– Бодуң бар дидиң чоп… Дыңнадың ыйнаан – дидим.
– Ойт, чажырнырын але, хөөкүй оолдуң! Силерниң сымыражыыңарны дыңнавааан-даа болзумза, шуптузун билир мен, күжүрлерим… Ындыг улус-ла чордуңар – деп, база-ла бис ийини чаптап, өөрээн-даа ышкаш хөөн-биле чазык-чаагай чугаалады.
– Чүнү билир сен ынчаш, кандыг улус-тур бис, чугаалап көрем чээ. Сенден мен дөмей-ле чүнү-даа чажырбас мен…– дидим.
– Хөөкүй Сендеңден бир-ле чүвени чажырып, мегелепкен мен, ам ону сактып, дыка хомудап чор мен; дыка-ла шынчы уруг-дур! – деп, Долбан үнү безин муңгаргай хараадады.
– Чүнү чажырыпканың ол? Кончууңну аа…
– Энир-ле, эки танышкалак тургаш: «Бо Аңгыр-оол силерниң чүңер боор, эжим? Томаанныы-ла хөлчок кижи-дир. Уруг-дарыг эки танывас кижи чалгаарап тур ирги бе?» деп мындыг ыйнаан. «Та шенеп турар, кым билир ону» деп бодааш: – «Бистиң чоок төреливис кижи оглу.. «акым-дыр ийин» деп, шала херт-бурт харыылаан мен. Ол-ла хөрүчээн хевээр барганым ол. А дем чаа, бис чоруур деп баарывыска, меңээ мынча деп сымыранды: «Сээң акың-биле бис кончуг өң-тала апарган болдур бис ийин; оолдар ышкаш үен-даян-даа эвес, дыка-ла топтуг кижи-дир. Багай мени безин «кижи» деп тоор аан: сээң дугайында бо-ла улустуң чүү-чүү дижип турарын даады менден айтырар, мээң-биле сүмележир, чаңгыс меңээ бүзүрээр турду. Кандыг-бир чорук-херек дугайында бо аразынга аргыжар апарза, сен кээп турар сен деп чагып каайн, мээң соомче үндүрүвүт, эжим» деп бодуйн! Ынчангаш сени бар дидим. Ам билдиң бе! Чугаала че, черле анаа эвес силер! – дээш, Долбан быктымче сирбектеди.
– Мен база сени «төрелим» деп мегелээн-не болгай мен. Мен ышкаш өсүген оолче ээй көрнүп кээп турда, ындыг эриг баарлыг, хөөкүй чүректи биле тура, канчап дедир идерил?… Сендеңмаа-биле силер ийиниң аажы-чаң, сеткилиңерниң дөмейин кайгаар-дыр мен. Дээрде турган ийи сылдыс-даа болза, бирээзиниң караа чидиг, бирээзиниң караа чымчак-ла болгай. Ынчангаш харын… Мен бо-ла сени эдерип чорааш, хөйнү көрүп, хөйнү билип-даа, чамдык чүвелер улам билдинместеп-даа, сагыш-сеткилим мырыңай «сарыг-шокар-ла» чүве; сээдең апаадым. Элдеп-даа чүве! Мооң алызы барып, та чүү болур чүве? Кым билир ону!…
Ам чугаалажы-чугаалажы кээривиске, бодап чораан бодалдарывыстың дөмейи-даа кедергей, бот-бодувуска кандыг-ла бир адырар арга чок чоок апарганывысты-даа миннип, а моон соңгаар бистиң аравыска чүү болу бээри эки билдинмес, кайывыска-даа эң-не дүвүренчиг, сагыштан дүне, хүндүс ыравас аарыг ол араганы бичии-даа чүве арттырбайн тө кагжып алган бис.
Оон ыңай бир онзагай – коргунчуг, чиктиг чүве болза бир талазында бис кандыг-ла бир эзирик улус-даа ышкаш – боглур, ызырныр чүве чок дидим, бир-бир бодаарга, карак-кулак чок, согур-мугур-даа ышкаш, ийи талазында бистиң чугаа-соот, аажы-чаңывыста кенен, чашсыг чүве көңгүс читкен, улуг кижилерзиг, угаанныг апарганывыс кайгамчык. Харын-даа ол хире ужур, езу билир улуг кижилерниң чүве эскербес, мугулай, кара сагыштыг-даа ышкаш хоолургаан – шынчы эвезин кайгап-ла каан бис!
