-даа дижип олурарлары бар апарган. Ону ажыглааш, аныяктар чыдын чытпас, олут орбас болган. Ойтулааш-даа дам барган. Ону ажыглап алгаш, ойтулааштың бир медээчизи болур хамнарның хамнап турары дээрге мырай дүңгүр даажы үзүлбес. «Уруг-дарыгның сагыш-сеткили саймаараан, куду-чамы оякталып турар апарган» – дээш, хам-чаяанның дериинге чажар хойнунда кавындылыг, холунда актыг келир чүдүкчүлер-даа көвүдээн. Хамнар ону база билир-ле болгай. Ооң-биле чергелештир ынчан бистиң аңаа даады-ла аныяк кыстар хамнаар бир аарыглыг аяннаныг ол турду. Көржү-көржү өттүнчүр. Госторугнуң чиик өртектиг шокар пөзү-даа элбээн: хам дериири белен болган, таныыр кыс эштери кижи санында-ла бир манчакты даарай соп эккеп бээр, чүс манчакта чүү боор ийик. Аныяк ыраажы кыстар алганып турда, бир-ле эткин өйүнде сыын-на! А чайганып силгиленип турда, бир-ле чаш хаак! Кайда, чүде кушпуйту кыраан куу-соолбур арынныг, далдыр-дөлдүр далбаңнаан кырган хамнар боор ийик, ында-ла калгылаан. Ам аныяктар хамга чүдүүр эвес, аян бодаар, чарашсынар сонуургал улгаткан. Кончуг бак чаяанныг, ол аразында оолдар хам кыстарга карачал кыстардан артык ынакшыыр апарган – шуут-ла былаажып турарлар. Ол база-ла хамнар көвүдээриниң кактаазыны турду.
А аныяк өскен эвилелдиң кежигүннеринге элзип кирип, эртем-сургуулче бажы угланып, эргиниң дуннукан кара шалбаазындан эштип үнүп, артап, оюп эгелээрге: демги хоочун хам, лама болгаш оларның чүдүкчүлери чүге анаа олурар чүвел? Бүдүү чер алдындан одун кыпсып, көзеп, чүшкүрүп турганы ол-дур. Ол дээрезинде эскербейн турза-даа, аныяктар удаваанда билип каапкан…
Ара-амытан аныяктар шак ол туман аразынга таалаанзыг шымнып, ойнап турда, мен харын-даа шору болчук мен: албадалдың тар эжиинге чыгаткаш, акты, караны таный берген кээргенчиг Долбанымны сургап тургаш, кежигүнге киирип алган мен. Хөй-хөй кыстар ол улуг кудалажылгаже дүннүп кирип турда, күжүр Долбанмаа езулуг «бүрүн» куданың хоойлузун дорт-ла арта баскаш, үнер хүрешке дагыдып, сарыыл кирген турганы-даа ол.
Бичии-ле эптиг үе таваржып, сургуул хавырып келзе, «мен, мен!» дижип, алгыржып үнер бооп, ыяк даңгыраглажып алган бис. Ам Долбанның ада-иези-даа, бег, кунчуу-даа баштайгызы ышкаш түрүп албадаар дылы сынган.
Мен безин бир катап-ла бужар дидимненип-дидимненип алгаш, Долбанмааның ада-иези-биле барып кадыг чугаалаштым:
– Мен болза хувискаалдыг салуучуттуң кежүгүнү апаадым. Көрген, билгенимни-даа каяа-даа чажырбас сөглээр болгаш харын бодум демисежир хүлээлгем ол. Кым-на кижи кымны дарлап, эрги феодалдыг езу-биле албадай бээр болдур, бодунуң шорузу-ла! Силер бо кудашкылар хөй мал-маганны алчып, бержип алгаш, ам кежигүн Долбанмааны дыка-ла дорамчылап келдиңер. Ам болзун! Актыы-биле чугаалап каайн…
– Көрдүң бе! Бо олурган Аңгыр-оол хамыкты хайындырып, хартыганы ужуткан кижи бо-ла болгай. Ам кээп, бистиң бажывыска хан кудары ол-дур. «Эки сагыштыы» ол-дур! – дээш, кадай дыттып-ла үндү.
– Ыыттава, авай! Аңгыр-оолда кара сагыш чок. Кончуг шынчы кижи. Ынчангаш ам кежигүн болган, көрдүң бе? Мени кээргеп, болчуп чораан кижи чүгле бо-дур. Бо мени кежигүн оруунче баштап-даа кагды. Ам бодумну бодум камгаланып шыдаар мен. Мени таанда кончуг чектеп, боттарыңардан ырадыксап келдиңер. Куржулуг хырныңга сыңып чораан урууң куржаглыг өөңге сыңмас апарганым ол-дур ийин. Ам удавас амыраар сен: сургуул хавырып келир-ле, мени мурнап кирер деп бил! Дүрген-не келирлер болза!..
