Аалдар кедээр белде чазаглардан хемче көжүп киргилей берген. Мал-даа, кижи-даа ижер суксун-суггат чок калган. Ол хиреде-ле Мукураш даайымның аалы Өскүс-Тейде чазагда чаңгыс өг артып калган. Ында-мында ханы чоогаларда, хөлеге чарык хаялар баарында хөртүктер артыы чүктеп ижип турдувус. Чазаг, күзег, кыштаг чергелиг черлеринге чаңгыс аал ийикпе, чаңгыс өг чыдып калырга, сагышка дыка анчыг. Мал тегерип, аалдар коданнап амдажаан өөр-өөр бөрүлер ээн чурттарга келгеш, туразында-ла меннип эгелээрлер: айт дээр кижи чок, аг дээр ыт чок, а тудуп чиир мал база чок болганда, ол-бо чимзенип маңнажыр; чуртта өлген-калган бок-сак сек-севи, сөөк-даяк тып чиир; оон аш-ырымнап, шооңайндыр улужар. Ынчангаш бис кырган-авам баштааш, ээн чазагга ол коргуп, даайымның чиде бергенинге дыка-ла муңгарап турган бис.
Бир хүн-не чырык-ла хүндүс бир Эмчи-Хелиң баштадыр ийи-үш аъттыг кижи ийи аътта бир-ле чүве төөжеңнеп алган келдилер. Өгге олурган кырган-авам, күүйүм, өгнүң оглу, уруу – дөгере-ле үне халыжып кээп, төөжең тырткан ийи аъттың мурнундаазы даайымның бора аъдын, ооң эзер, чонаан танып, а төөжең кырында, ооң идик-хевин кеткен өлүг мөчүнүң бажын энчек-биле шып каан чытканын танып кааш, кезек када даш көжээлер апарган бис.
Келген улус аъттарындан дүштү. Оларны баштап келген бир кижи:
– Че, чүге аазадып турарыңар ол! «Аарыг» кижи көрбээн силер бе? Өгде орунну кижи чыдар кылдыр дөгериңер! Өгнүң эжиин ажа кааптыңар! – деп, шыңгыы-шыңгыы хөректеди.
– Ой, ажы-төлүм! Чүү болган? Мээң багай оглум бе бо? Өршээ-авыра, бак-ла чүве ыңай турзун! – деп, кырган-авам энчекти барып ажыпты. Даайымның кончуг семис, бучугур хүрең арны куурара берген. Карактары дириг-даа болза, чудааш өлүп чыткан бызаа карактары дег. Күүйүм оон корткан-даа чүве дег, азы аксында пактап алганы кандыг-ла бир чажыт эртинези уштунуп барып дүжеринден корткан-даа чүве дег, өгже караш-ла диди.
– Канчап баадың, оглум? – деп, кырган-авам оожум айтырды. Даайым оду өшкен карактары-биле дилегзингеш, уруу Тазараңны, оглу Арандолду тып, харык чок бажын чаярын оралдашты. «Айтырыгны харыылап шыдавазы ол-дур» деп, мен бодум билип алдым. Даайымны эрлер аргажып кииргеш, орун кырында салып кагдылар.
– Өрү саадап, моорлаңар! – деп чалап, чугаалажы бээдилер.
– Дөрт-беш кыстың аразында, төрээ-ле эр кара чаңгыс оглум-на болгай. Чүнүң, кандыгның хайы, казыргызы тавараан ирги, башкым? Шажын-сагыызын – ламаның үш эртинезинден авыралдап айтырардан өске каяа баар бис. Оглумнуң чолу-мөрү, шо-төлгези чүү ирги, башкым?
Эмчи-Хелиң кырган-авамның айтырыг манаан, аңгадаан карактарындан былдаар, соңгаарладыр чай алынмайн, хүлүмзүрүүрүн оралдажып:
– «Отка-пашка дүже бербес болза, оол уругнуң орланы эки!» деп, чон боттары-ла ынча дижир болгай. Силерниң оглуңар аарыгдан-даа аарбаан, аңаа аза черинден алыр алдагжы-даа аалдап келбээн. Чүгле эрниң эрези, аъттың кашпагайы баштааш, кыдат «төрелдерни» үдежип турда, аштаан кара-сээк дег чорумал ок шонупкан-дыр ийин. Ыт аксынга кирген ханзыраар ышкажыгай. Кортпаңар, кортпаңар…
– Че, көрүңер… Дивежик мен бе! Мээң чүрээм кайын эндээр ийик! – дээш, кырган-авам кымга-даа чугаалааны билдинмес, өрү дүндүкче көрүп тейлей туттунду.