Ам бистиң аравыста бичии-даа чажыт-чаат чок, шуут ажыттынган, бистиң оовусту бис дег ынчаар билир кижи-даа чок, ону өске кым-даа үреп болбас кынны берген. Бистиң чаш-даа, сарыыл кирип чедишкен-даа чажыдывыс ында болу берген.
Орук чер ортузу эрткен, шаг дүн ортузу четкен.
Оруктан хайыы, карактан ажыт черге дүн чарып, аалга чүү деп чедер, канчаар кирерин, черле канчаар бис дээрзин сүмележип алыр дээш, доора тырткаш, улуг арыг иштинче хандыр кирип, эң-не шөлээн оранны тып хонган бис. Ооң соонда улустуң ырында мындыг одуруглар бистиң сагыжывыска артып калган:
Улуг арыг иштинейде
Улдуруктуң улужарын,
Уруг биле аравыста
Улустарның хоптажырын.
............
............
Ол дүн караңгы-даа болза, бис ийиге өске хөй дүннерге, харын хүннерге дөмейлешпес ужурлуг дүн болуп арткан.
Ийиги ном
ЧИКТИГ, СОЛУН ЧУГААЛАР
Бир кежээ-ле бистиң багай өскүссүргей өөвүске изиг-изиг чугаа-соот, отта кургаг дыттың садырткайнып чыдары-биле чаржалажып, дирлип-ле келген. Ачам, кырган-авам, Шевер акым, даайым олар база-ла аанакайын бо-ла орус-бырат дугайында чугаалажы бээдилер оң. Ол чугаалажырда, бир-ле чиктиг хөөннер-биле эгелээнин мен кайын чандыр алыр ийик мен. Чугааның аянын эскерип каапкаш, чымаартыпкан дыңнап-ла олурган торлаалар эзир көрүп каан чүве дег, чавызап бады баргылаар1. Кырган-авам шай, дус соктап ийикпе, шай саарып-даа олурда, карактары, кичээнгейи чугаада. Харын эрлерниң тулгамдай2 берген айтырыгларын эде углап, хөнүдүп олурар.
– Бо бистиң сагаан хаанның күрүнезинге кара бодап, ханылап келген чаа-чалбак чоорту чавырлып орар хире болзажок, ам боттарының иштинден – орус биле орус чаалажып турар апарган мындыг чүве ышкаш чүл мооңар, оолдар – деп, ачам биле акымче айтырган-даа, бадыткааан-даа хевирлиг даайым чугаалады.
– Ышкаш-даа эвес, херек кырында ак, кызыл ийи тала болу берген, кам-хайыра чокка көржүп, ханга боражып турарын көрүңерден. Бис-ле харын чурт кыдыы – хачы-харала черде, орустардан хайыы болгаш шоолуг эскербейн дуйбус турар-дыр бис. Мынаар ары талакы чон – орус-бырат, алтай, тывазы чок билчип каапкан, харын-даа кым актың талазындал, кымнар кызылдың талазындал дээрзи ылгалы берген, ында-мында дажаң-чааларга киришкеле, каш-даа чыл болу бээди. Улус бот-боттарындан сезинчип, манажып турары бо-дур… Ону чер болганче үр-чар таратпас дижип, бистиң чурт иштиниң ноян-дүжүмет, чызаан-таңма черлеривис базыксап турар чүве-дир. А каяа, чеже чажырарларыл? Ам харын боттары кайы-даа эзерде чок, тепкилешкен ийи аъттың дөрт бут аразынга барып канчаар-ла болду… Мындаа мен Араа чорааш, хөй-ле кижилерден дыңнадым. Карачал кижилерниң хаайы барык-ла шупту кызыл талада чүве-дир ийин – деп, Шевер-Сарыг акым мойнун кагып: – Ында ам чажыт-даа чок апарган – деп доосту.
– Чүү чүве чажыт эвезил, акым Шевер? – деп алгыра кааптым.
– Ол бе?.. «Адар даңны адып кээрге, аржыыл-биле шывар эвес» дээни ол-дур ийин, Аңгыр. Билдиң?
Билдим, билдим
Биче хая
Хаялаза,
Хайдың маас…
– деп алаактырып, ламалар өттүнүп, тыва «даринам» номчуй кааптым.
– А сен… демги ол… кончуг узун даңзаңны кайыын эккеп суп алдың моң, аал? – деп, Шеверден даайым оожум үн-биле айтырды.
