– Бо оран-бажың кидин-не өрттенип турда, аттыг чүве боор, оолдарым. Кандыг-бир сек-севизинге чыылган кускун, сааскан-даа сагышка кирер. Бистиң багай чавынчак өөвүс мырай маңаа, бо хавак баарынга турган чүве. Шуут-ла көрүп чадааш, ыңай суг ол чарыынче дажыгланып, бүк арыг иштинче кире хонуп алган улус бис. Ам бээр сегирээ – ак черже катап үнзе кандыг чүвел дээш, чурт көрзүнүп чоруурувус бо-дур ийин – деп, кадай таакпылавышаан чугаалады.
- Ээ-хе-хе! Берге, бергээ шаг бо, оолдарым. Бо ховуда чиндиңейнип чыдар элегер көк тарааны көрдүңер бе? Ол ынча хөй ыы-сыы-биле дезип чоруй барган, улуг, аныяк, кырган, чаш кижилерниң дери, карактарының чажы, амызы ол-дур. Олар оозунче үргүлчү-ле хая көрнүп, ыглажып, хүндүс боорга, сагыжындан ыравас, дүне боорга, дүжүнден ыравас-ла чоруурлар болгай. Ону бодап тургаш, моортан чүве алыр дээрге, кижиниң холу канчап диттирил? Кижи боскунче чаңгыс чочак-тараа-даа канчап ажарыл?.. Бо ховуда тарааны чамдык дүжүметтерде дагзып каан, бүдүү көрүп, карактап турар ышкаш. Че, кымга-даа ыытташпаңар. Бак-ла чүве ыңай турзун! – дээш, ашак, Амырак хемни өрү көргеш, тейлеп кагды.
– Бис бо орустар чанынга кыстынып, хлеб дилеп чип, хөлечиктеп, пат-ла таныш-көрүш бооп өөренип калган улус бис. Бетии кыдыын күзүн ажаап алган хартыышказының орнун безин казып чиир; кылбыжының сывын хээндектеп-борастайлап тыртар болгай бис. Бо-ла кат-чимис чыып, балык-байлаң өлүрүп, ас, кырза ышкаш аң-дииң-даа тыпса, хуулдура соп алыр. Чадаарда саат-даа хооруп эккеп бергеш, хлебке орнай шаап алыр – кончуг-ла ажыктыг өң-талаларывыс турду-ла. Черле бо Кара-Чудук алаагының ядыылары орустар келген соонда, шору сегээн бис, чажыргаш канчаар ону. Харын-даа дөө-ле тараа-быдаа, сиген-сирбис кылыр ийикпе, ыяш-даш кезер-тудар ажылга өөренип, ажы-төлүвүс сөс-домакка-даа өөренип, доруун-на чурттап турдувус. Шынын чугаалаарга, дөгере-ле орустарны шуптузун хараадаар эвес. База-ла эки-бактыг: тывалар дег байлыг, ядыылыг. Харам, хыныыр-хырагай, чазый-чилби, чиижең, кижи бастыр бак орустар база долу турду. Черле «ажык чок байның хуурааны дээре, балык чок хөлдүң соолганы дээре» дээн. Келзе-келзе, оларның балазы-биле хамык-ла кем чок хөөкүй ядыы орустар бак каракка таварышты ышкаш. Маңаа кээрде аргажок: эмиг тудар инек, эзер артыр аът байтыгай эжиинде ыды чок – аштаан, түрээн орустар кээп турду. Ажылдаары кончуг болгаш үр-даа болбайн, сегип-байый бээдилер. а богда, хөөкүй орус кадайларның ажылдаарын чүү дээр ону!
– Ча, кадай. Өрү буга дөзүнче дажыгланганы дээре ышкаш, мында ам-даа ыш-бузу кончуг-дур. Бо анайларың изиг хөрлээ сүзүп, дуюгларын-даа сугар чадавас боор – дээш, тургаш, ыңай-бээр көргүледи. Кадай тургаш, бисче-даа көрбейн:
– Демги Чоодурнуң дииспейи уруувус Хорлуужукту таныыр чүве. Оозу кыйгырза, дораан маңнап кээр ол. Оон башка аштап өлүр-ле болгай – дээш, хавакты куду базып кирипти.
