Арага ижип, эът чип орган улус ол орта сагыш аарыыр дээш, ара соксаан… ыйнып-ышкып, ызырнып, тыртынып, аткаар-ишкээр соястап, ужазы-биле олудун соктап, хөлзеп олурда, аттыг чүве боор!
Күжүр чалаң бир дап берген соонда, ол таланың база-ла кончуг мөгези адыгга силгиткен өл кеш дег, межиңейнип чоруй, холдары салдынгаш, ыракта барып мет кылынды. Дорзук-даа дээрже согунналды; ол аразында бистиң бир ашактың чип олурганы ирт ужазы кады ужугуп үнгеш, черде барып дүштү. Хөөрээн ашак билинмейн, өргүп үндүрүпкен чүвең иргин.
Теве-кадаа алысканывыс орнун ында-ла негеп алдывыс оң. Демги сес тудум дорзукту соонда хемчээп көөрге, он үш тудум чедир шөйүлген болган эвейикпе!
Ол хүн челер, чыраалаар аъттарны салбышаан, алдан дөрт мөгени салган. Мөге бистиң тала шүггеш, челер аът оларныы эрткен. А чыраа аът талазы-биле маргылдаа үнгеш, хей-ле шуугаазын болу берген. Кудаларның бистиң таладан аазап, малдап кааны аът ам-даа коданга киирип алдынмайн турда, маңаа эккеп чырааладырга, эртип келген. Малдаан кижи ол дораан-на эзерин союп кааш, баглап алган ол-ла, кымның аъды эрткени ол?
Ам даарта чаваа аъттарның чарыжы болгаш бичии оолдарның хүрежи болур деп чарлап каан.
Арага, найыр орайга чедир болурда, ийи тос-таңма, ийи хой, паш арага болгаш бир көгээр, бир доскаар ак хымыс ында-ла божуттунган.
– Хөлчүү эрткеннерни ноюрзадып удудар – деп, бистиң таланың даамыылдары ушкан-турган кижилерни тус-тус өглеринге чедип, сөөртүп, ажаарын аныяк өскенге дааскан. А бег, кунчуг талазындан:
«Кудагайларны аргалыг-ла болза инек чини сыртандырар, кудуңар-ла, кудуңар!» дижип, сымыранчыр ийикпе, азы ажыы-биле:
– Элекке-ле чут чажырны бербеңер, кудагайлар! Сөң орту-даа кирбээн-дир. Нарыыдап, шээрлевейн чооглап көрүңер. Келген кудаларга боттарывыс «чымчак сыртык, дөжекти салыр бис!» – дижип, сыгап-ла турар.
Ынчап кээрде бистиң таланың шыырак-шыырак ижер эрлери бүдүү сүмележип:
– Бисти сыгаксап турарын көрдүңер бе! Черле ушпазын бодап, кичээнип тургаш, боларның белеткээн арагазын хорадып-ла турбаажа хоржок. Аргалыг-ла болза, бо ийи-үш хүн иштинде бүгү саваны кактаар болза, атка чаагай. Оларның боттарын база дедир сыгап, кол-кол кудаларның оңун оскундур ижиртипсе! – дижир.
Хамык-ла элээр, чыылган аныяктар сыңар-ла шаа-биле чаа өгде чыылган, чүзүн-баазын оюннар кылган – диңмиттиг!.. А Долбанмааның ашаа оолче чаңгыс катап кылчаш-даа кылдыр көрүнгенин көрбедим.
Даң адып, хүн үнгүже ойнадывыс.
Эзирек шуут-ла өөн өгзүнүп, ооң эжиин билир апарган: «Чүү мындыг хөглүг, чиктиг чонул бо? Чүге мында көжүп келдивис? Өглеривис чамдыызы кайыл?» дээнзиг менче көргүлээш, узун дургаар херилгеш, келген оруувусче көргүлээр.
– Ажырбас-ажырбас, Эзирек, кымдан-даа кортпа. Удавас ужуру тыпты бээр оң – деп, хаайын суйбап эргеледип каар мен.
Даартазында байыр, наадым-даа дүүнгүзү-биле дөмей, харын-даа эзирик кижи көвүдээн, чугаа-соот дыңзаан.