– Ыыттава! Бо шагда кижи эки эжи-биле кожа-даа чорткай-ла, эрбенниг-биле ырактан даңза-даа солушкай-ла. Ырактан сунар узун даңза хере-эк! – дээш, чараш ак диштериниң бүглерин безин кызыл чайт кылдыр хүлүмзүрдү.
– Сээң ооң орус чүве бе, кыдат чүве бе? Беш кавынды чорду але?
– Бүдүрген чери орус чурту. Алырда камың шеригден – Даг-Ужундан келген.
– Ынчаарга көрбээни чок эт-тир ийин моң! Че, сен бир-тээ күске думчуундан хан ап, ок бажы ханнап аайлашкан кижи ынаар чортуп органың дээре-дир-ле – деп, Арыже үдээн аянныг бажы-биле имнеп, баштактанды.
– Чечен-даа кулугур чорду. Кедээр белдерге бөрүлерден дозуп турза! – деп, ачам ол «даңзаны» мактады.
– Ча, сен каш-даа улай кавындылаар дизиңзе, тураңда «мөңгүн-богааң» бар-ла болгай. Демги суваяаң меңээ садывыт, Шевер. Даштын багда ой аъдымдан бо дораан эзерин союп алыйн – деп, даайым алыксаанын сөглерти.
– Ча-ча! Сен тениве! Баш-бужу дөңгүр-мукураш кижи! – деп, кырган-авам оглун хоруй каапты.
– Ам хөлү эртип озалдаан-дыр ийин, авай. Моолдуң «хөйге көдүрткен» Богда кегээни – чагырга туткан Жалганза кудуктузу безин ширээ солуп турда, мээң бурунгаар көрүп, мукураңайнып, соңгаар көрүп согаңайнып, тейлеп чораан бажым ам бирээни көөр боор. Бажымны дөңгүрертип кагза-даа, ламалар меңээ сарыыл бээр эвес, кызыл хырын мени чагырар-ла болгай. Чүгле койгунну безин та чежени өлүрген мен! Эрлик оранга хомудап чеде берзе: «Менде буруу чок, дөңгүрертирин билир улус ламалар боттары хинчек үүлгетпейн, чем тып чиир аргазын меңээ чүге айтып бербээннерил ынчаш?» дээй мен аан. Шынап-ла «Оммани падне хом!» деп олурбайн, оода боттуң орнун ужурбаажа хоржок. Кызыл орустарның кадайлары безин чаалажып турар дижир. Авай, сен ол дергиңде хыйырааңны база чидидип ап чор – деп, авазын кыжырып кагды.
– А бо орустарның ак, кызыл бооп ылгалып алган ужуру чүл? Бир эвес кайы-бирээзинге болчуп кирер-ле дээн дижик сен, оларның өң-чүзүнүн канчап ылгай-дыр боларны? – деп, ачам мындыг.
Акым даайымче көрдү.
– Шынап-ла кым ылгап билир оларны. Дөгере-ле дөмей – сарыг-сарыг, бир аймак улус-ла чүве-дир… Азы ол кончуг чалбыыш дег, хүргүл-хүргүл баштыг кызылдары ол ирги бе? – дээш, даайым менче көрдү. Шевер акым биле ачам тадыңайндыр каттыржы бээди. Ийи алышкының хүлүмзүрүү болгаш каткызы хөлчок дөмей улус чүве.
– Ча-ча! Бажының дүгүнде боор чүве бе?! Боданмайн салыптар чаңың бар ийин. Ол хиреде Шеверден чүнү садып олурду, кайгалыңар, оолдарым? – деп, кырган-авам чап-чаа кыжырткан удуун негеп алгаш, топтуг сургады: – Кайы-бир хаан төре ширээ солуп өскерлирде, ооң хей-аът тугу, таңма чергезинде былааштыг өңнер турар ышкажыгай. Бистиң Таңды Тывазы оруска шаваа бактаап, оларның ара-албатызы бооп, ындаагыларның элбек эдээнден туттунуп, бедик эктинден даяныр шагда орустуң сагааны хаан дижип турду. Ону бодаарга-ла, ак орус дээрге ооң талазы ол-дур. Ону дүжүргеш, чаа төре-езуну тургузар деп турар улус кызылдар болбайн канчаар. Тодаргай-дыр. Оларның тугу кызыл болбайнан.