Бис ол ирей, кадайдан чарылгаш, үр-ле ыыт чок базып ора, өртең суурну эртип, аъдывыска чоокшулап келдивис. Чаңгыс кадаг-даа хойлаваан бис. Ушкажып алгаш, элээн бадып олурувуста, чанывыста тарааларже көрүп чугааладым:
– Хөөкүй орустарның дери, карактарының чажы, амызы бо-дур, көрдүң бе – дидим.
– Ий дадайым! Ынча диве – дээш, эжим каккаш ыңай-ла болган.
БАЗА БИР ААР АЛБАН
Ол чайын гамыңнар бистиң ол-ла Улуг-Шөл ынчаар көскүлеңи аажок: кожаңайндыр шапкылажыр, коңгурткайндыр чугаалажыр, бир-ле шимээн үндүрген турар чүве.
Оларның тавак дүптүг, хаваанда мезил хаайы дег, кылаң кара сөөктүг бөрттерин, чаңгыс өң шарлан ышкаш куу-куу хептерин каассынар; шериглерниң боттары дег, чолдак ланчыыларын тудуп магадаксаар; ымыраадан шырбанган кулуннар дег, даады-ла ак-ак хыл челбииштерин ылавылап көрүксээр мындыг бис. Аалдарга кээрде, тыва дүжүметтер-ле оларның соонда, ыт кудуруу дег, чылбаңайнып чоруур. Өг болганга кирбес, шыырак-шыырак ак өглерге кирер. А кара-бора өглер чанынга бир-ле чүве дагзыр: аът кадарар, тараа суггарар, тараа кажаазының дыдыын хынаар, эдер дээш ийикпе, азы билдинмес: аът кырындан кээп, ажып каан эжик азы хана өттүр өгде улусту бакылап, топтап көргүлээр-даа боор чүве. Бир-ле катап Чараш-Хараганга балыктап чорувуста, бир кыдат даамыыл-биле Чирик-Мээрең бир өгге кирип келгеш, сонуургааш маңнажы берген бис. Кайы-бир чүгээр өгге моорлап кирген болза, ынаар кижи болган киирер эвес. Шала улуг-улуг эр улус биеэк-ле чылбыртып чоруй баар.
Дыңнап турарывыска:
– Ча, шалыпкын! Мындаагыларга шевергин суксундан. Чүгле шай суксун эвес. Кашпагай-кашпагай, силиг кыстарга дагзып… Че, ийе… ыяап-ла чугаалаарга, билир эвес чүве-дир ийин – деп, демги-ле: «өгү чоктуң өгү болган…» тыва хүндү олургалак чорааш-ла, херээжен ээге чугаалай-дыр.
Ону билбес кижи бар эвес: «Сартыкка» саттынган саптыг арын, хүндүге саттынган хүлдүг арын дижип, карганып тура-ла, хүлээп эрттирер.
Ол чайын кыдаттарның хайымын көргеш, бистиң аалдарывыстың улуг ирей-кадай улустары:
– Моон черле эки чүве болбас! Аргалыг-ла болза, ырады-ла көже берзе! Бичии сиген, тараа ышкаш ажыл-амыны канчап каарыл? Болгаанганы-ла херек, оолдарым! Кичээниңер. Оларның караанга көзүлбеңер! – дижип чагып турар. Ындыг турбуже, чамдык кыстар билзек, сырга ийикпе, аржыыл, хөйлең чергелиг белек-селек апкан болгулаар. Ол кижилерни кижи-ле болганның ческинчек, соок карактары шивегейлей бээр. Чүден-даа дүне ойтулааштан өөрү бужар одап-дузаптарлар…
Кыдат пөзү оңа-ла бээр,
Хырандызын кым-на кедер,
Кыстар чараш кырый-ла бээр,
Кыйыынайга кым-на орар –
дигилээш, чүү-чүү дишпес дээр оларны. Оон дендээрге, Яң сайыттың тояанчылары чеже-даа эргелиг, боо-чепсектиг болза, олар-биле сегиржип алыр эрлер турдулар.
Ийи-чаңгыс езулуг-ла ажыл-амыдырал харааш, тыва херээженнер-биле ажы-төлдүг бооп олуруп алган кыдаттарны ол шериглер дег бак көрүп чектевес, харын-на: «кижи үрени каяа-даа чоруур… хөөкүйлерни. Кижини чер далдавас чоор. Өнчү, селиин бериңер, эки эдертиңер» дижир чүве.