Ол хүн меңээ бир солун болган чүве болза, Долбанмааның чаа өөнге кунчуу кадай кээп, хамык-ла аптара, савазын ажыттыргаш, кыстың бүгү эт-севин көрүп, аяк, таваандан өрү санап, көрүп-көрүп, адак сөөлүнде ооң аптаразындан бир киш кежи алгаш, чана бээди.
Оон бир-ле туралаан чүвезин белек кылдыр алыр ужуру ындыг чүве-дир.
Барык-ла ийи-үш хонукта үзүк чок арагалап, найырлааш, тарап чанды. Хамык келген кудажылар дөгере-ле эзертенип, коштанып-комнангаш, үделгениң сөңүнге дыка-ла эзирик аъттангаш, келгени дег аалды хүнгээр дескингеш, чоруп-тоо!
Долбанмааның чанында авазы, кунчуу болгаш ол-ла кады өглерниң кадайлары оп, авыяазын төп-ле турлар. Мени: «Эзирээң өгге киирип ал, улус эдере бээр» деп, баш удур-ла чугаалап каан; ыдым-биле иелээ чүнү-даа билбээн, ээдергей, бот-бодувусче көржүп каап олур-ла бис.
Долбанмаа орнунуң баарында олуруп алган болза-даа, хөрээ орун кырында доңгайып чыткаш, арнын чажырып алган бүдүү ыглап чыдары илдең. Ам топтап көрүп олурарымга, Долбанмааның соңгу эдээниң кырында согааш дажы салгаш, кунчуу кадай эдекти база чоруй олуруп алган. Өске кадайлар ооң адаанда кожа олургулапкан; а авазы уруунуң үстүнде, орунда чөлендир олуруп алган, ооң бажын, сагдырбас инек аргалаан чүве ышкаш, дырбап, суйбаан олур.
– Бистиң бо кеннивис магалыг-даа топтуг, томаанныг кижи ышкажыл мооңар, уруглар. Өршээ хайыракан, бак-ла чүве ыңай турзун! Чолу-мөрү тааржы бээрге, чаяанныг-даа чүве-дир ийин! – деп, сыгыртай хууң баа дег чаштыг, эң адаанда олурган кадай өскелеринче хөлчок билдирбес кылдыр карак база аарак чугаалады. Ынчалза-даа ооң ол карак базыын Эзирек безин эскерип каан…
– Мээң кенээттерим дөгере-ле мындыг, бурган дег болгулаан, та кандыг аайлыг аас-кежиктиг ава мен ыйнаан, күжүрлерим – деп, кунчуу улашты.
– «Кижи боору чажындан, аът боору кунундан» чүве дээн. Буянныг улустуң азырап каан холунда-дыр ийин. Кайы-кайызы-даа кончуг-ла таарышкан кудашкылар ийин боларың. Боларның боттарынга-ла чыргал-дыр ийин – дээш, ортузунда олурган каас, семис кадай соруулдуг даңзазының таакпызын кыскашта көс-биле чандыр-соора үстүрбүшаан, кыпсы бээди.
– Хеймер болгаш арай чассыг өскен, ол хирезинде угааны-даа кончуг-ла!.. Үр болбас – шуудай бээрге, уруум, күдээмни көжүрүп, кады хондуруп алыр мен… Боларым чокка кайын олура алыр мен – дээрге, аваның ийи караандан кедергей арыг суузуннар чаржып бадыпты. «Ол-ла шын чугаа ышкаш» деп, иштимде бүзүреп кагдым.
– О-о, чүү деп чүве боор ол! Бо ийи дээрге, тел кулун ышкаш, туралаан черинге-ле чоруур улус ыйнаан, ойт! – дээш, демги семис кадай кудазынче даңзазын сунду.
– Па, демги көгээржииң кайыл? Кудам-кадайга шимчедип көрден – дээш, кунчуг адаанда олурган кыйбың кадайже көрүндү. Оозу:
– Көрдүңер бе, ындыг-ла болгай мен! Бо-ла чаагай херектиң бүдүп турарынга өөрүп, сеткил салдынгаш, мен көңгүс сээдең болган ышкажым чүл, уруглар! Ыым-даа келир, ырлаксаам-даа келир. Чамдык кудаларым-биле… Хөөрежип тура хондум. Чүү деп чоор ол. Чүрек соодуп, ижип олурар үе бо-ла болгай – дээш, тура-ла халыды…
Ол-ла, дузакка туттунган торлаа-биле ойнаан уруглар ышкаш, кадайлар чугаазы дыңнап олургаш, үне халып кээримге, бистиң улузувустуң чүгле кызыл доозуну көстү-дүр. Баглаашта аъттар болгаш өглерде шуугаазын ам-даа долу. Ындыг-болза-даа олар меңээ ам солун эвес, харын өске кижилер: кандыг-ла бир олча тып алгаш, оозунга өөрүп, дембээреп турар тенектер кылдыр сагындырып, кылыым-даа хайныр.