– Бо-ла улустуң чер адаа-биле чугаазы-даа: «Чаа төре езуну тургузар дээш чаалажып турарлар» дижири кызылдар ол-дур ийин харын. Кым чаа езуга сүзүктүгүл – ол кызыл, кым эрги езуга артыксаарыл – ол кижи ак болуру ол.
– Ам билдиң бе, кара баштыг ак орус? – деп, Шевер даайымны кыжырды.
Мен кара баштыг – кызыл боорумну кайыын билир сен? – деп, даайым харыылый каапты. Кырган-авам оглунче көргеш, уламчылады.
– Сагыжымда-ла, бир-тээ албан-үндүрүг өргүп чоруур албаты болганывыста, ак хаан черинден аът-акта, аг-шериг, оларның ижер-чиири, идик-хевин эккелиңер деп хавырып-даа келир ирги бе дээш, коргуп чоруур кижи-дир мен, ажы-төлүм. Ой-ой, бак-ла чүве ыңай турзун! Ынчалза халап болганы ол!.
– Ол-ол! Чезең-Кадайның оозу-ла шын. Мынаар Арыда шилиндек-шилиндек эрлер бүдүү-ле кызылдар-биле чүрээн кадып, шимчени берген. Бодавыже, чурт ишти чагырган ноят-дүжүметтер ол кызылдарга хөңнү чок, хаандан ол коргуп, карачуулдан бо коргуп, аңгадай берген. Бир эвес ак хаан ылап-ла ширээ солааны ол чүве болза, ооң эдээнден туттунган бисте чүү боор. Бо Моол, Тыва чуртундан тын дескелеп чоруп турар актары база-ла өөделиг көргүскен чүвези кайыл? Камыңнар дээрге бир-ле хадыварлаан ховуда каңмыыл дег. Кызылдар-биле каттышкан карачуул арат чон эрге туда бээр болза, чүү болбаа дег-дир…
– Ирик чудук-даа болза аңдарлыр чүве дээн. Мен-не эрги «майышкаам» сөөртүксевес мен! – дээш, акым чанында уштуп салып кааны идиктеринче имней каапкаш: – Бо-дур бо, кижен кескен аът даваны дег, кадыг баскан шары ооргазы дег – диггилээш кыры, чодазында, чаагында кинчи кескен, шаагай үрээн холаңнарын суйбап көргүскүледи.
– Каям, шайыңардан кудуп көрүңерем, ией – дээш, ачам кежегезиниң таваан хоора дырбанмышаан: – Ол-даа илдең. Эрги езуну чон көөр-даа хөңнү чок. Чурту-биле хоора тырткаш, октаптаалы дээринге белен. Баг бажында-ла турарлар. Бир «че!» дизе, өгбеш-ле кылыр… Бистиң мыя кожаларывыста дөрбет, баят төрелдеривис-даа чаа-чаа ырлар ырлажып турар апарганнар болдур эвеспе. Маңаа чоруп турар, Моолдуң «хөйүнге көдүрткен» Богда Жепзундамбаа кудуктунуң база бир кол шавызы дижир – Хатан-Батор – дүшээваң Маскыржап безин Сүге-Батор чанчынның талазында кижи дижип, Моолдуң хамык-ла дээди эргетен-даргатан: чазак, ваң, гүн, тажылар болгаш камбы, соржулары хорадап, сымыранчып турарлар ышкажыл – деп, ачам немеди.
Кырган-авам шай куткан. Дөгере шайлай бээдивис. Ол аразында мен демин-не бодап органым Узун-эмчимни, ооң кончуга аккыр хептиг, чымчак холдуг шавызы уругну сактып, бажымга мөөңнежип келген айтырыымны кырган-авамга салдым-на:
– Бистиң бо Өвүр Амыракка турган орустар кажан келгилээн, кымнар-кымнар деп орустар чүвел, авай?
– Адырам, кажан ийик мооңар?.. Чоокта, чоокта келгеннер. Ага, олар келгеш, беш чыл болуп турда, аваң сени божуду, оглум. Ылап-ла билир мен. Сээң бажың мырыңай сарыг боорга, бо-ла Кыйгыжы кудамның тыппазы бар эвес, бо девиржидип кээп, сени көргеш, өөрүүрү ол чүве-дир ийин: – Бокараа! Сарыг оол бе мооңар? – дээш, чаза-ла тадыңайнып каттыргылааш, – сарыг-орустуң оглу эвеспе моң! Бажы артында-ла алдын-сарыг деңерден, агбайларым! – деп, дыңзаалак чыткан кенин ыяттырып-даа, каттырткаш, иштин шимчедир часкан…1903 чыл ол.