Улуг-Шөлдүң ээн калган тараазы бышкан. Чаагайы-даа чыраа-ла! Куш безин ырлап эртер. Хеп-хенертен-не «Улуг-Шөлдүң тараазын кыдыттарның Яң сайыт шериинге чулуп, ажаап берип бараан болур албан онаажап келген-дир!» деп медээ-даа келди-ле!
Удаваанда Улуг-Шөлдүң тараалар аразында чанагаш кижиниң хөйү салгынга чиндиңнээн хыыргыыштың кырында бышкан догуурланчак баштары-ла. Ында-мында чоннуң малын эккеп соккан, чип турар, одаглар аразында шапкылашкан чаңгы, хүндү, бошка, даргаларның аксы-дылы чагланган, арны үстелген, «кежээзи-даа» дендээн. Оларның кымчыларының баглары-даа ханга эттелип чымчаан.
Ынчан хол кадыырындан өске чепсек бар эвес, ол безин чедишпес. Эвээш-ле шөрге бар. Олар-биле чүгле көк-тараа, ногаан сула кестирер. Чон-даа шуудунга кирген. Дөртен-бежен эрни бир десятина кызыл-таска киириптерге, ужунга үндүр хөндүрүлбейн, ийи даңза таакпы тыртым чедирбейн, өде кылаштажы бээр.
Яң сайыт боду безин бажын чайып, «хатта өрт-ле!» деп, өргези диштерин көзүлдүр каттырып турган дижир. А оларга деңнээр дээш, кырган, аныяк, херээжен кижилерни албадап хилинчектээр. Сноп баглаан, моожа салган, шаңнар хап, дажыглаан кижилер база-ла соонда кымчылыг… Мырыңай-ла бастырып, каап, арыглап, аът, шарыга чүдүрүп, кыдат шеригниң аксынга белеткеп уруп бергиже, чоннуң бир кежи союлган чүве.
«Даш, элезин дайназыннар!», «Харын, хайырныгып кырылзыннар».
«Эки-ле ынчап туруңар харын. Кижи чурту хилирээштиг, кижи чеми химирелдиг эвеспе!» дээн чижектиг «чаагай йөрээлдер-биле» дыка-ла чемчилеп, согажылап, амдан киирген тараа-ла болгай.
КӨК ШАРЫ-БИЛЕ МЕНИ ЧОРУТКАН
Улуг-Шөлдүң Доора-Хадың бугазының аалдары булук кыры-биле баткан сарыг-суг былаажып, кидин-не чер суггарып эгелээн. Чамдык аалдар аңгыстарын хар шыгы-биле аңдара-даа бергилээн. Ынчангаш артыы, иштии чалдар кыры улуг хову дирли-ле берген.
Бир хүн-не Бараан акым-биле бир дөңгүр ак шарыны хомуттааш, мыйыстыг көк шарыны чонап, хөндүргүлеп кошкаш, чоон терек доорап, ооң өзээн үттеп туруп, терге кылган: үш-үдүрүм холумак «демир андазынывыс-биле» бурунгу дүне мээң хондур суггарганым шаң четпес кур черивисти чарып кириптивис.
Хемчээли чок андазын кур шириктиң шыгын, чымчаан эдерип шымнып кире-даа бээр, шала шыгаан кургаг черлерге кээп дыынмайн, кыры-биле кайтыккаш-даа чоруп бээр. Ынчап баарда андазын туткан акым:
- Адыр, адыр! Арай оожум!
- Тырт-тырт! Дүлей сен бе! Согур сен бе!
- А халак! Кулугурну.
- Дедир эг! Оңгаар тырт! Дескээр тырт! – дээш, карганып, көскенип: андазынның үрелик багын, черле угаан чок бооп төрүттүнген шарыларның тендириин; кур черниң дески эвес хөрзүнүнүң аак-хээгин кара чаңгыс мээң кырымче дүжүрер!