– Балыг элээн анчыг, кавыннап хуулар болза, сагыжы кара. Балыгланган соонда, халдып орда, аът кырынга-ла хөй хан төгүлген. Далаш-биле багайтыр шараан соонда, хондур-дүндүр чүгүрткеш, мээң аалымга чеде бээди. Бодап көрүңерем, ымыраа ызырыпкан эвеспе, хоран дылдыг коргулчун ары шапкан-дыр ийин. Харын-даа быжыг эр-дир.
– Өршээ хайырыкан! Харын-даа дириг үнгенин кайгаар-дыр мен. Дайындан кортпайн, өжээнге баштадып чораан болгай аан бо.
– Бо эневистиң оозу-ла шын. Боолаткаш, доктааган черивиске, балыгланган эрлерниң балыгларын шарый бээривиске, бо Мукураш баштааш, «Дүвүрээн херек, мындыг балыг чанган херек чүү боор. Изиг дээрези-биле дедир хөме тавартып киргеш, өжээнни негевес болза, кайын боор» дижи берген, арай боорда: «Ээй хоржок! Когарал улгады бээр! Дөмей-ле: бөгүн болза орай, даарта болза эрте когу үстүп турган гамыңнарның кестииниң бажынче хептелдир халаан херек чүү боор. Бис бөгүн бужар эвилел чок болдувус. Оларның күжүнде эвес, боттарывыс багывыс болду. Өлүп чыткан чылан шагарга, хоразы улуг» деп тургаш, соксаттывыс.
– Деп-ле турган мен, оолдарым. Ары Оттук-Даш Даг-Ужунга-ла дүңгүзү үзүлген дишкеш, ыя арткан-калган гамыңнарга «ок бажы ханнап алыр» дээр, оюн бодаар кулугурлар бо! Арткан-калган, дескен дайзын бүдүн-бүдүн шеригден хоралыг – деп, кырган-авам хомудап чугаалады.
– Аача, бичии-ле серемчилиг, эвилелдиг турган болза, ында чаңгыс-даа гамың чок: чүгле бо Хемчиктиң нояннары ол арткан кыдат бараанны боттары үлежип алыр дээш, ак орустуң артынчы солааннарындан каш кижи чорудуп, «аңаа халдап келген улусту боолап, ойладып туруңар» деп, бижик бижип берген чүве-дир ийин – деп, демги эр хомудап, аксын туттунуп чугаалады.
Оон дораан-на ында-мында аалдар аразынга чугаа-соот дыргын-на барган: «Ында бир аалда Хүргүлдүң ээгилерин чалгалай адыпкан. Сандактың хөрээнден хос өттүргеш, бир холунуң өштү-кырызының дешпий өттүрген. Оон бээр чадаг кылаштап келген-дир». «Хола, Куңгаа суглар ланчыыларын алыскаш, келген-дир». Чамдык балыгланган улусту Улаан-Кумнуң чурттакчылары, дөрбеттер аппарып ажаап, сегиткеш, ажыы-биле чугаалажы берген. Демги балыг келген кижилер эмнедип-домнадып эгелээн.
Өвүржүлер оон коргуп, кезээр туружук, улам өжээни хайнып, кыдаттарның баскан изин-даа ширбиир, оларга өмээржип турарларны-даа оруун тыпсыр дээш дойлуп аъттанып, ында-мында доскан, кедээн чоруп турар мындыг болган.
…Бир эртен удуп-оттуп чыдырымда, даайым сугга бир честем кижи кээп, мендилешкен соонда:
– Мындаагы читкен улузувус кордал чок ийин моң – деп мындыг.
– Ой дадайым!..
– Өршээ хайыракан! – дижип, күүйүм биле кырган-авам алгыржыптылар.»
– А чүл? Таваржып турганнар ирги бе? – деп, даайым айтырды.
– Каяа-даа четпейн, мыя бо Мойнаарак баарынга дөрбеттиң Ногаан-Хуулгаан аалынга кире берип-тирлер.
– Оон?
– Шай кудуп, «кай баарың ол?» деп айтырарга, «Улаан-Кумче бар чор бис» дишкен.