– А ол орустар ам чүге чогул? Бажыңнарын улус үреп, чүдүрүп ап-даа турар ийикпе, кырган-авай? Оларны хөөкүйлерни улус бак чаңнап турганы ол бе?
– Чок, оглум. Оларга бистиң улус черле хол дегбээн. Боттарының алыс чуртунда чаа-чалбак болуп, баксырааш-ла ынчап дескилеп, сандарап, хоргадаар чер дилеп чоруурлары ол-дур ийин. Хенертен-не буу-хаа арлы хона бээдилер… Ол эмчивиске хомудап-даа турдувус харын. Черле оларның сылдаа-биле ижер-тыртар чүве, пөс-таавы дээш эт-сеп бо-ла көстүп кээр турган-на болгай...
КАЗАХТАР
– Шагда маңаа кээп турган казахтар база-ла чаа-дайындан былдап чораан дээр ийик сен бе, авай?
– Көрем мону, ону безин утпаан, шорузун. Ынчаарда мырыңай пат эвес ийик бе мооңар? – деп, даайым мени кайгады.
– О, чүве утпазы ана кижи-ле эвес төл боор! Ынчангаш мени амыратпас, байысаап олуруп бээри ол-ла болгай. Ынчан (ол казахтар кээп турар чылын) беш хар чеде бербээн бе бо?
– Сен ол казахтарны чогум каяа көрген сен, Аңгыр? Кандыг улус ийик? – деп, Шевер акым мени шенээр сагыштыг айтырды.
– Ынчаарда бис Баглааштыгга кыштаан бис. Бо даайым суг Өскүс-Тейге чүве. Бир хүн өөвүске ийи казах кадын келди. Олар херээженнер дээрде база «кадыннар» дижир чүве. База-ла бо бистиң тывалар ышкаш кара-кара чаштыг, алгы тоннары кур чок, ооң иштинде моолдарның шегедээ-даа ышкаш шокар-шокар богаалыг хөректээштиг, ооң адаанда шокар пөс шалбарларлыг, кидис идиктерниң иштинде бичии шиш ээжектиг майыктааштар бар. Ону улус дагалыг майыктааштар-даа деп турар ышкаш... Өгге келгеш, ол даштыкы хептерин уштуп, чииктелип кааптар – силиг, чаражы-даа кончуг... Авам суглар оларны чарашсынып турар. Оон орун кырынга сандайланып олурар. А чугаалажырда, чамдык сөстерни билчир: алтайлар, делеглер ышкаш-тыр дижип, улус олар-биле шулуңнажып, каттыржып турарлар. Мен оларның ол сөстерин эки-ле дыңнап чадаан мен… «бо дүне аскырлар өлең чайып туртаг айт» дээрге, бо дүне бөрүлер улужуп турдулар дээни ол дижир чүве. Ол кадайлар биске элээн бышкан эът, иштин чемчилеп каан хой саргыяа-даа хапка суп эккеп берген. Ол эътти чииривиске, дузу арай-ла ажыг-даа ышкаш болчук. Ыштап быжырган эът-тир дижип, сонуургап чип турар бис, кезерге, чиг-даа чүве дег кызыл хевээр көстүр. Бир шала аныяк, чараш кара кадын авамга бир өөк база белекке берген. «Мениң өзүмден мындай балам бар» дээш, мени тудуп алган, шоолуг кортпаан-даа мен. Холунуң чымчаа кончуг – авамныы дег. Аразында чугаалажып, база-ла аанакайын мээң бажым сарыын-на чаптаан хире: авамның-даа, ачамның-даа баштарынче көрүп, каттыржып орарлар. Ынчан оларның чымчак, пөс хевинге чаактарым дээп, таалагзынып турган мен.
Ооң соонда даайым сугга ийи эр казах хап келди. Бирээзи негей тонунуң эгин кырында улуг кара бүргүт олуртуп алган. Оозун өгге киирип келгеш, чыышкын кырынга олуртуп каарга, сертежок, улусту эргилдир көрүп олурар. Бичии уруглар оон коргуп-даа, сонуургап-даа хөлчок бис: ындыг ыржым, томаанныг бооп көрбээн боор бис оң. Ол казахтарның тоннары тывалар-ла. Дилги кежи сеспигир бөрттери харын бир янзы. Дилгилеп чорааны ол чүве-дир. «Ол бүргүдү теп бээр амыр чүве-ле» деп, тывалар магадап турарлар. Кадайлар база оон коргар. Ол казахтарның бирээзин даайым кончуг өңнүүм деп шай куткан, доораан эът дүлдүрүп, ширээге салып хүндүлээн турарын безин билир-ле мен.