Бирде чүгээр-ле шуудап, хөөкүй шарылар бели чиңгелеп, өө-тынгыже богдунуп, чүткүп олурда, андазын бизи чер иштинде сөөскен дазылынга барып тевер орта, ийи шары ыйт-шуйт кылынгаш, ийи талаже чара тендириир ийикпе, азы ийи боду чыйт кылдыр каккылажырда, сээң ийи шары аразында орбаландыр тепсенип чораан чиирбей дег, чаш кызыл чодаңны мыжырт кылдыр кызар. Канчап чанчырлып, чилии туржук, сөөгүн сыза кызыптас чүве ийик. Чүү-даа болза хензиг, чиңге болгаш кайы-бир шарының хоолбураш быктынче ийикпе ээги аразынче кыстына бээр хире. Ийи шарының бурундуктарын туткаш, ыяап-ла чогуур исче башкарып тутпушаан, ийи шарыны деп-деңге чүткүүр кылдыр кылаштадыр дээш бүгү-ле кичээнгейни, бүгү-ле күзелиң, чүрээң-биле чүткүп, үзеңнээриңге чаңгыс минута иштинде дер-бузун төгүлгүже шаг төнүп, дылың кургап, өл дылдарын ужулгаш, хөрүктер дег кылдыр эгиштээн шарылар-биле дөмей сен. А ол хире кызып чорда, соондан чаңчап кээр. Мынчап кээрде, чырык хүн алдынга чаңгыс хүн-даа чурттаарының аактыын бодап көрем. Ыр-биле чаржалаштыр ыглаттына бээри ол-ла болгай.
Шак ынчалдыр, дүъшке чедир шаң черни орту киирип турувуста, үстүүртен куду Чирик-Мээрең бо-ла хөрүктедип келди:
– Андазын чидиг болзун!
– Ындыг-ла болзун, чорук чогузун!
– Ча, Бараан, топтап дыңнап тур. Өреге бүрүзүнден бүрүн дериглиг бир шары (аът болза улам эки), бир кижи баары шуут албан деп чарлаан болгай. Хамык сумулар өрү чыылган, тарап эгелей бээди. Бистиң түлүштерден көңгүс-ле четче эвес-тир. Озалдап калган өрегелерге аът, шары санын немээр ийикпе, чиш-хүнезинге киирер шыырак шээр чүве онаар диштивис. Бо дораан чедирер-дир ийин. Мынчага чоп барбаан силер?
– Хм. Бо бичии чер суггарып алгаш, ону кевирбес дээш. Бо чылдың баштайгы андазын шашкан хүнүм-дүр. Мону доозуп кааш, даарта бараан бооп көрейн аңар!..
– Че, чүү дидим? Эки дыңнап алдың але? Яң сайыт боду маңаа моорлап кээр эвеспе. Сээң орнуңга кымчы хүлээр кылын ужалыг, улуг туралыг эвес мен. Сөглевээн дидиң халак! – дээш, чазыр-чызыр ыңай-ла болду.
– Тфу! Чазын-на көжүп ажа бээр чүвемни!.. – дээш, акым Амырак бажынче бир көргеш, черге олургаш, таакпы тиге бээди. Мен эгииштээн шарым кырынга дөглеңейндир чайгатпышаан олура:
– Ол кайнаар бар дээри ол боор, акым! – деп, биле тура-ла чугаа эреп айтырдым.
– Бодувуска тараа тарып чивес, иргин кыдатка барып тарып, аксынче сугарынга белеткеп бээр апарган-дыр бис ийин…
Акым хорадаанындан таакпы ыжын, суксаан кижи соок шай пактаан ышкаш, ышты аксы, думчуундан бичии-даа бурт кылбайн соруп олур. Ынчап барганда ооң шырайы коргунчуг: баарында тен кадалы бергензиг; хавак кирбиктери тутчуп, чанында улусче көрүнмес апаар кижи. Ам оон чүве-даа айтырган херек чок. Акым ышкаш ындыг аар албадалдан тыныштары дакпыжап, карактарын шала шимгилепкен, бүгү-ле човулаңын бачыдаан тыныштары-биле чугаалап турар хөөкүй шарыларымны база-ла кээргей хона бергеш, барып дедир иткилеп, моюннарын кошкадыр дээш чеде бээдим. «Ой халак! Албадап согар азавыс келди-ле!» дээнзиг, улуг ала карактарын хере көргүлей каапкаш, эгиш-биле човууртаары мам-на баадылар.