Үш-дөрт хонукта чүнүң-даа аайын тыппас, чааскаанзыргай, мында чүге артып калганым безин билдинмес мындыг. Долбанның авазы, ийи хондур арагалааш, чана берген. Долбанмаа ыглап-ла турар. Ам ону даады-ла аныяк кыстар долганган. Чеңгей, чаавай-даа дижирлер бар, эжим, дуңмам-даа дижирлер бар. Идик-хеви, салбак-чачаандан алырга, ол кыстарның хөйү-ле шыырак улустуң ажы-төлү хире, ийи-чаңгыс чүгле бора-бүдүн хептиг, ол-ла өглерниң инек малын саап турарлар. Ындыг болза-даа хостуг үелерде кежээ орайда суг ол каас кыстар-биле кады үележип ойнап турарлар.
А мени барык-ла кижи бар деп көңгүс-ле эскербес ышкаш сагындырар. Мээң Долбаным демгилерни тоовас, иштинге киир өңнежип, ойнап каттыржы-даа бербес, анаа-ла ужур эдерип, оларның иштин билип алырын-на бүдүү кызып турар хире. Демги бора-бүдүн кызыжактар чоорту ында-хаая даштыгаа инек саап турган черинге суг чеде бээримге:
– Ойт, кудавыс оолду!..
– Бызаа-базаадан тыртыжар болза – дишкеш, эдискилеп каттыржыр-даа.
– Силер черле чүге оюн-каткы чок, арай ояк силер, куда? – деп, бир куу даалымба тоннуг, улуг-улуг кыдырык, кара карактарлыг, хөрээнде ийи дооржак хойлап алганзыг уруг, инээн эдирип тура, хүлүмзүрүп айтырды.
– Ояктанган чүве-даа чок… Хей-сарыым өрү хөөрээш, арай багай чоруур хөөкүй-дүр мен ийин – деп, баштактанырын оралдаштым.
– А хупура, кижи баксыраар чүве ол бе? Бистиң бо черде хөлчок дээштиг аржаан суглар бар, ооң бирээзинден четтиривит, дораан-на карааң чырый бээр.
– Чер билбес кижи оларны кайын тывар мен…
– Ол-дур харын. Чугаалавадым бе? Анаа-ла оякталып олурарга, хоржок-ла болгай, кудагай оол… Кижи чугаалажып таныжар, мал киштежип таныжар чүве боор…
Узун хемниң кежиин тыппайн,
Өрү челип, куду челип…–
..............
суг-суг диггилээш, челгилегилээр-ле болгай, бо кыстарны көрем – дээш, чанында бир кысче, куспактаан хевир көргүзүп чугаалаарга, кыстарның каткызы оон-моон сыстып, эңмежок-ла аттыга хона бээди.
– Чер билбес кудаңга Алдын-Булак аржаанын айтып берден, Хорлуу! – деп, эң улуу кыс негеди.
– Бээр дыңна че, хөөкүй кудамга айтып берейн – дээш, Хорлуу айтыр-салаазы-биле мени бодунуң чүрээнче имнеди. Чоокшулап чеде бээдим. Шала сымыраны аарак:
– Ийи-Сүүр деп дагларның аразын куду баткаш, Богаалыг-Базырыгны таварааш, Өөдең-Шөлдү куду кулбуртуп олурарыңга, чаш хаактыг дөргүнек чыдар, амданныг «Алдын-Булак» аржааны ол боор, билдиң! – дээш, бужурганчыг чаптанчыг, чараш шырайы-биле мени ана даамчырады-ла көрүп келди. Шак ынчаар иштим кижиргени бергенде, Долбанны болза туткаш, чалындыр сы куспактай кааптар кижи болгай мен, арай боорда-ла туттунган мен.
– Ол-ла, чааскаан тыппас хире болзуңза – ындында бир инек саап олурган, чиңгежек боттуг кысче айыткаш, – бо кысты эдертип бээйн – диди.