– Кым боор ол, аал? – деп, Шевер акым даайымдан айтырды.
– Демги бир… кончуг бай Кылаң-на болгай. Маңаа көжүп келген казахтарның бир нояны ол. Чогум боду черле шору, чазык-чаагай, бөдүүн, аңзак-даа эр чүве. Элээн өңнештивис. Хоюмга үрежип өссүн дээш, бир адыр кудуруктуг, езулуг-ла казах уксаалыг сарыг кошкарын бистиң база эки дүккүр, кара чаактыг ак хоювус-биле орнап алдым. Ол кошкарның уксаазы ам-даа хайнакталып, өзүп-даа чор-ла харын. Сарлык база алыр бооп турдум. Чүден-даа бир бүргүдүнүң оглун азырап алыр деп турумда, хенертен дүне көшкеш, арлы хона берген болбас ийикпе, харалаан.
– Бир кежээ бистиң өдээвиске элээн хөй сарлыктар келген. Ачам оларның селбер кудуруктарындан биче-бичелеп кезип ап-даа турар чүвейин – дей кааптым.
– Чажы кыйбак кадайлар ону улай өрүүр, хөөкүйлер дыка хереглеп, сарлыктыг черлерже сураглап турар-ла болгай – деп, ачам бадыткады.
– Ол чүге чаңгыс дүне көже бергеннери ол боор, кырган-авай?
– Харын аан. Ындында чер-чуртундан бир-ле караданчыг медээ келди ыйнаан, оглум. Азы бир-ле хоп-чип чугаа тараан чадавас чүве ол. Черле ындазында сагыжы тайбың эвес, херээженнери ыглажыр-даа, өйлеп-өйлеп сүзүглеп тейлээри-даа кончуглар ийин, хөөкүйлер. Ханныг дайын кандыг хилинчек үүлгетпес дээр ону! Өрт, халаптан дора-ла болгай, ажы-төлүм!
– Хөөкүйлер ол-ла көжүп чанып бар чорда, ынаар каяа-ла, чүү-ле улус оорлап, үптеп турган деп сураг дыңналган чүвейин – деп, ачам сагыш човады.
– Ол көже бээр кежээзинде өөнге баргаш, дөгернип турарын эскерип кааш, Кылаңдан айтырарымга, дорт чугаалавас: «Хары угда хой кыргыыр, бөле хонар деп тур бис» деп арай куйгаадыр хире боорга, улуска-даа ыыттавадым. Кадайларның ындазында дүвүреп, чоруксавайн, муңгарап турары хөлчок көскү. Кылаң кадайы меңээ шай куткаш, дыка хандыр улуг тынгаш, човууртаарга, аайын тыппайн:
– Көжер деп тур силер бе? – дидим. «Анчыг! Хей-ле ыыттааш чоор сен ону!» дээн хөөннүг холун чаңгааш, бажын чайды – деп, даайым сактып чуаалады…
Актар ол-ла болгай…
Ол аразында мен, кыжын кончуг соокта көшкен хөй орустарны сактып келгеш, улустуң солун чугаазы үзүлбейн, ам-даа үргүлчүлезин дээш, айтырдым:
– Арыг бажынга каш хонгаш, чоруй барган эңме-хаяажок хөй орустар кайыын сөктү хонуп кээп, кайнаар арлы хона бээри ол ийик, авай? Мен ам-даа эки билбейн чоруур мен ийин – деп айтырдым.
– Ол мырай чоокта болган чүве-ле болгай, оглум. Бо оолдар дөгере менден артык билирлер ыйнаан болар – диди. Мен эр улустуң эң улуу даайымче көргеш, манагзына бээдим. Даайым аяан доңгуу чанынга салып, таакпы тикпишаан:
– Ол-даа езулуг-ла актар… Кончуг багай улус дээрзи дораан-на көстү берген болдурлар ийин, кулугурлар. Маңаа чеде хонуп келгени безин өскелиг. Чораан черинге чотканныг, эрткен оруу ханныг, чаштыг хейлер оң… Аалдарывыс дөө кедээр белде кыштагларга-ла болгай. Бир хүн хенертен-не бир орус кижи хап келзе-ле, тывалаары-даа сүргей. Эдертип чорааны бир тыва кижи элээн орустаптар, Ары-Амырак чурттуг Лопсаң деп кижи чүвейн. Ону та кайыын тып алган эдертип чорууру ол чүве ийик – деп, даайым эгеледи. – Бо Майындый-оол мээрең аалынга келген. Аңаа таваржы берип-тир мен. Оон башка база кайын эки билир ийик мен.
