– Чугаа канчап тоолай апаар чүвел, күүй?- деп, мен айтырдым.
– Охай, сен ону канчап билбес апаадың? Мегелеп, билбээчеңнеп алган, чүнү-даа ырактан сегиртип тургаш билип алыр Аңгыр-оол дээрге аза болбас ийикпе. Чезең-Кадайның езулуг шавызы бо-ла болгай, даады үлегер-биле, азы кожаң-биле салыр-ла болгайлар.
Тоолайдан таалай чүгүрүк,
Доңгурактан даңгырак чидиг –
деп чүү ийик? – деп, күүйүм меңээ догааштырды.
– Ы-ы. Ам-на билип кагдым!– деп харыыладым.
– Черле бо аалдарның ажы-төлүн орта ай дивес болза, чүнү-ле чазаарлаар болду. Ада-иелерин эжик-дүндүкке чедирерлер болду бе? Азы боттары туттурарлар болдулар бе?– деп, күүйүм бажын чайып, тейлей туттунуп чугаалады.
– А чүү болганыл? – деп, даайым карактары, хойган инек караа дег, улгатпышаан, холунда даңзазының соруулун безин аксының ийинче өскээп углап айтырды.
– Эрткен дүне бо-ла аалдарның уруглары чыглып алгаш, мырыңай-ла ол чыыш өглерин барып долганып тургаш, ойтулааштаан ышкаш чүл?
– А-а богда! Чугаалап орган чүйүк мен. Оон күжүрүм?
– Анаа ырлажып ойнаан болза, канчангай эртик…Дөө ол кончуг Шавыраа, Тевер-оол чагырыкчыларны баштадыр бактап кожаңнашкан-дырлар.
– Оммани патни хом! Чүү-чүү дижип каапкан ирги, дадайым?
– Чүү дивес дээр сен. Дөгерезин дыңнаан эвес…
Хоойлу билбес Шавыраазы
Холу-биле меннип тур бе?
Кодан билбес черлик калдар
Өөн ээрип туру-ла бе?
.....................
....................
Тевер-оолду үндүрүңер,
Терек-биле эрээдеңер,
Дезиг ойну эзертээштиң,
Дергизинге баглааш, салыыл! … –
суг-суг дээш, хөй-ле сөглээн хире. Ооң ыңай даады-ла херектеннер ырлары ырлашкылаан чүве боор ийин оң:
Хүнүн манаан күжүр бодум.
Хүлүг манаан ийи холум
Шаан манаан күжүр бодум
Шаагай манаан ийи чаагым.
Кедерезе, кезек каккай,
Кезер эвес черле салгай.
Кезип-даа каап болур-ла ыйнаан,
Кежегелиг бодум арткай
Соонда-соонда мырыңай хорадааш, Шавыраазы бе, кайызы чүвел:
– «Барып, баштыңчыларындан ийи-бир кижиден тудуп эккелиңер!» дээр орта, экизи көрген, бистиң кайгал Тараачы аъттангаш, ойтулааштаан оолдарга кээп бүдүү сымыранып, оларны чорудупкаш, үен-даян чүве өчүп чеде бергеш, дүжүметтерни оожуктурган ышкаш чүл.
– Карак-ла бо ыйнаан! Күжүр Тараа сөс муңзаар эвес, чүү деп дуурайлап олурган ирги? – деп, даайым сонуургады.
– «Чадап-ла кагдым, кулугурларны! Төшке-даа кадалы бер частым, хайыраатыларым. Бистиң бо Өвүр амырак, биеэде бир улуг чыыш болгандан соңгаар черле букталган, диптелген чер чүве…Ында-мында човууртаан үннер дыңналыр. Ынчаарда маңаа херек үзүп, саадап турган улуг-улуг дүжүметтерниң аттарын адап, өчүк былаажып човууртаар-даа дижир чүве. Че, оон ыңай «Улаастайже азы кайыже өре негеп бар чор мен» деп куу кижи бажы чуглуп эртер: кайын болза хай таварыыр – кончуг хачы-хараал чер чүве бо, хайыраатылар. Ол куу баштар чамдык улуска таварышкаш: «бистиң ол өревис негеп чорааш келгилээн Орус хүндү, Хорлуг-хүндү, Улаан-Байыр, Черликпей дээш дөө маадыр Хенче-Кара суглар кайда баады?» деп сураглап-даа чораан болгулаар ийин! – деп тоолдап олурган-дыр.