– Па, ыяап-ла мени кожуп бээр чүү боор! – дээш, инектиң дөрт эмииниң сүдүн шуут-ла игилдеп олурган ышкаш кылдыр, үн үзүктелдирбейн, аянныг сагбышаан, – кудазын кудазын аажок сонуургап турар Сендеңни дедаан. Ам дыка бижииргевейн, кудаң оол-биле эки чугаалаш! – деп, эң-не бичези кысче чая каапты.
– Ойт, дадайым. Чугаалаш деп чүңүл? Бичии оолду хөөкүйнү! – деп, Сендеңи мырыңай-ла эстип-хайлып, арнын менден чажырыпты.
– Бо кежээ, мыя куду аалда хам хамнаар-дыр, бистиң-биле кады баар сен бе? – деп орайтай бергенде, Сендең менден бүдүү айтыра каапты. Ол аразында мындаагы чаа Долбан-биле кажаа чанынга болган таварылгам ол хевээр көстүп келгеш, ыыдым чиде берген, харлыгып турумда:
– Ам-на сымыражы бээдиңер бе! Ол-ла болгай, күжүрлерни – деп, узун кара уруг отче саржаг чашканнай-дыр.
– Мен Долбанмаадан айтырайн шиве – деп сымырандым.
– Ону чоор сен, ынаар шөлээн черге чугаалашкайлар аан…– деп чорда-ла, бодалымче кара күске маңнап кирди ышкаш:
«Ыхы, мени оон ырадыксааш, мынчап дилгижектеп ойнап турар көрүнчүктер бе моң?»…
– Чоонмас чүве бе, кады чораанның ханы чаңгыс, деңге чораанның деми чаңгыс-ла болгай… Мен чок болзумза, ол чаңгыс-даа хонмас, маңнап чана бээр… Хөөкүйнү эдертип алыылы шиве – дээш, чаагын суйбай кааптарымга, чаш кулун дег киштей кааптарга, саап орган инээ безин серт кылынгаш, кылаштай бээди. Шынап-ла эстигер боор оң.
Дүрген кылаштап кээримге, Долбан даштын – өөнде чөленип алган, кызыл дээр хаяазынче ыыт-ла чок көрүп туру.
– Ам база-ла ыглап тур сен бе?… Ыглааш чоор сен – деп, оожум сымырандым.
– Ыглап турбайн… Силер ышкаш сыйтыңайнып, каттырып турар мен бе! – деп, мырыңай-ла чүрээниң дүвүнден килең, хомудалдың үнү кээп, баарымче бодунуң өдүн саарыпты. Бир эвес долгандыр бүдүү көрүп турар азалар карактары чок болза, Долбанны өл хаак дег – бүгү-ле чүстери, дамыр шыңганы билдинип турар кылдыр куспактааш, бодум база ынчалдыр ыглап, ооң ажыын, килеңин үлешсимзе кылдыр бодап келгеш, «силер ышкаш» деп сөстү черле чажырып шыдавайн:
– Дөө инек саап турган уруглар, бо кежээ куду хамга бараалы дээрге, ынавадым ышкаш чүл, чүге хорадаар сен, Долбан?..– дээн үнүмде ыгламзыргай хөөн барын биле тыртып кааш, уруг сырбаш кыннып:
– Чүге ынавадың ынчаш? – диди.
– Олар мени сенден чарып, ырады эдертир дижип турар ышкаш.
– Ынчаарга сеңээ багай бе ынчаш? – дээш, мээң арнымче биеэги-ле хуулгаазын, чаштыг карактары-биле бүткүр-ле бодумну өрттеди бээди.
– Эки-багын сен билир-ле сен ийнен…
– Че, ындыг-дыр… Оода сен ыглава. Мен ам черле ыглавас мен… Мен бо өгге хонуп чыдырымда, моон черле ырап болбас сен, билдиң бе? Дүнениң-не дыңнап турар ышкажыл сен, кандыг-дырлар…
Оолдар, кыстар ол чаа өгге кээп орайга чедир ойнап-ойнап, чаа олурупканнарны чүге иелдирзин каггаш баарын оралдажырлар. Ындыг болза-даа мен, Долбанның: «Сен удуп ал, акым» дээн айтыышкыны-биле шагда-ла чыышкын баарындан дөжек салгаш, «өлүг» удуп калыр мен.