– Мында куду, Кош-Теректе, Успа хөл бажында бистиң орустуң хөй шериглиг чаңчын келген. Силерниң бо Өвүрде ужур билир дүжүметтер-биле бичии-бичии чугаа кылыр бодаан. Мында дүжүметтер кымнар-кымнар барыл? – деп бо-ла.
Көрүп олурарымга, мээрең кудам коргуп, аңгадай хона бергени арнындан-на илдең апаады. Коңзагар хаайы саргара-даа бээди ышкаш. Ынчалза-даа шала кедээр сойгаш, чанчыындан таакпы тип, кыпсып олура боданып, чай аннып алгаш:
– Бистиң бо кавыда херек чугаалажыпкы дег улуг дүжүмет-даа чок… Мында, ырак эвесте, Калга-чагырчы бар, ол-ла. Улуг дүжүметтер мынаар Арыда-дыр ол – дээш, холу-биле айты-дыр.
– Чок, чок. Арыда херек чок. Калга база херек чок. Силер мээрең болгай – деп, орус дораан-на салдынмастап, маңаа келирде, Майындый-оол мээреңни билип, адап келгени илдең апаады.
– Чок, чок, калга эвес – тыва урианхай, Калга-чагырыкчы деп кижи бар – деп, мээрең тодарадып берди.
Ооң даартазында чагырчы биле мээрең Кош-Терек баткаш, ол-ла хүн, кежээ дедир ээп келгилээн. Мээрең кээри билек баргаш:
– Ча, бо чүвүс-кандыывыс апаады, кудагай? – деп айтырдым. Арай чажыраныр, сестир аянныг. Ынчалза-даа менден кайын чажырар:
– Ча, ана тоол-тоол! Аайын-даа тыппас мен. Дүк-түмен орустар-ла сөктүп кээп-тир! – деп, өске улус дыңнап каарындан сестип чугаалай-дыр.
– А кайнаар баар, чүнү канчаар дээн, чүү улус чүве ирги, дадайым! – дидим.
– Кайын чугаалаар дээр сен. Кижи-даа тикчок хөй. Ок-чемзээ-даа угдунмас шериг-ле-дир. «Маңаа, силерниң чуртуңарга, бичии доктаар бис, кортпаңар. Чонуңар ындыг-мындыг чүве бодап, кара сактып, ол-боже сөс-домак тарады бербезин. Бир эвес ындыг багай чүве болу берзе, күш бисте бар, боттарыңарга боттарыңар хомудаар силер» дээр бо-ла-дыр. Маңаа чедип кээрге, билдине бээр ыйнаан. Чүү хире үр болур чүве ийик. Чурт иштинде бак чүве-даа болур чадавас апарган херек-тир бо. Кижи болганга сөс-даа сөглеп болбас, багы халдаар деп аал-аалче бүдүү чагыжар болза эки боор деп мындыг болду.
Хевирин бодаарга, бистиң бо дүжүметтеривис шеригниң хөйүн, боо-чепсээн көргеш-ле, угаан оскунуп корткан; ындыг-мындыг айтырыг салып, сөс-даа карышпайн: «Чаа ындыг-дыр, маңаа доктаап саадаңар!» дээш-ле, дегийт дедир үнүпкен улус чорду. Мен мээреңниң ыя кыска чугаазын безин дыңнааш, корга берген мен. Бир эвес чай шаг турган болза, ол даңны атсы көжүп арлы бээр хире турган мен. Силерге дүне сымыранып келбедим бе – дээш, ачамче көрүндү.
– Ындыг харын. Кортпас арга чок. Чүү ийик, ооң даартазында дораан-на чедип келгеннер але? – деп, ачам удур айтырды.
– Ол-ла дораан. Кош-Теректен бээр кара арыг чүве шуужуп турда, төнмес. Арыг бажынга чүм хар кырынга кээп паараңнап туруп алдылар. Демги-ле дүжүметтер элээн улус эдертип алгаш, барып уткуп, доктаап паараңнаар черин – кончуг соок, доң шык кыры, одаар кургаг ыяш безин чок черни айтып бердилер. Олар чүгле черниң дөлем, көскүзүн бодапкан.