– А-а өршээ, көрдүң бе! Кайын анаа чүве салыр ийик. Кортпактап, шенеп салып олурган-дыр. Оон кадай:
– Оон демги дүжүметтери шынап-ла аажок сестип: «Сээң бо Өвүрнүң хамык кончуг кайгалдарының аттарын чүге сураглай берген буктар дээр сен чээ, Тараачы? – деп айтырарга: «О, кым билир дээр силер ону, хайыраатылар: хуураанының куу бажы билир эвес, катканының кара бажы билир эвес. Чүү-даа болза, бо ады үнген кайгалдар дөгере-ле Хомду чаазынга сүзүк шериинге барып киришкеш, чалаң, хүндүден эгелээш, мырыңай Хүн дужаал ап кээп турганы-ла шынныг. А ол куу баштарның ол та чүзү чүве: та «Алдан дургуннуң» баштары чүве, та алды дургуннуң баштары чүве? Билири берге!» – деп олурган дижир-ле чүве-дир – деп күүйүм солун чугаазын доозуп кагды.
Ооң соонда бистиң чыыш-биле аравыста харылзажыр арга нарыыдаан-даа, солуну мырыңай дам барган. Хүндүс барып көөрде, эң-не чажыт барбаажа хоржок, айыыл улуг. А демги ол оглун моорады эрээдедип турар ашактың «кээп көрүп ап, акыларыңга оода сугдан эккеп берип туруңар» дээн чагыы-даа бар, ол холу, буду бектиг улустуң дуза дилеп олурарын көрдүвүс-даа, барыксавас арга чок.
Адактың сөөлүнде: «Дүне чыыш чанынга ойтулааш келирге, ону кедеп, дыңнаар болза, ындыг-даа солун чүве чок!» - дижип, мырыңай бажывыс дырбап турар бис.
Ол-ла бүгүнүң кырындан демги Тараачының чугаазы база-ла шын: «бук бар» деп билип алдывыс. Оон коргарывыс база кончуг.
Ол кежээ кырган-авам-биле элээн-не үр чугаалаштым.
– Чыышка баарга, хайы халдаар, ханы чаштаар чүве деп даайымның ол чүзүл, кырган-авай? Бис оларны хап турда, чанынга турар эвес бис. А каккан соонда ол хан чаштавас-даа, анаа-ла ыжып, көгерип, кежиниң сывырлып, оюлган черинден шала ындыг: суг холушкан ышкаш сап сыстып, дамдылап чоруур, оозу мойнунче, хөрээнче, бодунуң тонунуң иштинче бадып олурар чүве-ле чорду. Ону харын сээктер чушкуп чий бээр чүве-дир ийин. А балдырында хаак-биле каккан черин ол хап турда, элээн ырактан көөрге, хан-даа эвес, хөмүр-даа кежилдир-кежилдир шыйып-шыйып каан чүве дег шокар-ла болур чүве чорду. Хап доозарга, дораан чүвүрүн өрү тыртып алыр чорбадыве…
– Че, анчыг! Ону меңээ чугаалава! Ындыг бак чүвени чүге барып көре берген силер? – дээш, кырган-авам мени серт кылдыр үзе кирип, көксей каапты.
– Бисче хан чаштаваан чүве-дир ийин харын, авай.
– Ол дээрге ыяап-ла хан кижиге кээп чаштына бээр дивээн чүве-дир ийин, оглукум.
– Сен эрткен дүне хөлчок улаарап, дөмей-эдип хондуң! Ону даайыңга мен чугааладым. Ынчангаш ону чугаалап олурду ыйнаан.
– Мен чүү деп улаарап чыттым, авай?
– «Ачай-ачай! Какпаңар деп сөгле!.. Эзирик улуска чүге кактырып чыдар силер! Арыгже дезе бериңер!..Келди-келди!..Даш-биле согуңар! Караанче довурактан чаш!» -даа дээр, мырыңай үен-даян баарыңга, мен оттуруптум.
– Ы-ы. Шынап-ла дүжүмде демги Намчал-оол суглар дүжүметтерден дескеш, Кара-Туругнуң хаяларынче маңнажып үнеривисте, олар бистиң соовустан сүрген де, авай. Оон ам бис ыңай баар чер тыппайн, мырыңай чалым хаяга муңгашталгаш, кел чораан дүжүметтерни бажындан куду соп-ла турган бис… Ол дүжүметтерниң өлбезин канчаар сен. Хөлчок улуг даш-биле бажын, чиңзезин чынчыра шааптарга-даа, ойбак мээзи көстүп, ырбакталып үнүп-ле олурар де... Оон ам, мен бир дүжүмет мырыңай будум адаанга чедип олурда, карактарынче ийи адыш довурак уруптарымга, туттунуп чыткан хаязындан салдынгаш, ынаар хем дүвүнче, теректер бажынче чурук дег салбайтып-ла баткан де!..