Оол шала сөөлзүреди ийи-үш дүне барык-ла даң аткыжа бодунуң садып алган «кадайы»-биле шыңгыы чугаа, харылзаа кылырын оралдашты: коргудар-кыжаныр, чөптээр болгаш хол-даа чедер аргаларны дөгере хереглээн. Ындыг кудалажыгны дооразындан дыңнаары кымга солунул?!
Үшкү удаа таварлажыгда мен безин корткаш, үне халып чоруй бар часкан мен. Амыдыралдың боралгактарынга эштир хамаанчок, аржаан-булактың эриин базып, амзап көрбээн, көге-буганың чаш төлү ыя ол каш хонукта ындыг мерген шаалда, догааштырыгларны кайын тып алган чүве ийик? Долбанмаа дүн ортузунда туп-тура халааш, чулазын кыпсыпкаш, орунда сандайланып олуруп алгаш, көңгүс-ле анаа чугаалады:
– Бис ийиде чаңгыс чаглак алдынга чурттаар салым-чаяан черле чок. Силер мени эки кичээнгейлиг дыңнап көрүңер аңар: хей будулбайн, сагыжыңарга кирер кижиден сураглаңар. Боданып көрүңер, акым. Соң-даарта сөңневээн дээш хомудал үндүрер силер! – деп бо-ла. Эр-даа тудуп, үш сынны ажыр, үш хемни кежир маңнаан хүлбүс ышкаш, туманналган караан өлерти көргеш:
– Ындыг кижи ооңну адаң-иеңге мурнуда-ла чоп сөглевээн сен! Бээр чүге чоруп олурган сен?
– Ийе, силерге чугаалаан мен, утпаан боор силер. Бистиң аалывыска баргаш, туруг баарынга мени тудуп алырыңарга, чүү дижик мен? Утканыңар ол бе?
– Мен-не болгаш сени салган мен.
– Ийе, меңээ эриңер көөргеттинип, бистиң кожа аалывыстың уруун ушкарыптаан болзуңарза, мээң кылыым-даа чазылбас ийик. Меңээ күш дөгээн болзуңарза, сарыг сыптыг кестиктиң бизи-ле силерни оожургадыр турган ийик. Ол кестиим ам-даа бар-ла бо – дээш, орнунуң үстүү каъдының алдындан бир карыш, мугур сөөм демирлиг, чук дег сарыг сыптыг бижекти уштуп кээп: – Караңгыда чүткүп тургаш, харын-даа канчап эндей бербээн силер? – дээш, оозу-биле ойнап олур. Ол душта кажаада бир хунажык:
– «Ува-а-а» – деп, өлүмзүргей үн шөе кааптарга, серт кылындым.
– Сен мени коргутпа! – деп, «честей-оол» бижекче көрүп, хүлүмзүрүүрүн оралдашты.
– Коргударын оралдажып турар кижи силер болгай силер. А мен дээрге дөстүнериниң савазы долуп кээрге, ооң кара шанын чугаалап, харын адак сөөлгү идегелдиң челинден туттунуп, силерге чөвүн сөглеп, дилег кылыр деп бодап алдым: дыңнап көрүңер аңар… Силер эр кижи-дир силер, назыңар менден ыракта улуг-даа-дыр. Меңээ дузалажыңар: силерниң-даа, мээң-даа ада-иелеривиске барып чугаалаңар: «Бис ийиде бир черге чурттаар хуу-салым чок-тур. Уруг-даа чөвүн сөгледи, бодум-даа хөңнүм чок-тур. Алышкан, беришкениңер бажы менди, дүгү-чүзүнү бар турда, негежип алыңар» де…
– Чок, мен ынча деп шыдавас мен. Халыыдава!
– Па! Ынчаарга ам чүнү шыдаар ирги силер? А мээң сөөлгү, шынчы – кижизиг сөзүм: бис ийи бүгү назыда өжээнниг болур бис. Чүү-даа бүтпес.
– Сени мен күш-биле чагырып алыр мен. Хоойлудан баш эртер сен бе?!