– Бо киживис аңаа барып уткужуп, каш хонук бараан бооп, элээн танышканнарның бирээзи бо ыйнаан харын – деп, ачам дуңмазынче көрүндү.
– Бо-ла Калга-оол, Майындый-оол суглар бисти – бот-бозун эрлерни ыялаан чүве дег: «Аңаа туруп, ындыг-мындыг негелде кылыр ийикпе, даалга берип айбылаза, аянын бодап эрттирип турар силер» дээш тургузуп каан. Баштай-ла ноянының өөн өгледивис. Езулуг-ла моол өг. Элээн бай кижиниң мырай-ла чаа тиктинип олурган өө: кидизи чап-чаа, ыяжы будумал, шыырак улуг ак өг. Дөрбелчин изиг демир салып чоруур. Демир оруннуг. Өске-даа чанчыннарында ындыг моол – тербе өглер элээн хөй. Эки-бак, эрги-чаа майгын-на хөй. Ол хиреде-ле олары чедишпес, чер одаг шериглер база хөй.
Шуглап, чажырып алган янзы-бүрү хуртун боолар эңме-ле чок. Бар-ла шанактарда сөөрткен, аът коштап чонап алганының чуду-кара багын чүү дээр ону! Билбес солааннарның-на шорбалап чорууру ол-ла ыйнаан. Арып, чудаан каш элчиген-даа бар ийин. Оларны колдуунда-ла чамдык херээженнер мунуп келген. Ол шериг дүжүметтерниң кадайлары-ла боор оң: бичии чавыс, чоруу чымчак, чааш боорга, кагбайн чорааны ол болгаяан. Кээргенчии кончуг.
– Уругларлыг херээженнер база хөй дижир але? – деп, кырган-авам айтырды.
Эңмежок? Чүден-даа чаш уруглар каракка чаржынчыг чоор. Иелерниң хол-даваны, арыннары үжээни-даа аажок. Аът, тевеге четпейн, аскап-бүскээн, аарып чоруур улус бар-ла. Чүү-даа болза ол-ла чанчын, ноян дужаалдыгларның агай кадыннары-ла элээн тамчыктыг. Ол хиреде-ле оларның ыглаган, аактыы-ла аажок. Отка холун чылыткаш, саргып ажыырга, шуут-ла чаш уруглар дег, алгырып ыглажыр де. А идик-хеви болза-даа кайгамчык: моол хелиңнерниң чагылыг, торгу додарлыг тоннарын кадын-даа кижи кеткен, чанчын-даа кижи кеткен: дилги кежи бөрттер-даа эңмежок. Мен бир шилдиг карактыг, соокка арны үжүп, додуккаш, карара берген кадай кижээ уткужуп келгеш, көөрүмге, езулуг-ла кырган кашпы: моолу бе, тывазы бе – оозу-ла ылгаттынмас:
– Амыр! – дээш ээгеримге, кылчаш кылынгаш, чүнү-ле химирензе-ле, орус кадай-дыр ийин моң! Ыяткан уг-биле дүрген-не эрте кылаштай бээдим.
– Ол моол хеви үп хеп дээн але? – деп, кырган-авам ылавылады.
– Моолдуң Мингат хүрээзин үптеп, дыка хөй ламаларны өлүрген деп, сөөлүнде ындыг сураг дыңналган чүве. Үптээни-ле шын. Ол-ла өг-баш, идик-хеп, чип чоруур малы-даа моолдуу…
– Ынчан соогу аңгалыг ийикпе! Кыштың башкы ай-ла болгай. Херээженнерниң идик-хеви харык чок-ла дижир чүвейн, хөөкүйлерни! – деп, кырган-авам дидиреп чугаалай каапты.
– Чүү дээр ону! Чолдак-чолдак сарыг-даа, кара-даа алгы тоннарлыг. Чуга пөс ийикпе, эки-де дизе, шепкен шалбырларлыг. Идиктери чүүл-бүрү: өйүп каан кидис, хөм сапык, өл хой кежи-биле ийикпе, анаа өг кидизи-биле шарып-даа алгылаан. Барык-ла хөй нуруузу ойлуп, оюжуп калгылаан. Орукка доңгаш, даады-ла кылаштажып келген-не болгай.