– Кулугурну басканың харын эки болган-дыр, оглум. Хайы халдаар деп чүве ол-дур, көрдүң бе. Оон корткаш, кижи аарып, албыстап болур-ла болгай. Бужар багай чүвени чүге көөр чүвел! Оон ыңай ол оор, кайгал улусту көрген тенек оолдар оларны өттүнүп, ындыг бак херекке киржиксээр, кедерезе оларга каттышкаш, эрээ, ялага онаажыр кончуун көрдүң бе! Хайы чаштаар – багы халдаар деп ону ынча дээр чүве-дир ийин, оглум.
– Ынчааарга ам, демги ол, оглун моорады эрээдедип алган кижи: «бистиң ханывысты диригге-ле ижип чораан кулугур, ам дораан барып, бир аскыр өөрү чылгызын үзе сывырайн» деп чүзүл, авай?
– Ыттава! Ону кымга-даа чугаалап болбас! Бак-ла чүве үнгени ол. Кады дыңнаан өөрүңге мени ынча дидир деп чугаала: акыңга, даайыңга-даа чугаалава. Ол адалышкылар дүжүметтер-биле өжээнниг апарган улус-тур. Өршээ хайыракан! Кончуг шаг-дыр ийин бо!
– А авай… Ол ашак, бисти көргеш, черле кара сагынмас: «Эки көрүп алыңар, оолдар. Бо дүжүметтерни танып алыңар. Көрдүңер бе, бо мээң оглумну диригге союп чип турарын…мындыг … дөө изиг шөлде саакта олурган акыларыңарга оода чадаарда сугдан эккеп берип туруңар…» дээр де.
– Ээта, чүү дээрлен оларны, оглум… кончуг даш чүректиг улус чоргулаар. Силерни улгады бергеш, угаан-сарыылдыг, акты-караны, экини-бакты ылгай билип чорзун дээш чагып, үттеп олурар кижи-дир ийин. Улуг улустуң чугаалаан чүвезин утпайн шиңгээдип ап чоруур херек харын, оглум. Ону база-ла кым болганга сааладып кааптас. Боду иштинде бодап чоруур болдур ийин. Кончуг – кончо-ог…
– А ол хол-даваны кинчилиг, саактыг оңгап-суксап олурар улуска суг-саг аппарып бээрге, канчап баарыл ынчаш, авай?
– Ооче, харын де, оглум. Ужуру болза бо чоогунда аалдарда мен ышкаш кадайлар хууңга хойтпак, доңгууга шай аппарып кудуп бээр болза, буян-на болур чүве-дир ийин. Бо-ла улустуң база хөлүн эрттир чииреп, оякталыры ындыг боор ышкаш чүл. Бис ышкаш кадайларны чүү тоорул. Силер баар-даа болза, база ол-бо хөлүн эрттир дескеннеп, чаштынып, кедеңгирлей бербейн, анаа-ла ойнап чорааш, таварышкан уруглар бооп чеде бээр болзуңарза, силерден кым каразыырыл. Ол дүжүметтерниң өглеринге кирер байтыгай, эжии-биле эрткен-даа херекчок. Кирзе харын ол сумулардан тиккен кочага, чарылгалар өглеринге кирип болур. Олар ында аъш-чем дөгерип, кыйгыт-сыгыт кылып, сартыктап чип турар улустар ыйнаан, оглум.
– Ойтулааштаан уругларның ол дүжүметтерни чүге бактап ырлажы бергени ол дээр сен, авай? Тенээ ол-дур аа?