– Ынчаарга, мелегей бажыңга мону эки шиңгээдип ал! – дээш, демги-ле бижээ биле чиңге баг көргүскеш, – меңээ ам хоойлу бо-дур. Оон өске кандыг-даа хоойлу хүлээвес мен. Бо ийи хоойлу болза силерниң мелегейиңер-биле болгаш мээң өжээним-биле хораннап каан. Мээң чөптүг дилээмни тоовадыңар. Ам катап дилевес мен. Ындыг-даа болза, даарта хүнзедир бодангаш, чөптүг харыы чугаалап келзиңерзе, дыңнап болур мен. Менде өске сөс чок. Мээң чанымга чагдап, өлүмге далашпаңар. Дөө бир кижи дыңнап чыдыр эвеспе...
Чидиг бижек бизинде мен,
Кызаш дизе, тоо-ла чок.
Чиңге багның бажында мен,
Дыңзыш дизе, тоо-ла чок
Ооң соонда «честей-оол» ол чаа өгге хонмастаан, аалга-даа шоолуг келбестээн, бүдүү сураан дыңнаарывыска, ында-мында арагалаан, азы ойтулааштаан уруглар аразында хап турар болган. Аңаа немештир – хөөкүй эр «Кадайымга хөңнүм чок, чүнү-даа билбес тенек уруг эккеп каапкан, көөр-даа хөңнүм чок» деп чораан дижир чугаа-соот дыңнааш, Долбан-биле иелээ хөлчок-ла өөрүп, «чөг-ле, чөг-ле, экизин!» – дижип каттыржыр бис.
Бо-ла чылын берген кыстың
Боду хозар диведиве.
Бо-ла чылын эткен хектиң
Боску дунук диведиве –
………………………………
………………………………
дижип, ойнаан уруглар аал чанынга бо-ла кээп ырлажыпкаш баарлар. Ынчап чоруй Долбанмаа чамдык уруглар-биле бүдүү сымыражыптар, харын-даа ол-ла бег, кунчугларының канчаар йөрээл номчуп орарын билип турар апарган. Ынчангаш хамык-ла бурууну демги дожаарап чоруур эрже үр үени шыдап эрттирип-ле тур бис. Мен-даа эш-өөрүм тып, чамдыкта оолдар-биле кады чылгы-даа манаар, хамга-даа баргылай каап, долгандыр турар аныяктарның хөөмейинден демги «честейниң» изин-дажын билип ап турдум. Ай чеде берген.
Бир кежээ-ле, ол аалдың уруглары элээн кижи, Долбанмаа база, арыгже ыяштап кирдивис. Демги-ле инек саап турар кыстар-даа, бичии-бичии оолдар-даа бар. Долбанмаа ол үези кыстар-биле кады ырлажып эгелээн. Мен ам ыр-шоордан калбастаан. Ол-ла ырларның хөй нуруузу чаныксаан кыстың ишти-хөңнүн илередип турган:
Олурбас мен, чана бээр мен,
Оду чайнаан дивес силер,
Чорувас мен, өлү бээр мен,
Ера баштаан дивес силер.
* * *
Чадыр өгнүң чалгааранчыын,
Чаза тырткаш, октавытса.
Чаза тырткаш, октаан соонда,
Шары чонаа кылып алза.
* * *
Каш-ла чүзүн малы-биле
Катай садып алыр эвес,
Караңгының дүнезинде
Карбап чорааш, тывар-лайнан.
Үш-ле чүзүн малы-биле
Үзе садып алыр эвес,
Үш-ле дүннүң дүмбейинде
Үңгеп чоруп тывар-лайнан –
суг-суг диггилээш салгылаптарга, езулуг-ла буугуп келген Долбанның үнүнде кандыг уяралдар чок дээр ону! Эр-кара бүшкүүрнүң ыяңгызы-даа ышкаш, эткин түлүүнде сыын-даа ышкаш. Ону ырлашкан кыстар кайын эндээр. Долбан-биле кады бажының суун мага хандыр-ла суксуннап турлар. Ындыг болза-даа ол-ла арыгда чүнү-даа эскербейн чир-шоң дүжүп, ойнавышаан чээргеннеп турар бичиилерден база чажырныр бис. Долбанмаа:
– «Дүүн чаа-ла болар ышкаш мындыг хостуг чордум ийин, кандыг салым боор бо, угбаларым! Болар база мен дег апаар ирги бе?» – дигилээр. Ынчангаш «өзе бээрге, база кончуг» дээш, дөгере-ле бадырыптар бис.