- Че-че, дыка хомудап, ыглашпаңар. Силерге бергезин мен билип турар кижи-дир мен. Ынчангаш меңээ ийи дакпыр берге-дир, бодум човулаңым база бодаар, өскениң човулаңын база бодаар кижи-дир мен. Шуут-ла инек дег болурум кай деп адааргаар-дыр мен ийин…- деп, чугааланмышаан, шарыларымны суйбап, эргеледип тур мен. Оон акымга черле чугаалаар чүве тыппаан чүве ышкаш:
- Дөө Артыы-Чал кырында ийи аъттыг кижи чарыштырып чорлар. Амырларын аа. Бо чай чок үеде шапкылажып, ойнап. Азы суг былаашкан суггатчылар ирги бе, эштерим? – деп, ынаар көрбүшаан, чугааладым.
Акым серт кыннып, тура халааш, ынаар көрген соонда:
- Чүнү былаашпас дээр сен боларыңны… Че, аъттан, дүрген чанаалы! Оон башка бо чүвелериң изиг хан ижиксей берген ышкаш-тыр. Дөө ховуда аът чарыштырып ойнап чоруур оолдар эвес, аксында хан былаашкан аш кускуннар-дыр ийин, ону безин билбес амырыңны-даа сээң – деп чугааланмышаан, өртеп каан аъдынче маңнады.
Ол частың баштайгы андазын изээшкининиң хүнү ынчап ара үзүлдү. Ону тывалар биеэде болза «бак хүн» дээр, «үнмес хүн үнген-дир бис» дээр. Азы «оран-таңды ээзи, эжен бурган бак көрнүп, килеңнээн» деп, хөлчок-ла муңгарап, «кандыг-ла багай чүве кылган ирги мен?» деп, кешкен хеминге-даа, ашкан артынга-даа тейлеп, чалбырып чоруурлар болгай. А мээң акым бөгүн ол-ла бүгүнү дөгерезин уткан-даа ышкаш: «аш кускуннар», «көк бөрүлер», «хан сорарлар» дээр чижектиг эң-не багай сөстерни сөгледи.
– Кортпа, кортпа, Аңгыр!.. Ында шары бажы мунар, сен дег оолдар-ла эңмежок, көөр-даа сен. Оолдар байтыгай, харын кыс уруглар-даа барып турар дидир – деп, чеңгем казанда шайындан мээң кара дазыл аяамга кутпушаан, хөлчок барыксанчыг кылдыр көгүдүп чугаалады.
– Ча, кыс уругларын чорудар-ла улус чорудар ыйнаан! Ол дээрге магалыг-ла хөйнү билир куруяктар тоолу-дур ийин – деп, акым кадайын үзе кирип: – Бичии оолдарга ындыг-ла карак-кулак чокка хоойлу-езу эрээ онаай бербес болдурлар эвеспе. Эрткен күзүн бичии оолдар эътке амырап турбадылар бе – деп немеп кагды.
– Чөпшүл, бүзүрээчелиң аайлыг эвес. Кижи-ле болган «Че, Аңгыр, ону кыл, мону кыл» дээрге, кара аайы-биле өлүр-баарың, аштаар-човаарыңны билбес, ырбайтып-ла турар болгай сен. Кажар оолдар дег, дээр-дегбес, тудар-тутпас, билир-билбес кыннып, хүн хонук-ла эрттирерин бодаар херек. Шарыңны-ла эки камна. Эң-не шыырак шарыга ийикпе, үш шары кошканда, даштынга кожарын бода. Кыдаттар хырны кымга хамаан – деп, чеңгем мырыңай ээгип, кулаамга хамык-ла «эки» аргаларны черле төгүлбес кылдыр быжыглап берди». – Бодуң шарың-биле кур черге демир илиир сөөрт дизе, ынава. «Угбас, хоржок, чөрүүр шары боор» де. «Аңгыс черге чыраа, илиир сөөртүйн, акыларым» деп чанныр сен…
– Ийет, ийет. Улуг, мөге эрлер шары бажы мунган черге бодуң шарың черле мундурба. Кончуг чоон тал-биле ужу-бажынче кам чок соп тургаш, өлүр албадап кааптар – деп, акым улажы каапты.
– Ол-ла. Мен чугаалап олурган чүйүк мен. Дөрт-беш хонуп чоруй, дүне шарыңны бүдүү салып чорудувут. Маңаа дораан маңнап келир. Бис чажырыпкаш, өжегээр ийи-үш хонукта диленир бис, кулугурларга – деп, чеңгем бодунуң тывызыынга ханып, амырап чагыды.