– Ой уруум! Тенээңни, кончууңну! Сеңээ аас-кежии дээш-ле, кызып чоруурувусту билбес-тир сен ийин. Сен чок болзуңза, чаңгыс-даа хонарын билбес мен – дээш, хөөкүй ава өөңейнип ыглай бээди.
– Ыглава, авай. Сээң чазып чорууруңну билир-дир мен ийин. Кээргээр-дир мен. Ынчангаш харын чүгле чаңгыс бодум салымым багынга муңгарап чоруур эвес, сени база кээргээш, мынчап хемдиттинип чоруур кижи-дир мен. Каш-даа катап багланыптар дээримге, бо олурган Аңгыр-оол ынатпаан. «Оваартын, Долбан. Сени мынчаар бак оскунар болза, аваң хөөкүй чырык хүн көрбейн баар. Хоржок! Ындыг багай чүве черле бодава!» – дээрге-ле, дыңнап чордум. Ам черле мен өлбес-даа мен. Ыглава. Карак чажы дуза болбас чүве-дир оң. Мен ыглап-ыглап, карак чажы каткаш, ам ырлап чоруур апаадым көр. Ол эки-дир. Сеңээ мен ам хувискаалчы ырлар айтып бээр мен. Ыглаарың сокса – деп, авазының бажын суйбап, бодунуң кедергей кижизиг, төлзүг, угаанныг сеткилин харам чокка бере бээрге, мен безин адааргап үнүптүм. Кижиге шынчы чүрээн берип билир талазы-биле Долбанмаа дег кижи белен кайын тыптыр. Ооң төрүттүнген бир онза бүдүжү ол болгай аан.
Чок-ла болза чоруп чорууйн
Чоннуң багын көрүп чорууйн.
Чок-ла болза өлү берейн,
Аза багын барып көрейн…
– дээр ийи утканың сөөлгүзү ам шуут кагдынганы ол.
БУЗУТ ЧОККА БУЯН ТУРБАС
Бир-ле херектиг кожуун чызаанынга чорааш, Байыр-оолга дужа бердим. Кады ойнап, кады балыктап өскен эжим-не болгай. «Хем-Белдиринде бижик сургуулунда барган, моол, орус бижик сургуулдап турар» дижир чүве. Ам салуучут хораазында ажылдай берген болду.
Кезек хөөрешкенивис соонда:
– Бээр келем – дээш-ле, эдертип кагды. Көөрүмге, нам, салуучут хорааларынче эдертип бар чыдыр.
Кожуун чызааны ынчаарда Улуг-Хем эриинде Дөң-Кара-Өдек деп черге турумчуп доктаай берген. Чызаан чаңгыс-чаңгыс өрээл ийи каът ыяш бажыңныг, бир аңмаарлыг, бир өглүг. Нам, салуучуттуң кожуун хораалы каттышкаш, кырында шывыг безин чок чаңгыс өрээл бажыңныг, бир аңмаарлыг ийи өглүг. Оларның бирээзи паштаныр өг.
Хорааже эжим кирди, мени даштын тургузуп каан, манап-ла тур мен. Элээн болганда, дедир келди-ле:
– Бээр дыңнап көр: бо бистиң хораа даргаларынга Сонам-Байыр тергиилекчи кайгамчык эки чем кылыр Аңгыр-оол деп оол бар деп турган кижи. Ам ол оол мында келди дээримге, амырай-ла бердилер. Дыңнаан дораан-на меңээ даасты: «Чурттуң кижизи-дир. Өскүс, дөмей-ле улуска эштенчилеп чоруур кижи-дир. Ооң орнунга маңаа – хораага хөделдеп кирип алзын. Айда он беш лаң шалыңныг. Аъш-чем халас – тураңда чиир-дир сен. Бо дораан-на кирип алырын сургап чугаала» дидирлер. Мен-даа бодаарымга, сеңээ оон эки ажыл тывылбас. Халас хой кадарбайн чораан эвес сен. А чылгы манаары кайы хире ийик? Дөмей-ле кыштадыр ийи-бир малды бөрү былаап чип каар. Аазаан малын аңаа каккаш, бербейн баарын бодуң билир-ле болгай сен. Тенивейн көр! – деп, даргам мени алгаадыр-даа аай чогул.
– Харын канчаар кижи боор мен? Хөделдеп шыдаар кижи боор мен бе?..