Оон-на эрлер өгден үнерге-ле, бажынче далдыр соккаш-ла, баглап ап турган-дыр.
– Пах, халак!..
– Богда! Оларның чоп халыыдаарлары ол!
– «Улаан-Кумче кирип, хан-чин төп, хүрээ-хиит, бурган-сагыызын килеңнедип-хиртедип турар урянхайлар шажын, чагырга чок кулугурлар силер – дээш, дөгерезиниң чеңнерин дешпилдир ынаалар суп, ооң ужу-бажынга билектерин катай шындалап, хергилеп алгаш, аалдан элээн ырады аппарып, бежелдирзин дизе ойтур чыттыргаш, бужар хилинчектеп, ыяш-биле соп, араатан езу-биле өлүргүлээн-дир.
– Тпүк!
– Бужар шөө-бөрүлерни! Четкерлерни але!
– Магалыг-ла бурган, шажын камгалакчылары-дыр. Ногаан-Хуулгаан ам-на ынчап изиг пашка хоортур дээн-дир.
– Кымнар-кымнар чүвел аан, ол беш кижи? – деп, күүйүм бүзүревээн чүве дег айтырды.
– Агбаан, Делик, Адавастай, Чамзырын, Ичиң-Хорлуу сугларывыс аан – деп, честем санап берди.
– Пох халак! Сээң дуңмаларың ышкаш чүл! Орта-даа чүве бе? Кайыын, канчап билип алдыңар? – дээш, күүйүм честемче даңзызын сунупту.
– Аңаа көрүп турган дөрбет эш-өөр биске бүдүү кээп сөглээн, барып көрдүвүс.
– Чүнү сөглеп, харысажып турганнар ирги? Оларның сөс-домаан дыңнаан кижилер бар ирги бе?
– Бистер-биле бир дөмей бажыңнарны базып, тейиңерни теп, диригге хемдип чораан манчы кыдатка чоп болчур силер. Силерни кожа-холбаа акы-дуңма моолдар деп, эл-хол тыртып, идегевейн карадаан болзувусса, шагда-ла хатка алыскан каңмыыл дег кылдыр сывырыптар ийик бис. Боданыңар! – деп, соонда хөлү эрте бергенде, оларның кара сагыжын билип кааш, холдары хериглиг боттары буттары-биле теп, бүткүр боттары-биле моңнап турганнар-дыр.
– Черле бо ажы-төлдүң дем чок, бот-боттарының соон-мурнун каракташпас бак деп чүвезин кайгап, чугаалап ханмас кижи-дир мен. Шаг бо хире турда, барып-барып Ногаан-Хуулгаан аалынче чүге кире салчы бергеннер? – деп, кырган-авам хыйланды.
– А-дыр, авай… Бо шагны бодап көрем. Бөрүге судур номчуурга: «Ламаларның чугаазы көвүдеп, аскак хой ырады!» дээш ыңай болганы дег апарганы ол-дур ийин – деп, даайым авазын үзе киргеш: – А-дырам, аал… Ам олурган хеоек бар бе? Бо Ногаан-Хуулгаанга барып «авыралдап», алыксаанын берип, бериксээнин ап турбас чүве бе? – деп, күдээзин айтырды.
– Улустуң сөөгүн тып алгаш, кээривис билек Дөмей-ле: бөгүн болза орай, даарта болза эрте когу үстүп турган гамыңнарның кестииниң бажынче хептелдир халаан херек чүү боор.
– Көрдүңер бе? Күткээзинниин!.. Кандыг-бир шулбус кемниг херекти үүлгедип, өртү кыпсып каапкаш, бүгү моолдарны хойгузуп, көжүрүп алгаш барган. Бир согур хой сугже халый бээр болза, өске бир кодан карактыг хой дөгере халыжа берип болур. Бүгү Сорукту-Хаан аймакты Таңды урянхайже өжээти кылыр чадавас – деп, кырган-авам оглунуң бир-ле элче халыыр деп бар чытканын эскерип кааш, мурнун дуй тура каапты. Ынчап турувуста, боолар чүктээн дөрт аъттыг кижи өг чанынга шапкылажып келген соонда, өгде честевис уткуй үнгеш, дораан аъттангаш, шапкылажып ыңай болду. Өгде улус шупту үнүп кээп, соонче ажыт киргиже көрүп турдулар. Кырган-авам чүгле бажын чайгаш, ийи холун тейлей туттунду.