Көк шарым-биле бис ийи ыңайым дээр эрге бар эвес, бир өрегениң албанын эрттирип чорупкан бис. Хөй албаты чыылган черге корга-корга, хоя-хоя чеде бердивис. Куду көөрүмге, арыг кыдыында алажы, тербе ийи өг тур. Түлүштер одаа дээр алажы өг чанында одагда паштанып турар диртегер кара эрниң чанынга шүжүледип чедип келдим.
– Ча, чоп шарың-биле кады дөрт кулактарыңар далбыйтып алган турарыңар ол? Түлүштер одаан дилеп чор силер бе?
– Ийе.
– Ча, дүш-дүш. Эжиң кайыл, кайыын келдиң?
– Шарым-биле иелээ бис. Куду Шаңгыр-Туруг баарында бис.
– Па, сени кижиге санаар чүве бе моң! Кымның өрегезинден келдиң?
– Бараан-оол акымның…
– Че, элекке-ле ол кижини аартыктай бербейн көр, аал, ой. Көөрүңге-ле ындыг бичии, а ажылдап турда, кижи болган эннешпес эр боор – деп, ынаар чадыр эжиин бакылап, Баазаңай ашак меңээ болчуп, үнүп келди. «Бо та чүү дүжүмеди чүве? Мени бичии дээш буруудадыры ол-дур» деп, тулгамдап турган бодум, таныырым ашак болчу бээрге, амырай-ла бердим.
– Азы ындыг чүвези бе? Көдегейим, халагайым, Көдүргемни, Чаатымны… «База бир аяк иштээр көрдээргей хырын, уйгу хавы чедип келди бе» деп бодап турарым ол-дур ийин. Олур, олур, кайгал че – дээш, ол кижи мээң кедип чоруур идик-хевимни алгы-кеш, өлүк-дииң холуп, ооң үнезин баскан кыдат садыгжылар дег, ческинген чыгыы шырай-биле көре бээди. Шак ындыг шивегейге черле хөңнүм чок – азам-на ол. Дөстүнмейн өскээр көргүлеп, идиим улдуңундан бо-ла бакылап келген чоруур беш салаамны чараа-чечен дег кылдыр дүүп киирип алдым.
– Ындыг-дыр, ындыг-дыр оо! Черле ындыг баштак кижи-дир мен ийин, оол, ажынма. Даштындан-на ажылчын чүве көстүп орган чүү ийик аан -–деп, чугаакыр акым ам кандыг-ла бир хоюг хөөн-биле чазамырлады.
- Бо Бараан-оол акызының өөнде чоруур өскүс эр-дир ийин. Ам эр болган-дыр. Мырыңай-ла чеди харлыындан эгелээш, кылбазы чок чүве -–деп, Баазаңай тоолчум, ынаар одагдан коңчады олуруп алган мээңии дег хүнү эрткен идик сомазы оюшкааның салбар хыында оотпакталган арбай хавыын дүжүр согуп олура, немей тайылбырлап олур.
– Бодавыжа, бо ышкаш черлерге карактың алазын, аяктың каразын көрүп, дадыккан эрлер кээп көржүр болгай аан. Ук-ла шынын алыр чүве болза, канчап-даа чаш сөөгү чадыкпаан төл-дүр ийин: бызаага чүък чүдүреринден буян чүү турар дээр сен. Каракка чаржынчыг, улуг-ла хилинчек чүве-дир ийин але… Ажырбас-ажырбас, ха-дуңма.
– Че, кежээкей, ам дораан хамык-ла аштаан-суксаан албатылар сөктүп-ле келир. Чемивис соок, чемзиг эвес болур болза, бөгүннүң паштанчылары багай ажылдаан дээш ыыт-ла үнгени ол. Бо буга дөзүнче халып киргеш, чээргенден чүктеп эккел, шымда! Сени бөгүн одагга дузалажып ажылдаан деп арбан даргазынга чугаалап каар бис. Оон башка сени бөгүн ажылдаваан дижир, чем-даа бербес боларың – деп, тоолчум мындыг.
– Ийет, ийет. Бистиң паштаныр ажылывыс ам-даа ырак. Чамдык улусту дүне база аңдартып, уйгузуравас кылдыр изиг шай аппарып берип туруңар дизе, хөңнү боларың – деп, чугаакыр акым улашты.