– Ча, оларны чоор силер! Өттүнмеңер-даа. Чаш уруглар эвес-тир олар. Туттурза-даа шорулары ыйнаан!- депкеш, кырган-авам элээн үр бодангаш, кылыы частып, улуг тынгаш, оожум үргүлчүледи: – Ээ-хе-хе-хе! Аныяк дээрге назын халыыны деп чүве ол-дур ийин. Ол халыынга олар быжар ужурлуг чүве ыйнаан. Оларның сарыыл чок шаары аңаа өрттенир, дээрелери шүглүп үнер: чес, холазы оон көстүр; алдынның өңгүрү отка сугарга, дам баар чүве. Аныяк дээрге чоннуң хөңнү, үнү, ооң мөңге чалыызы – ынаныжы ол, ооң кенени-даа, дөскел чогу-даа ол чүве ыйнаан, оглум…
Отка, пашка дүже бербезе,
Оол уругнуң орланы эки,
Аксы чыдый бербезе,
Кыс уругнуң томаанныы эки-ле –
дижип чыдар боор. Ой та, кым билирлер ону. Шаг шаа-биле турар эвес, чавылдак көгү-биле турар эвес.
Кырган-авам шак ол орта херээжен кижини эр кижиден куду көргенинге черле чөпсүнмээн болгаш бодунуң аныяанда эрес чораанын ылап-ла эргий бодай каапканын дораан-на билип каан мен:
Аныяамда, бичемейде
Аажок-ла мен, кончуг-ла мен.
Ам-на келгеш, бо-ла келгеш,
Адак багы апаадым бе?.. –
дигилээш, чеден хар четкиже, чаңгыс хыл-даа агарбаан хилиң кара ийи чажын ооргазынче ажыр шывадагылап олурду.
– А Тараачының ол: «…биеэде бир, улуг чыыш болгандан соңгаар букталган чер чүве. Ында-мында човууртаан, халактаан үннер дыңналыр» деп чүзүл, авай? Шынап-ла ындыг чуглуп чоруур куу баштарны сен көрген, дыңнаан сен бе?
– Чок-чок! Көңгүс дыңнаваан мен, оглум. Тараачының тыппазы бар эвес, өжегээр ол дүжүметтерни коргудуп, шенеп олурбас чүве ийикпе! Эки коргутсун харын! – дээш, арай үнүн оожумнаткаш, уламчылады:
– Шаанда «Алдан дургун» деп кижилерни чагырга тооваан дээш, Улаастайга аппарып бажын шашпып, амызы-биле шииткеш, оларның баштарын тевелерге чүдүргүлеп алгаш, маңаа чуртунга эккеп, арттар кыры, оруктар белдиринге азып турганын бүдүү элдээртип олурганы илдең-дир. Дүжүметтер ооң соонда кайгалдардан кызыдыр-ла коргар апарган дижир чүве. Ону улуска ыыттава шиве, хоржок. Бо ойтулааштаан уругларны-даа кончуг кайгалдарың бүдүү сыптап турлар болгай аан. Ынчангаш бичии улус силер ойтулааштаан аныяктарның чанынга-даа барган херекчок. Оларны бүдүү кедеп турар дизе, аңаа чораан аът-хөл чок, чадаг, кажар эвес, ыя бичии оолдарны туткаш, ойтулаашты кымнар-кымнар баштап чоруурун, чүү-чүү дижип ырлажып турарын айтырар. Сөглевес болза, хаак-биле каш кагарга-ла, олар хөөкүйлер чүнү шыдаар ийик – дыңнаан, көргенин чүве арттырбайн тө каап бээр-ле болгай. Өшкү чудаанын үзер деп чүвең ол. Болгааныңар, оолдарым, болгааныңар! – деп сургап чугаалады.
Эртенинде эштеримге авамның чагыын дөгерезин чугаалап бердим. Шынап-ла ооң соонда дыка чаштынып баар ийикпе, көрген, дыңнаан чүвевисти кижи болганга ыыттавас; бүдүү айтырган кырган-авам ышкаш ынаныштыг аваларга дуюкаа сымыраныр бис. Ойтулааш болуп турар апарган соонда дүжүметтер-даа кадыыраан. Бистер боттарывыс-даа ол шүүлде, балыг-бышкынны көөр хөңнүвүс чок – ческинер дээр чүве бе, азы чүвениң шынын тывыксаар – актыгларга болчуп, кээргеп дузалаксаар болгаш ол-ла аар эрээ, шаажыга онаажып турар улус даады-ла ядыы кижилер болур ийикпе, азы дүжүметтер, байлар-биле каш шагдан өжээн-хыктыг кайгалдар болурун билип алган бис. Ийи-чаңгыс бай, ызыгуурлуг кижилерниң үүлгеткен бак херээ садарай бергенде, шоолуг эрээге-кымчыга-даа кирбес: бужар кортук, чашпаазы көстүп, алгырып-кышкырып, ыглап, чалбаңайнып тейлеп, ол-бо дүжүметтерге бүдүү ажыт-чажыт ужуражып турза-турза, уштунуп чоруй баар. Ону дооразында көрүп турган чон эндевес – чугаалажы бээр:
«А богда, кызыл арын чок, кызыл-калдар ытты көрдүңер бе, хээли берип, саттынып үне бээди!»