Орта сен бе! Чүгле хораа даргалары мактап турар эвес, Сонам-Байыр тергиилекчи безин боду алыксап: «Оон эки чем кылыр хөдел черле тыппас. Харын ам түлүштерден олурар чарылга орнунга ону солуп, кожуунга хөделдедип алыр чоор бе?» деп олурду. Харын-даа былаажыр сагыштыг. Сен ооң өөнче хөделдеп туруңда, билип алганы ол-дур. А ында албан-хаакчылар хөй. Аңаа хөделдээри берге болдур эвеспе.
– Бир эвес албадап олуртуп чүве болза, эрги езу хевээр чүве эвеспе – деп баадым.
– Чо-ок. Сен ону амдыызында эки билбес сен. Сен хораага хөделдей берзиңзе, мен моол бижик база айтып бээр мен – дептер орта, ана чүрээм шимирт диди.
– Мен ышкаш кижи өөрени берип болур чүве бе ооңар, дарга?!
– Па, кончууңну сээң! Мен база сен ышкаш бижик билбес чордум чоп. Оон Хем-Белдиринге ийи-ле чыл болгаш, чүгле моол бижикке шору өөрени берген эвес, орус бижикти база саат чок номчуур апаадым. Ам чоорту-ла кайы-даа бижиктиң нерезин1 өөренир – орустап, моолдап билир апарза, ол-ла.
– Ындыг болза эки-ле чүве-дир. Кызып ажылдап көөр чоор бе?
– Чугаалаан-даа херекчок. Салуучут кежигүнү кижи өөренип, ооң кожуун хораазынга ажылдаары улуг ажыл-дыр оң. Ча, чөпшээреди деп даргаларга барып сөгледим-не.
– Адыр, дарга. Мен чангаш келийн, ында бичии тараам мал чип каан-дыр. Ооң-даа ужурун тывайн. Багай-согай идик-хевим орбак, дыдыын-даа чамадып, көктедип алыйн – дидим.
– Ол-ла. Каш хонгаш бады кээр сен че! Ийи бе? Үш бе?
– Беш хонгаш, келийн. Акым-биле чугаалашпаажа хоржок. Ынатпас-даа чадавас боор.
– Чача, хувура! Бир эвес акың ындыг-мындыг деп сеңээ шаптык болу берзе, «бодуң көжүрүп бады келгеш, кожуунга чарылгага олуртур дижир-дир» дээр эвеспе. Ынчап чугаалаар сен. Че, беш хонгаш келир, ол-ла. Мегелеп-ле болбас, көрдүң бе! – деп, Байыр-оол мени өскелени бербезин дээш, оон ыңай чугаа чокка, албан кылыр өөнче бурт-ла диди.
«Бижикке өөренир… Он беш лаң шалыңныг. Чеми халас – туразында чиир» деп бодалдар-биле чаныптым.
Акым аалынга келиримге, тараазын чулуп дооскан. Бастырарын дооскалак. Бир шаң чиңге-тарааны, бир шаң арбайны шаң кыдыында кулак каккаш, моожалап каан тур. Өвүрден мээң төрээн акым Бадый-оол база тараа сурап чедип келген, ында олур.
Хораага хөделдээр бооп сөс бергеш келгеним чугаалаарымга, акым, чеңгем: «Хей чүве-дир оң. Барба! Аарый берген деп, мегелеп-даа каай-ла» деп, дойлу-ла бээдилер.
– Ынчаарга, мен мегелеп болбас, кежигүн кижи-ле болгай мен. Акым боду база арат нам кежигүнү болгай… – дээш, демги Байыр-оолдуң чарылгага олуртур деп турар дугайын чугаалаарымга, улузумнуң аксы хак-ла дээн. Бадый-оол акым харын туралыг: «Ажык-хөлезилиг чүве болза, эки чүве ышкаш-тыр» деп мындыг.
– Күжүр эрни, ол-ла болгай. Улуска халас эштенчи бооп чоруурундан ам-на уштулганың ол – дижип, мактадылар-даа.
«Сөглээн сөс, керткен ыяш». Беш хонгаш, шынап-ла чедип келдим. Хамыкты мурнай-ла паштаныр өгнүң, чем шыгжаар аңмаарның дүлгүүрүн тудуп, хүлээп алдым. Албан өргээзи биле албан бажыңының иштин, даштын арыг-шевер, аян-корумнуг тударын база хөдел харыылаар ужурлуг.