Аргамчы алгаш, амырап-ла халып кирдим. «Шыяата, бөгүн ажылдаан деп санаар. Паштанчыларга дузалаан. Арбан даргазы билир. Чемненип болур. Таныжарым Тоолдаар ашак база бар… Ол сестип турганым, чугаакыр акым база-ла эки кижи ышкаш. Мени кээргеп олурду» дээн бодалдарым-биле чугааланмышаан, хөлчок эки кургаг ыяшты эңдере-ле чүктеп эккелдим.
Одагда таныырым, танывазым улус-ла долу. Уурук-суурук кээп, соктаан тараа, хаарган далганнарын аяктарынга каап, улуг паш долу кара шайын аартап, хүндүс таварышкан чүүлдерни сактып, хыйланыры хыйланып, дүкпүртүнүп, каттырары каттырып, кыжырышкан, хөктүү-даа аажок:
– Ээ, чогум шары бажы мунар чиик эш келген-дир. Бөгүн келдиң бе, Аңгыр? – деп, Шожукпан одаг кыдыында алгыра-дыр.
– Ийе, бөгүн келдим.
– Көрдүң бе, даарта кады бис. Бо ашак улус шары бажы мунарга, дораан-на бели оюжа бээр, артык чүък-түр оң.
– Ча…
– А шарыңны база кожуп алыр бис. Семис шары-дыр моң, аал – дээш, мени алгаатпайн баады.
– Мээң шарым өзээнге сугар болза, кордал чок мал боор…
– Чок, чо-ок. Даштынга кошкаш, бисте хунан шары бар, ортузунга… билдиң? Чүгле ырлажып билир силер, ол-ла.
Имир дүшкен. Кыргыстар өөнүң чанында одагда, бистиң түлүштерниң-даа одаг оду улгаткан. Кижи көвүдээн. Артыкташкан турлар.
– Силер даады ирик аңгыстарда таварыштыңар, бисте кур ширик онаашкан. Баг-манчак, керзен, хөндүрге дээр чүве чок хеглип-ле тур!
– А хувура! Бис бөгүн дөрт кончуг чал хадың доораны сый чүткүттүвүс. Хөлчок чигир-сиген, меде орну чер-дир.
– Силерниң ооңар анаа чүве-дир оң. Бистен бөгүн үш кижи чээрби беш-беш – чеден беш кымчы чүктеп алган-дыр. Ону кымдан негээрил?
– Бистер-ле аңаа адааргавас бис.
– Ай, аалдар. Чүү мындыг үен-даян чүве сала бээдиңер! Аъттарыңар аксын тыртыңар! Ам-даа кымчы хереглеп тур силер бе?
– Көрдүңер бе? Кодур-Мээрең дыңнап каан-дыр. Соксаңар!
Ийи одаг кырынче хенертен ийи доскаар суг куда каапкан чүве дег, ыржымнап, шүжүңейни бээди… Оон чоорту каткы-итки, азы оожум чугаалар дыңзып-даа кээр, чавырлы-даа бээр. Шагзыраан улус удавайн-даа хаарыкче шилчий берген. Бистиң одагда мээң-биле үе – Дарган оглу Арас деп оол бар болду.
Даартазындан эгелээш-ле, билбес-танывас дээр эвес, тарылганың човулаңынче көк шарым-биле кады кирипкен бис.
Кыдаттарның болгаш ол кавының эки-бак дүжүметтериниң аажы-чаңын чон эрткен күзүн-не танып, ам шуут-ла чаңчыгып калган. Кымчы-даа аннып кээрге, баштайгызы дег меңнеп, чалданмас апарган. Хапкан черин суйбанмышаан: «Ам-даа хак харын! Азы болдуң бе?» дээнзиг, ыыт чок манап турар. Кончуг кайгал-кайгал аныяк эрлер:
– Черле чаннып, тейлевеңер, оолдар. Аргалыг болза кагарга, уе-даа дивеңер –дижир. «Чаа, ынчаар бараан болуйн, хайыраатым. Багай буруулуг болган-дыр мен… Ол мөдүм салыйн, өршээңер-азыраңар!» деп алгыржыр кижилерге черле болушпас. Бужар хорадаарлар.
«Бистиң кортуувус көргеш, бо чүвелер мырыңай хөлү эртип барган-дыр… Өжегээр көрбес аразында, кыдыра аңдарыңар, шын эвес чашканнап тургаш, үрезинин төтчеглеңер» деп сургажыр.
Оолдарның ырлары безин өжеш ырлар апаргылаанын эскердим.