«Чүү ындыг чазый шуру аастыг көк тулуптуң аксынче чүнү киир каапты?»
«Кедерезе ол кодузунга шиңгээвээн хоралыг херээн бир актыг кижиниң кырынче чууй кагды-ла. Канчаарыл мону?» дижип, сымыранчып, уктап, истеп, бүдүү кыжанып турарлар. Оон дендезе, херекти шын кылбайн, хээли-садыг ап, арын-нүүр тырткан дүжүметтерни адап, одап-ла үнерлер:
Шооттугда, шииттигде
Чоннуң караа чымчак-лайын,
Соок дүне, чылыг дүне,
Шолбан караа чидиг-лейнен…
Чоннуң ындыг акты-караны ылгай көрүп турар караан, хөңнүн ойтулааш безин ырлап үндүрүп кээри ол. А бичии бистер ону боттарывыстың шаавыс-биле база-ла шиңгээдип ап турарывыс ол.
Ол-ла чыыштың чоок-кавызында бай-даа, ядыы-даа аалдарның бичии оолдары көөрге-ле, ындыг хараганнар, хаактар аразында, оңгул-чиңгилде салгынга алыскан аза-бөрттери дег куураңайнчып, сымыранчып салчып турган бис. А херек кырында чүнү көрбээн, чүнү дыңнаваан дээр бистерни! Хаан хоойлузунуң тос эрээзин барык-ла ол хевээрзин кижиниң эът-бодунга күүсеткенин ханы-биле кады көрдүвүс: шагаайтаарын, манзылаарын, сайга олуртурун, хол кызарын, хаак-биле, кымчы-биле эрээдээрин дээш, саактаар, дөңгүлээр, кинчилээри дижип, улус чугаазы дыңнап чорааш, ам карак-биле көөрге, ол дег-даа аар-берге, бужар-чииртим, кижи сагыжындан ыравас чүве кайда боор! Ону кижи болган барып көре-даа албас, бир кижини дарган манзы-биле үш-дөрт хап чорда-ла, дыка дидим, чүнү-даа көрүп чораан эр кижилер безин дезип, арыгже кире маңнай бээр чүве чораан. Бодап-даа көрүңерден, иштинде коргулчун ургаш, дөрбелчинней чонуп каан ыяш-биле кижини доңгайтыр бастырып алгаш, ооң кызыл балдырларынче бир шыырак эр херлип-херлип кагарга, чүү болур-дур? Даажы безин шыйт кынныр, ийи балдырның сиирин үзе чоруй, буттарның улуг ханнары боой шаптынгаш, дөңмек сөөгүнге барып шак кыннырга – барык-ла «кижи» кижини соп өлүрери ол ышкаш чүл? Инек согары дег, балды-биле чаңгыс кагары бир шуут-тур. А кижини үжен-дөртен, оон-даа хөй моорап, медерел ышкынгыжа кагарга, кым көрүп олуруксаар-дыр?
Дүжүметтер-ле ында:
– Хак-хак! Ам-даа дыңзыдыр хак! – дижип алгыржып олурар. Кижиниң өлбезин кижи кайгаар! Ол моораажа хап-хап, сөөртүп аппаргаш, суг кудуп, арай боорда оңгаргаш, ооң даартазында демги үзе шаап каапкан кара-көк ыжык кырынче база-ла кертип эгелээр!
– «Кагарга шак дээр, айтырарга чок дээр!» – дижип, кончуг быжыг кайгалдарны улус мактап чугаалажыр. Аарбас чүве кайда боор! Кончуг өжээннешкен, маадыр эрлерниң шыдап чыдары ол-дур. Хамык ужур ооң шынчы эвес чорукка удур өжээн, кылыында, ооң салган соруунга быжыында-дыр ийин. Шынын чугаалаар херек, ол чыышка бистиң карак-биле ылап көрбээн эрээлеривис: ыштаарын, каракче хыл доорап урганын көрбээн бис. Аңаа ындыг эрээ болбаан-даа чадавас, ону муңгаш өг иштинге үүлгедир чүве дижир чораан.