– Че, кижи-ле болган ынак эвес кижизинге таваржыр эвес, чоп муңгараар сен, эжим. Хөңнү чок болганда канчаар, хөрүктедип чана-ла бээр сен ыйнаан. Чериң-чуртуңда… үең-чергең туру-ла ыйнаан, хувура! – деп, Сендеңмаа хөлчок эрес, аалче көргеш, думчуун чыдыыргаан ышкаш дырыштырды. Долбанмаа ол кыстың иштин ам чаа билгеш, куспактапкан. Олар ийиниң кайызының-даа чаражын ында-ла магадай кааптым.
Ол кежээ Долбан-биле «дургуннап чаныптар-дыр» дижип сүмележип алдывыс.
ДУРГУННАПКАН БИС
Кады чылгылап турарым бир оол-биле бүдүү дугуржуп алгаш, ийи аъдымны аал чоогунда шыргай арыг иштинге эккеп, боттарывыстың эзерлеривис-биле эзертепкен мен. Долбанмаа биле Сендеңмаа ол дүне чаа өгде иелээ-ле сымыранчып турар, а оон өске кээп турар аныяктар-даа эрте тарап чоруй баргылаан.
Долбаным хамык-ла аптара-савазын ыяк шоочолааш:
– Дуу мээң таалыңымны үнериңде ап алыр сен – деп, меңээ сымыранды. Оон Сендеңге бир-ле чүве сымыранган соонда, ол уруг дашкаар үне бээди. Долбан меңээ катап кээп:
– Даштын уруг ужуражыылы дидир, баргаш кел – деп, хүлүмзүрдү ышкаш, чүнүң-даа аайын тыппайн, чүрек диртилеп үнүп кээримге, уруг өгден элээн коңчак, имирерти көстүп, манап тур. Чеде бээримге, мээң ийи эктимден кээп дыңзыдыр туттунгаш:
– Чанарыңар ол бе?
– Ындыг эвеспе…
– Ам келир сен бе?
– …Та…
– Хорлуужук сээң ырларыңны сактыр-ла боор ийин оң – дээш, эгиннеримни ыяк сирбектеди. Мен бодум-даа билбээнимде, ийи холум Сендеңниң курлаанда ораай шаптына берген, а уруг бүткүр боду хол аайы-биле меңээ уннажып кээп, имиртиңде мээң арнымны көрүксээн ышкаш, мени чыыра тыртып келди:
– А сен сагынмас сен бе? – дидим.
– Анчыг кылынма, сен мени шоолуг-ла тоор эвес сен ой…
Ооң, бышкан инек-караа дег, соок чаагынга эриннерим дээп чорда, эжик хылырт кылынган соонда, холумда кыс кадырга дег кулбуруп чоруй баады, чүгле солагай холу хойнумче киргеш, чүрээм кырында хевээр артып калды ышкаш болду...
– Че, чоруптуңар! – деп, ийи базым хире ырактан сеткили хайнып сымырангаш, дүп чок терең ээремче шымны берген балыктың кызыл-ала чакпазы-даа кызаш кылынган ышкаш болган… Долбанмаа элээн иштеп каан таалыңын даштын боду үндүрүп кээп салып алган, өөнүң хаалгазын шоочалап тур. Таалыңны эгиннепкеш, аъттарже базыптым. Сактырымга, чүрээм улгадып азы чаңгыс эвес бооп, көвүдеп-даа келген ышкаш…
Аъттарга чедип кээривиске, тыныштарывыс шапкан аъттар-ла. Уругну аъткаргаш, таалыңны ыяк артынгаш, ооң дынындан четпишаан, орук баштап арыгдан үнүп чоруптувус. Арыгдан-даа үнүп, аалдан-даа ажыт кирип, бир ак черге үнүп келдивис. Аңаа элээн хүрек хозадыр тынып, аяар чугаалажып сүмелештивис.
– Элээн ырай бергижевиске чедир оруктап чоруп болбас, даарта улус бисти дораан-на истей бээр.
– Дадайым, ындыг болза черле орукка кирбейн, даады хажыызы-биле чоруулу. Бо караңгыга мээң мырыңай бажым дескине берген-дир, черниң кайнаар-даа уг-шиин билбейн-дир мен, сен-не билип көр, күжүр Аңгыр. Мээң аъдым дынын черле салба.