Согар болза, соккай-ла сен,
Соккан черден сорбу үнгей.
Сорбу демдек бүдер эвес,
Соонда таптыг негешкей бис.
Кагар болза, каккай-ла сен,
Кара ханым ишкей-ле сен.
Хамаатыңның кара ханы
Халас баарын көргей-ле сен.
Түлүштерниң Чиңгин-Мээрең, кыргыстарның Шагаачы чагырыкчы суглар мында келген дижи бергенде, бистерни мынча дижип, арай муңгаргай үн-биле бадырып туруңар, оолдар деп айтып бээр:
Тараа тарыыр даржылгалыг,
Даа ноян сүрээденчиг.
Артык тыртар чалгааранчыг,
Амбын ноян сүрээденчиг…
Олардан өске бо иштиниң дүжүметтери кайда-ла далдырткайнып, көстүп келдир, оларны шуут адап ырлажыптар:
Кулак салып, кедеп маңнаан
Курзук-Мээрең хову-лайнан,
Куду шөлдер бугазынга
Кулак дуглаан ширик болзун!
Тогду хойнуң кудуруу дег,
Докпалчыңнаан Дондуккайны,
Доора-Хадың бугазынга
Доорбаш, ширик болу берзин!
Чамдыкта ашактарның бүдүү чугаалажып турарын дыңнаарга:
– Бо улустуң ыр-шоорунда илерээн өжээн, килеңин дыңнааш, чамдык кортук дүжүметтер элээн уядап: «Аттыг-ла ужур-чөп билбес гамыңнар-дыр бо. «Кагыңар-согуңар!» дээш, харыы-буруу чок албадаар боор чүве-дир. Оларның оозун бо чон, ха-дуңма кижээ чарбып турар апарган-дыр» – дижип, амырап, каттыржып олурарлар. Мындыг бир ырывысты кошкуп, уктааш мырыңай хөлзеп турган:
Кыдаттарның соон чылгаан
Кызыл-калдар кымның ыдыл?
Кыргыстарның одаанга эккеп,
Хырнын чара сыгааш салыыл.
Гамыңнарның соон чылгаан
Кара-калдар кымның черлиил?
Караларның одаанга эккеп,
Харгыжагы сыгааш салыыл.
Ол ышкаш бистиң ийи одагларывыска бир кежээ база-ла элээн сымыражыглар болган: «Арай кичээниңер! Ол-бо кижи «тыпкан», «айтып берген» деп черле болбас. Та, дүне ойтулааштаан уруглар-ла ырлажып туржук, билбес мен» деп, куйгаадыр херек деп угаадып турарлар. Ол болза:
Дүлген эътке саттыныпкаш,
Түлүштерниң адын сыктың.
Боовага саттыныпкаш,
Монгуштарның адын сыктың! –
деп ыр дээш, хомудал үнген хире.
Аянчок-даа кааң хүн турган чүве. Хектер болгаш хараачыгайлар черле үн үспес – долгандыр турган дээр-делегейни, шак мындыг шаажы кадыыраан үеде аргалаан чүве дег уярады мактап, аян тудуп турган чүве. Бистиң үш-үш алды шары кошкан ийи андазын сүрүштүр чарын, бир кижи бисти сүре чажып, бир илиир чоруп турган. Чажыгда кижи болза мээң келген хүнүмде-ле таныжып алганым, чугаакыр акым – Сырбык ол-ла болгай. Черле чазык-чаагай, баштак, тывызык, хөөрүүзү бистиң одагның бир ынак оду ол. Угаангыр, сагынгыры-даа кончуг. Ол-ла албадакчы дүжүметтерни тоовас: от-көс дылы-биле бо-ла дузай кааптан турар. «Черле кортпаңар!» деп, өөрүн сургаан-даа турар, дидимнерниң бирээзи ол.
Бөгүн бистиң омаавыс-даа бедик. Чүге дээрге бөгүн бистиң одаавыска бир инек согар, оон ыңай дүүн бистиң тараан черивисти бир чаа келген гамың дүжүмет мактааш эрткен. Бис, мурнунда ийи оол – соовуста шарылар бажы мунган ийи оолдар-биле чула кожаңнажып турган бис.
Бараанын көрүп турарывыска, дөө-ле шөлдүң бажындан куду бир кыдат, бир тыва – ийи аъттыг кижи хамык ажылдаан улусту аралап бадып олур оң.