Ол бажыңны болгаш паштаныр, чурттаар-даа өглерниң иштин-даштын, хамык паш-саваны аштап дооскаш, аңмаарга барган; бир-ле инек кажаазы-ла! Хадың будуу ширбиил-биле орус кадайлар өттүнүп, элезиннеп, төп тургаш, кара шала агаргыжа чуп алдым. Даргаларым ол бүгүнү көргеш, боттары безин кактанып, идиктериниң хирин аштааш кирер, ажыы-биле мактап, магадаар-даа, аразында бүдүү хүлүргейндир чугаалажыр-даа. Ол чугааның ужу-кыдыындан илип дыңнаарымга: «Бистер мындыг арыг-шеверин шагда-ла негеп тургузар ужурлуг турган бис. Маңаа шалыңныг хөделдер-даа турду. Кара-бажың улузу-даа кээп ажылдап-ла турду. А чоп мындыг турбаан? Даргалары ай-айы-биле эскербейн, хир-чамга боражып олурган, а бо дораның доразы багай көдээ оол келгеш, оон эгелээн деңерден. Бо албан кылыр бажыңывыс ишти довураксыг, куу, ээремчигей дузаа үглээн турду. Ам ынаар хирлиг идиктиг кижи базар аажок, кылаң чүве-дир, көрүңерем. Баштай көөргеттинип, кызып тургаш, чоорту хөңнү улгадып, тоовас апаар чадавас, эки көөр-дүр мону» дижир-даа. Мен иштимде өөрүп-даа, кичээнип-даа, дыңнаваачаңнап, улам-улам кежээргенип ажылдап-ла турдум.
«Бир-тээ шалың деп мындыг дыңнап көрбээним акша-даа бээр, бижик-үжүк-даа айтып бээр деп, ээй көрүп, мээң кылган ажылымны ол дораан мактап турар болганда, бар-ла шаам-биле кызып ажылдап көрейн адыр. Кылыр ажылы дээрге мээң кым болганга эштенчилеп чорааш, кылып чораан ажылдарымга бодаарга, анаа-ла оюнчук ышкаш чүл!» деп, хамык-ла чүвени дүңдере деңнеп, кааштыр бодап келдим.
Хойну эртен кадарып үнерде, эки-ле дизе, бир аяк тараа чип алгаш, кончуг кадыр дагларның бажынга барып, хой төрээш, хураган доңуп өлү бербезин, бөрү кедеп кээп, үзе-чаза сывырып, кырып кааптазын деп көрүп, дайгырып, алгырып хүнзээш, хүн ажып турда, киирип кээр. Аштаан ижин чүгле даштындан доңуп хүнзээн эвес, иштинде хыраалай берген ышкаш сагындырар. Чамдыкта «эки» ээлер: «Кадарчыны дүрген-не изиг, амданныг чем-биле тоттурар-дыр» дивес. «Даштын хураганнар чыварга доңа бээрийне! Шаардан чылдып, хевек-хувактан каап, дүрген чемненип алгаш, хурагандан ыдыш, тудуш. Аңгыр, шымда!» дээр-ле болгай. Ооң-биле хүннүң ажылы төнгени ол эвес.
– Харлап эккел!
– Ыяштан чарып, көржеңден киирип ал!
– Паш алдынче оттан сал!
– Көжеден соктавыт – дээш, черле үзүктелир эвес.
Ээлерниң улуг-даа, бичии-даа оолдар, кыстары дөрде кажыктаан, даалылаан – бир-ле оюн кылган чир-шоң дүжүп олурар. А сен доң эжикте, хүнзедир турупкан балдырың ыстап, иштинче хар кирип, булуктаан идииң ийи бутту хаарып олурар. Ойнааннарга от чырыдып, чем белеткеп олурарың оң.
Бир эвес чылгы манаан болза, улус кидин-не чаглыг эъдин чип, изиг быдаазын аартап алгаш, чылыг шуглаанче кирип турда, сен шаң-туман бүргээн, дош дег хаарып турар соок кышкы дүнче кириптер сен. Өрү көөрге, сылдыстар карактары соок өттүр шивегейлеп турарлар. Чылгының хар каскан даажы-ла шиилээн, чыварзыг дыңналыр, ол-ла. Даңны атсы та чеже ажыг чывар эртер чүве! Ийи чаак, думчук пат-ла өөренип, карарты ширилени берген болза, ажыг чыварның дылы дээрге-ле чылан шап-даа турганзыг, чүрек иштинде барып саргыыр болгай. Ындыг балыглар кыштады-даа экирбес, чазын-чайын барып куйлап, кавыннап чорааш, экириир. Оон «соок шаагайның» сорбузу бооп, кезээде артып-даа калгылаар-ла болгай. А чазын, күзүн тараа кылырын, изиг ымыраалыг чайын сиген кезериниң човулаңын мал кадарарындан чиик деп кым мегелээрил! Оода-ла ол ажылдың хензиг-даа кезээ сээң амыдыралыңга ажык болур турган болза, ыыттааш чоорул. Чүгле дорамчылал, кул болур – ол-ла болгай. «Чо-ок, хораага хөделдээр ажыл меңээ бир эки ужурал-дыр! Моон салдынма! Багай ажылдава, Аңгыр!» деп, бодумну бодум сургап, холум туттунгур, будум бастынгыр меннип эгелээн ийик мен.