– Че, мээң-биле кожалаштыр челип олур. Ак-ак черлерге чула мунуп орбаажа хоржок! – дээш челиптим.
Бистиң аъттарывыс база «чанарывыс ол-дур» деп билип каан чүве дег, сиген бажы безин шоолуг шилирт кылбайн, элгидипкеннер. Чүгле Долбанның салбаанда шурулар оожум сымыражыр ийикпе, эзеңгилеривис үскүлешкеш, каттыржы кааптарлар. Ында-хаая бир сылдыс бир өөр сылдыстан чарлып согунналгаш, база бир өске сылдыстарже шивеңнедип чиде-даа бээр…
– Ой, Аңгыр! Халагым, Эзирээвис чыдып калыры ол-дур але!
– Ажырбас оң, амдыызында ол бис ийиден дээре-ле болгай, бо аалдың ыттары-биле таныжа берген чорбадыве, өөн кадарып тургай аан…
– Шынап-ла, дээре ийин харын… Бис чогувуста ээн өөвүсче белен-селен кижи-даа киирбес ол, аштаар-ла боор оң…– деп, Долбан улуг тынмышаан, бодун оожуктурду.
Оон ыңай-ла шору шөлээчилеп – тыныжывыс ажып, шаптараазынныг оруктарга аъттар секпередир биче-биче чугаалажып чорткулап, херии-херии ховуларга херилдирип каап-ла олур бис. Бир-ле Моруй хемниң ооруунда кызаалар кешкилээр хорум-даштыг орукка ийи аът кожа кылаштажы албас апаарга:
– Ма, узун-дының бодуң туткаш, мээң соом-биле чортуп олур, дургунум – дээш, мурнап чортуп олур мен. Ол аразында демги-ле чүрээм кырында артып калган чылыг «хол» сагыжымга кирип келди. Ам-даа изиг хевээр ышкаш, чүрээмни суйбап, хойнумче холум суптарымга, шынап-ла хөлчок хоюг болгаш чылыг чүвеге таваржы берди! Чүрээм шимирт-ле дээн. Топтап уштуп кээп ылавылаарымга, дүвүнде хокпалыг, торгу хап дүрүп-дүрүп суп каан чор ийин моң!
«Эженим сүлдези, эрлик-хааным» тамызы! Ат болду-ла!
Сагынмайн чорзун дээштиң,
Салбаан чежип берген карам.
Хуннукпайн чорзун дээштиң,
Курун чежип берген эжим.
Шак ол чаптаан чок кадында куспактажы каапкан ужуралды бодаптарымга, бүгү-ле оран-таңдым, ооң элбек эдээ, бедик экти меңээ туттунуп, даянып болур кылдыр эглип келген ышкаш. Бышкан инек-караа дег чаактар-даа, ээремче шымны берген балыктың кызыл-ала чакпазы-даа катап көстүп, ол хаптан таакпы чыды эвес, а Сендеңмааның ону хойлап чораан хөрээниң чылыын хевээр-ле дамчыдып келди. Ол изиг ужуражылганы көрүп тургулаан сылдыстар ам-даа менче көрүп, чаптап, хүлүмзүржүп, бот-боттарынче карактарын басчып:
«Ол душтууң кыстың белекке берген чанчыын ам чаа көргениң ол бе? Эх, сени-даа! Ооңну чаныңдаан көрүп каар, хойлап ал» дишкен-даа ышкаш. Ол-ла бүгү элдептиг таалалга куспактаткаш, химиренип ырлапканымны бодум безин билбейн барган-дыр мен:
Өске кижи төлү-ле эртип,
Өзүм-баарым болган хейил.
Өле бениң кунну-ла эртип,
Өртег аъдым болган кулун.
– Ам-даа, ам-даа.. О-ош! Сендеңмаа сеңээ чүнү чугаалады, Аңгыр? – деп, Долбан төрепчизин чирс кылдыр тепсенгеш, меңээ кожалаштыр чортуп кээп, хайныккан хөөннүг айтырды. Ооң торгу тону, салбак-чачаа болгаш дилги бышкаа сүүр бөргү-биле катай шынап-ла чаш пөш дег сома чуруу караңгы өттүр бүрүн көстүп келди. Хенертен тулгамдаан уум-биле ооң боду-биле дөмей – чүрээм бүргээн Сендеңниң ам мээң бүткүр бодумда кады чоруурун алгырып чугаалаптар чазып: