– Коргунчуг-ла ыйнаан?
– А хупурай бер! Харын мырай каткым келир. Хат мурнуу чарыында хараачыгай дег, чүрээмде кышкыргылай кааптар мен: «Шымдаңар! Дүрген сегиржип алыңар! Эриин ашкан аяк төгүлзүн! Кежиктиң аяанга баштайгы сүт дамдызы дүшсүн!»
– Оммани падне хом! – деп, даайым база-ла йөрээген.
– Шигжей язы! Черле аяа долуп, хүнү келген-дир боларның – деп, бир-ле мурнунга хап орган генералга халдып чеде бергеш, чаңчап алгырыпканымны бодум безин билбейн баадым. Ынча күштү ынчаар багай баштап аппар чыдарын буруу шаап, чемелээрим ол-дур ийин. Демги генерал ам мени тоор чүве кайда боор. Хелемечи-даа кел дивейн, «ыңай, соонга чор!» дээн хевирлиг шугулдап имневишаан, каржы карактарын сооду көрдү-ле.
Аңаа минни хонуп кээп, аъдым аксын тыртып, «ча, харын ындыг-дыр. Отче чүткээн үзүттерге чоп шаптык болу бээдим. Бодум кайы талада ийик мен?.. Че, ол шугулдапканым база-ла меңээ эки болду. Оон башка бо кортук чүвелер бичии-ле бергедээн шериг изиинге кирип алгаш, дириг хан сүрген бөрүлер дег, апаргылаар-дыр көр» деп бодап, оларның соонче кирип, оожургап чор мен оң.
– Шынап-ла мурнунга барбааның чаяан болган-дыр, күжүр дуңмакым! – дээш, даайым дашказын шимчеткеш: - Эъттен дүлүп көрем, кадай – деп, күүйүмге оожум чугаалады.
– Соонда үстүп калган кош-ком, чүъкте кол нуруузу-ла ажы-төлдүг херээженнер, кырганнар, аарыглар бар. Шериг сан талазы-биле база-ла талыгыр. А ында ок-чемзектен эгелээш, эт-хөреңги дээрге санчок чүве-ле болгай!
– Ол-ла кол хартаачы күжү ынчалдыр «дескен кызылдарны» сүрүп чоруй баарга, демги арткан кудуруктуң кезек када сергелең, хей-аъттыы-даа аажок. Тейлээри-даа бар, ыглажыры-даа бар.
– Ынчанмайн канчаар. Шынап-ла чылыг бажыңнар көстүп келген болгай аан.
– Богда, дадайым! Хеп-хенертен оон-моон аараңнаан-шаараңнаан аъттыг шериглер көстүгүлээн соонда, чажыр-чужур-ла дээн. Херээженнерниң алгы-кышкызы-даа дээр-ле дежилбе. Кайда-чүде камгалал шерии боор? Мыңгырлап чадап чорда-ла, хөме ап келдилер.
«Харын-даа хөй хан төкпеди, өршээ!» деп чалбарып чорбужамча, шак ол «улуг көшкен аалдың» күштүг уткуулчулары кээп, хамык чүвени быжыг куспаанда киирип, хүлээп апты. Хорум дег чепсек-херекселдиң ээзи тывылды. Аъттыг, чадаг кижи-даа, чүктүг аът, теве-даа чыда херимде, эът кажаада. Кадайларның ыыды безин читти. А мен база ол кажаада мен. Олут кижээ чугаа болбайн, чорук кижээ саат-даа болбайн бурунгаар чоруп-ла олур бис. Удаваанда барыксаанывыс Суг-Бажында аткылажыгның даажын-даа дыңнадывыс. Черле ында-мында кезек-кезек оттар каккылажып турда, соокка кышкырган боолар даажы тода эвес, кандыг-ла бир сөөлгү човуурларны Таңдының хаялары өттүнүп тургулаан ышкаш сагындырар.
Меңээ кызылдардан каржыланган кижи-даа чок. Чогум моон чоруур дээн болзумза, чорутпазы-даа илдең. Бистиң аравыска черлик ыт-даа чораан болза, анаа салыптас деп чүвени мен бодум билир-ле болгай мен.
- Э, сен чүге мында чораан? Аал кайда? Ады кым? – деп, бир холумак шериг хептиг, чоокта бастырган кызыл-тас саваңы чытталып турар, сарыг салдыг эр кожа чортуп кээп, тывалап айтырды. Ана сагыжым чымчаш кыннып:
- Мен орук баштаан. Бо хөй «төрелдерни» мен мында тырткан-дыр ол. Силерге эккеп бердим. Мен Өвүрде-дир, уриангай кижи-дир – дээримге, өөрүнче көргеш, каттырар-даа.
Оон хартыганыы дег эрес карактары-биле долгандыр көрбүшаан чортуп ора, кээшпезин-даа ораады.
- Ча, соонда бистиң улуг командирге чедер-ле, сөглээй-ле! – деп кагды. Тайбың үе дег, кожазы-биле далбыржып чоруур шериг кайда боор. Мен ооң ыя ол эки чаңнаанынга бужар өөрүп:
- Шын-шын! мен боду билир. Силерниң командирге ыяап-ла баар, таныжар дээн мен! – дей тыртып кагдым.
Демги мурнап чаалажып кирген «маадырларывыс» ийи-үжү-биле туттуруп-даа алган кээп-ле турар; анаа боттары уткуй хап кээп, дүжүп-даа бергилээни хөй дижир чүве…
Суг-Бажынга кире бээдивис – анаа тайбың-на чүве!
Кайда боор ийик, шагда-ла тыныш алындырбайн, салба шава тыртып алган. Актарның барык-ла хөй нуруузу туттуруп алган: бо-ла чөвүрерти сүрүп келир. Мен ам харын оларның аразынга чоруурундан ческинер, оода-ла арай кыдыынче чоруурун оралдажыр апаардым.
Тыва улуска-даа шала-була ужуражы каггылаптым. Кызылдарның кандыг кажар арга-биле чемиш каап тургаш, актарны тамыже ындыг белен киир эдертип, ийи үзе киргеш, соо-мурнундан сокканын болгаш черле чүвениң байдалын шору билип алдым. Кончуг сыңзыг ноян – атаман Казанцев деп чүвең Суг-Бажынче шерииниң мурнунга сорайты чортуп кирип орда, «башкы даңзаның» ыжынга-ла эзирээш, мөңге ноюрзап каап-тыр ийин моң.
Че, харын хөөрем чок, өлген сегин бо-ла сөөртүп келир, чудааш кырылган хой-даа сегизиг. Бужар чоор.
Оларны көргеш, диригге артып калган туттурган кижилер чаңгыс-даа болза, диригге артып калганынга эки сактыр-даа чүве ийикпе, олче көөр хөңнү чок - өскээр көрнүр чүве чораан… Мында дириг арткылаан шагаан-ээремчигей дег ламалары безин иштинде өөрээнзиг, ооң бажын, баарын шаштынып тейлегилеп каарлар.
Туттурганнарны бүдүү санааш, санап чадаан мен. Генералдарны безин алды-чеди чедир санадым. Бир-бир бодап турарга, бо садыгжы орустарның хаактыг кодаже сүрүп турар мөөң шары, инээ-ле, чүгле имилээр. А генералдары кырган сарлык бугалары ышкаш.
Мен-даа чүзү боор: «Өршээ хайыракан! Бак чүве ыңай турзун! Актарның бажынга хан куттум-на. Боларның хилинчээ меңээ чедер ирги бе? Чок. Болар бак чүвени хөйнү үүлгеткен. Оруунга өлүрген, үптээн улузу хамаанчок боттарының чаш ажы-төлүн, кадайларын безин ханга дүлген. Моолдуң ламаларны безин канчаар дорамчылап турганнар-дыр!.. Ынчангаш өнедиин бакка суп, базышканым бо!» деп бодап, сагыжым-биле агартынып чораан мен. «Бөгүн Тараачының ийи чалгыны чок; туткунда санадып чоруур… Чаа-дайын дээрге чаа-дайын-на болгай. Мооң изиг түлүүнде кижи бажы дээрге шиви чочагайындан бош болдур ийин» - деп-даа бодап-ла кээр мен.
– Ол-ла ындыг болбас аргажок! Харын-даа тынныг үнгениңни кижи кайгаар-дыр – деп, даайым бажын чайды.
– Хамык ужур ам баш халайтып болбас. Тараачының ийи караа суглуг турда, ооң чоргаар бажын чер кыры-биле чууктап чорааш-даа болза, кызылдарның бир кол чанчынының мурнунга чедирер херек. А аңаа четкен соонда, мээң дылымны эзир чүү-биле чүглээр, эткир хыл-биле хылдаар, ол-ла.
«Мээң удуум ийикпе уттурум ында!» деп ыяк сургаттынгаш, туткан орустардан шала озалааш,- эрес, омак; чоокшулаан-на кызыл орустар ийикпе, тыва кижилерден карак албайн, хире-хире иштимде химиренип ырлагылаар-даа мен:
Дөргүнекте кускун эдер,
Төрүп алган кускун боор бе?
Төрелдерде улус чыглыр,
Төре херээ болган чоор бе? –
суг-суг дигилээш аан.
– Күжүр эрни! Аргаве…
– Черле берге холга кирген соонда, сус оскунуп болбас. Чеже чыышка олуруп, чеже эрээ алдынга чытпаан дээр мени, Таңды тос кожуунунуң кол-кол дүжүметтериниң барык шуптузунуң бак караан көрүп чордум, дуңмакым…
– Ындыг харын.
– Ийе. Оон ам, удаваанда хамык туттурганнарны Хем-Белдиринге кизиреди сүрүп киире берген. Ында-мында эки, бак бажыңнарже шыгжагылап турда, чер кырындан хамык-ла чүве арлып турган ыщкаш сагындырар. Өвүрнүң багай Шокар-Тараазын база-ла бир кезек актар-биле кады киир октап кагды. Киндан – кара-бажың деп чүвең ол-ла болгай.
– Оммани патни хом!
– Мени барык-ла ийи ай ажыр байысаалга чок чыттырган. Ынча хөй кижи аразынга уттундуруп, ээлчег четпейн турары ол чүве ыйнаан. Демгилерни-ле байысаап, сайгарып, «оруун тыпсып» турганы ол.
Сөс билир чүве турган болза, та чежени, чүнү билир чүве ыйнаан. Чүгле карак кылаңнаар, баш борбаңнаар, хилимчээм-не бо. А орустарым кээп, барып ыглажып, чугаалажып-ла турар, үнген соонда, олчаан келбейн-даа баар-ла. Чаа кижилерни эккеп, немеп-даа каар. Ыглажып, бажын чулдунуп, дүкпүрнүп турда, ат чүве боор! – дээш, Тараачы бир тейледи. Элээн эзирээн-даа.
Эъттеп, шайлап, бир деридип, таакпылап, карак чажы төгүлгүже каттырып оргаш, хөйнү-ле хөөрээн.
– Соонда кызылдар аппарып байысаай бээрге-ле, амыраан мен. Сен актарның бир киржикчизи сен дидирткеш, элээн-не бергедеп, будулуп, шыңгыырап турган. Демги ак чанчыннарның чамдыызының өчүүнде Тараачыны бир ынаныштыг, шыырак удуртукчу кылдыр киирген.
– Ынчанмайн канчаар чүве ийик! Олар меңээ ынчаар бүзүрээр кылдыр албадаанымны база миннип турдум – дээш, Тараачы каттыргаш, уламчылады. – Адак сөөлүнде, бир ак чанчын-биле мени үүртээн.
– Бо кончуг аза бисти сугга халыдып, бакка суккан. Орукту шын эвес айтып, күжүвүс төткен. Кызылдар күш чок деп мегелээн. Оон башка мындыг болбас чүве – дээш-ле алгырып, дүкпүрүп, оом-даа хөлчок. Мен-даа шыны-ла ындыг чүве деп чугааладым. Ынчалза-ынчалза, кызылдар чүвениң ужурун билип каапкан. "Бо-даа шынап-ла кем чок, биске эптиг байдалды кылган кижи-дир, хөөкүйнү. Идик-хеви изиг ат болган-дыр. Чиик чүведен бээр. Аъшкарар-чемгерер дижи берген. Ынчап амырап үнген мен.
СИГЕН ШӨЛҮНГЕ
Чайның ортаа айы эргилей берген. Тараа кидин-не көк-хевек. Пөш тооруу быштак сай. Чыжыргана безин алдын-өле.
Бараан акымның каты Сат ашак кудам-биле бичии бодум бо-ла кады ажылдаан чоруур ийик мен. Чүге дээрге ооң үш оглунуң эң бичези Чымчак, дөрт кызының бичези Ханды олар кады ойнаар, кады ажылдаар – пат-ла өөренип калган бис. Ол чайын ашактың Шаңгыр-Дуруг баарында алаакта өрүглүг кажаазының иштинде тараалар кыдыы буга шаларында шагдан турагы-ла кадыырлар орнунуң үнгени-даа кедергей! Турум сигеннер улуг кижиниң колдук алдынга хап турар. А кидин-не чечек үези меде дээрге, чулагайлааш, эгеде салып каан дүк дег, кайыын бээр тудуш чиндиңнээр чүве. Чымчак адашкылар үжелээн бир хүн ол сигенни кезип кириптивис.
Хүннүң изии-даа аажок. Артында-ла дааш-шимээн чок. Кончуг четчип үнген агы, кулча ийикпе, чурт черде терең ортулуктар апаргылаан хендир, хаг ышкаш чаагай үнүштерниң чыды агаарны хоюдуп турар. Ынаар чодураалыг, шыргай арыгларда көгээзиннерниң изиг-халыыны-даа болза, албан эрттирер дээн чүве ышкаш, бар-ла шаа-биле чарык бүзээлерни тыртып, шоорлаан, хөгжүмнээн шимээни дыңналыр.
Чымчак-биле бис иелээ ол терең медени угбайн, бар-ла шаа-биле херлип-херлип каккаш, чүгле чартыктаар. Ол хиреде черле могаар-шылаар деп чүве билбес, ыртайтып-ла турар бис. Чүгле кадыыр шалыыр аразында тыныш алыр, ол-ла. А ашаавыс узун-чиңге кара кадыыры-биле барык-ла бүдүнге бөөлденип ширбиир. Ол кадыырның чидиин кайгаар мен. Теве мөгени хире дөңгеликке таваржы бээрге, чидиг бижек-биле быштак кескен чүве дег, дааш чок, чүгле таваа карарып кээрге, эскерер сен.
Дүъшке чедир кезип чорувуста, Шаңгыр-Дуруг ажылдыр кезек чайык бисче хөме-ле дүңдерлип келди. Чымчак-биле бистиң амыраарывыс-даа хөлчок. Буга унунда хамык чаш хаактар хөй-ле торгу тоннарлыг кыстарның эдектеринден оолдар туткаш чыткылаптарга, каткы-итки, алгы-биле бурунгаар чүткүп чадашкаш, дедир эглип кээп, эдектерин шыва тыртынып, оолдарны тургузу сөөртүп, ыймактажып, ойнап тургулаанзыг.
Дээрге, тудуштур үнген чаагай кулузун ортулук дег, чаашкын шала бисче ээгипкен чедип келди. Артывыста улуг арыгның түмен ыяжы оттуп, кыйбыңайндыр дойлуп, дыранып-суйбанып, чыттажып, шуугажып эгелээн. Баштайгы улуг-улуг арыг дамдылар изиргенген мага-ботче чайтыңайндыр каккылап чорда-ла, ыя чанывыста инек-караа чыды артында-ла хымыссып келир.
Кара суг кыдыында, медээжок селбер дыт баарында одаавыста, терең сиген аразынга маңнаан эзириктер дег, өрү дүндүүштелбишаан, девип-самнап кирип келдивис.
– Ча, оолдарым! Оттан салгаш, ийи хола пажыңарга сугдан кудуңар. Эъттен дүлүп, шайдан хайындырып ижээли. Мен эът кезиптейн – деп, ашак чугаалады.
Чаашкын-даа чула-ла саарыпкан соонда, ынаар чөөн хаяадыва ийи каът челээш хос иштинде өл доозунун буруладып бар чор. Сигенивис шөлүнде хөлчок буга бус туман доктаай берген тур.
Ыяк чемненип алгаш, ачазы кадыырлар таптап орда, Чымчак эжим айтырды:
– Сээң бо кадыырың мынчалдыр ийи-ле илиг кылдыр чиңгелээже кагбас, кажан, кайыын садып алган эдиң чүвел, ачай? Ам черле алгы өңнээр кадайларга дужаап бээр болбаан чүве бе мооңну?..
– О-о-о! Күжүр эрни! Бурунгу чылын чаа бо куду Калбак-Чыраага сиген кезип турумда, мынаар Өвүр чурттуг Бай-Кара ашак Чааты-Аксы чорааш чанып ора, мээң чанымга чортуп келди. Кадыырымны көрүп туруп-туруп:
– А богда, күжүр өңнүк! Күзүн тараалап келиримде, кончуг кызыр эмген молдурга сүрүп эккеп берейн, кадыырыңны меңээ берип көр – деп, бо-ла-дыр. Муң ажыг хойлуг, сураглыг бай чүве болгай. Баштай чүү-даа дээр аайын тыппайн:
– Ээ, богда, болбас-ла боор, кожайым. Силерниң Өвүр – дажаң чер болгай. Өрт-өөзүн үндүрүп, ат-ла болганыңар ол. Кандыг-даа дашка дээрге, чалбыыш оду чайтыңайнып турар кончуг болат каң-дыр! – деп кагдым. Ээрежип-даа аажок. Моон өске база бир эрги кадыыр берип тургаш, арай боорда чарлып алдым. А сен алгы өңнээр демир-эдирээ кылыр деп де! Ам-даа чазылбаан чуурга-ла-дыр сен але. Ооң орнунга: «Мен база кырыыже, эдилеп каайн. Меңээ бер, ачай» дээн болзуңза, «шору оол-дур бо» деп мактап болур ийик мен. Ээче, сени аар! – деп, ашак оглунче-даа көрүнмейн, ол кадыырын камнап какпышаан, харыылады.
– Ыңоой… А сен кымдан чүнүң-биле садып алган сен ынчаш, чээ? – деп, Чымчак арга-чадаарда догааштырды.
– Бистиң бо Улуг-Шөл кодазын орустар чаа-ла кээп, чурттап, бажың-балгат тудуп эгелеп турду. Бай Дүктүг-Орустан чээрби беш дииң-биле садып алдым. Ынчаарда силер ийиниң кайыңар-даа чырык хүн алдынга төрүттүнмээн – чок силер.
– Пии дадайым! Бистен безин улуг, бараа-ла аттыг, көрбээн чок «курузук» эвеспе моң, эжиким! – деп, Чымчак менче арнын бүрүштүрүп кыжырый-дыр.
– Шынап-ла бисти тоттуруп чораан эт-тир моң. Сиген ап турда, көрден сен. Чазый кужурзураан инек божалааш херип каан алгы чылгап турган ышкаш аан! Шынап-ла чевен кижээ таптадып болбаан эки эт-дир –дидим.
– Бо! Дыңнадың бе? Аңгыр сенден биче-даа болза, «караның» дал ортузунче-ле киир салыпты! – дээш, узун даңзазын сегирип алгаш, «үйт-үйт» кылдыр соргулай каапкаш, таваар таакпылай бээди.
– Бо Улуг-Шөлге орустар кажан чедип келген чүвел, ачай? Бажың-балгады-даа, кажаа-хүрээзи-даа чер-чери-биле кончуг-ла шыдалдыг улус аа? – деп, Чымчак эжим өскээр куйгады аарак айтырды.
– Бистиң бо Амырактың Улуг-Шөл, куду Шагаан-Арыгның, Белдир-Кежиг мынчалдыр чурттап турар орустар келгенден бээр элээн апарган… 1902 чыл үези боор.
– Канчап-канчап, кым-биле чугаалашкаш, маңаа чурттай берген чүвел? Чугаалап көрем, ачай. Азы анаа-ла ыыт чок көжүп чедип келгеш-ле, чурттап эгелээни ол бе? – деп, эжим ам-на ылап сонуургап-сонуургап айтырды.
– -Чо-ок. Анаа-ла ыыт чок чурттай бербээн чүве ол. Мынаар Ус-Бажы, Өөк, Туран дээш, хем шаар ынчалдыр орустар шагда-ла кээп чурттай берген; тывалар-биле садыг-наймаазын кылып, иштежип-таныжып, бистиң чонга демир-дес, эт-херексел, шай-таакпы, пөс-таавыны-даа эккеп, ажыын көргүзе берген. Чогум доктаап турар дээнде, бо-ла чурт иштиниң эрге-даргалыг дүжүметтеринден чөпшээрелин алыр турган хире чүве.
Бистиң бо багай Шончуур ашак-ла түлүштерниң Шагаан-Арыгның Борбак-Арыгга чурттап турган Чиңгин-Мээреңге авыралдап чеде берген дижир чүве.
- Ага? Чүү деп, ачай?
- Бистиң бо Амыракка орустар кээп чурттаксап турар апаады. Чоок-кавызында четчир, чединмес ара-албатыга шору ажык-дүжүктүг чон ышкаш. Оларга тараа-хадылаң орну, бажың-балгат тудар чер айтып бээр эрге-чөпшээрелден хайырлап көрүңер, хайыраатым! – деп, кадак сунуп сөгүрээш, бир көгээржик арага сөңнээн-дир ийин.
- Сүлде-ле бо! Оон? – деп, Чымчак улам сонуургады.
- Чалаң дужаал шаңнааш, «ажырбас-ажырбас, айтып берип тур харын, оол. Мени чөпшээреди деп оларга чугаалаар сен шүве» дээн чүве дижик. Орустар-даа дораан-на маңаа сөктү хонуп кээп, тараа-быдаа тарып, бажың-балгат тудуп, сегип-байып-даа баадылар. Бо-дур бо. Өрү Улуг-Шөл кодазы.
- -А Шончуур хөөкүй оон чүнү алган ирги?!
- Ча, хупура. Чүү шоолуг чүве бээр ийик. Алыс ядыы кижини кым болган чалаң деп тоовас-даа, харын кочулаары хөй турдулар. А орустардан садыг-хээли ап, сегээн-даа чүве чок, биеэги ядыы хевээр-ле-дир моң. Ам харын оларның кайы «эки көргенинге» хөлечиктеп, хонуун борастап-ла чоруур мындыг эвеспе. Эки-ле чүвези бакка-сокка орустаары шору ыйнаан харын… Че! Ламаларның чугаазы көвүдеди, аскак хой ырады, оолдарым. Шык сигенниң чымчаа амыр-ла боор, херилдирип тураалыңар – дээш, ашак шөйбек шалыыжын азынгаш, иде-иде базыпты.
КОДА-СУУРЛАР ӨРТТЕНГЕН
Өвүр Амыракка улус-ла, база аанакайын, ында-мында ойнаан күртүлер дег, үрүңейни бээди. «Арыда, Улуг-Шөл кодазы, Белдир-Кежиг, Арыскан болгаш өске-даа орус кода-суурлар чүү-даа чок өрттенип калган, орус чон оран-суур, тараа-быдаазын хоо-дазы каггаш, тын-менди дезип сандараан дидир» дижип эгеледи:
«А чүү халап оларның кырынче халдаан?..»
«Мынаар Өвүрден бе, кайын келген Аскак-Чочу шерии орустарны өлүрүп, өрттедип турар чүве дидир. Кончуг ок-боо-даа дегбес маадыр кижи-дир! Алыс бодунуң шерии хөй эвес, бо Тывадан адар-тудар, аваангыр-шалымаккай эрлерни шеригге хавырып ап турар-дыр… Бистиң бо кавыдан Дүгүр, Кечил-оол сугларны албадап киирип алган, кады чоруп турар-дыр. Хемчиктиң Даа, Бээзи кожууннарындан черле элээн хөй кижи кирген чүве ышкаш. А бо Ары-Улуг-Хемниң Үстүү-Шынаа, Барык, Сенек чурттуг Балдыр-Хелиң деп-даа кижи кирген, кежээлеп турар чүве эвеспе оң…»
- Чогум черле чүү-чүү болуп турар апарган чүвел бо деп, кым бирээзи айтырган болза, «Угу-ла, дөө орустуң Сагаан Тывадан адар-тудар, авааңгыр-шалымаккай эрлерни шетиң Таңды Тывазынче чазыйлап, манчы-кыдат, моол ваң-хүннер, ол сагаан хаанның-даа садыг-наймаачылары хербележи каап турары бо-дур. Ооң дайлымы-биле бистиң бо чурт иштиниң башкы кожуун амбын ноян, соңгу Даа, Бээзи кожууннарның ноян-дүжүметтери, хөй аскыр ыттар аразынга кире берген өлешкин ыт ышкаш, кудуруктарын мунгулапкан чылбаңайнып чылганып, бирде бирээже огланып, бирде бирээже огланып турарлары бо-дур. Чүү-ле болур чүве ийик, бирээ болур-ла эвеспе!» дижип, кижи бүрүнүң хөрээнде бодунуң ажыткызы ажа хөөреп турар апарган.
Шак ындыг туруп турда, мен бир-ле төрелдиң соонга ушкажыпкаш, ары Амыраанга чедип келдим. Ары Амырактың ооруунга үнгелек чорувуста, кайын бээр ыш турнуккан, өртеңзиг, хуюксуг чыт-даа илдең апаады.
Өнедиин, өрттенген Улуг-Шөлдүң орнун көөр дээш, ол таварып баттывыс. Ыш-бузу ам-даа бурулаан, кода-суурга ынча-мынча чоокшулап олурувуста-ла, аът хоюп, хаайы каргыраар, буруур мындыг. Кончуу-даа сүргей: бажыңнар боттары чок, чүгле изиг малгаштары шаңгыраарты өрттензе-даа, өл хевээр бүдүнге тургулап калгылаан, оларның адаанда чер иштинден ам-даа ыштар бурулавышаан. Чамдык бажыңнарның соңга шилдери отка эзилгеш, часкы кажаа серизинден дамдылап тура, дүне доңган сорускук доштар-даа ышкаш, төгүлген чыткылаар хамык кур кажааларның чарт дыт ыяштары өрт чиген эзимде арткан өртең төштер, сыралар өзээ дег, карарып тургулап калгылаан. Чамдык кылын өдектиг, өл саваң тырылган кажаалар орну, энир чылгы кур тараалар болгаш саваңнар сарааттарының ам-даа дөгере кыппаан өзектери өрегер кара-кара апарган долгандыр ыш бургураан; кара маслазыг, тоссуг, пөссүг, үссүг – кандыг чыт ында чок дээр. Артыы чарыы кадыр хавак, ол хавак эрии-биле деңней үнген шиви, хадың, дыт дээш хөй янзы ыяш, кат-чимис үнген шыргай арыглыг Амырак хем уну; мурнуу чарыы хөй адыр суггат бугалары чуглуп бадып чыдар тараа ховузу – Улуг-Шөлдүң чараш чаагай көрүжү ам ыш туманга оогуп, тын харанып ыглап-даа турганзыг. Ол бүгүнү көрүп, коргуп, ажыгып албыккаш: «Бээр чүге-ле келдивис. Кончуун, бужарын!» дижип, үрдүнүп-чайдынып, чүве-даа көөр хөөн чок, дегийт-ле өртең суур орнун эртип алгаш, Шөлдүң кыдыы хавак эриин куду сааңайндыр-ла челзип бадыпкан бис. Ол бадып олурувуста, ээлери каапкаш барган тараалар кидин-не баш тыртып четчип келген, чаагайы-даа хөлчок! Бүгү Улуг-Шөлдүң тараа ховузу ээнзиргей, ыржым апарган чыдары бир кайгамчык. Ооң мурнунда моолап эртерге, ол тараа ховузунда тараа суггарган тулуп идиктиг, инек дүгү шляпа бөрттүг, кеден тоннуг, улуг салдыг ашак орустап ийикпе, ырлавышаан ажылдап турар, арыг, каас хөйлеңниг аныяк оолдар, өң-баазын аржыылдарлыг улуг, аныяк херээженнер тергелиг, чадаг-даа бо-ла шаараңайнып турар. Орук дургаар тергелиг аът үзүлбес, Өвүрден келген аът, шары олардан хояр. Шыктың алдын-сарыг чечээ дег баштыг уруг-дарыг-даа бо-ла арыг кыдыы, хавак кыры дургаар оъттаан өөр-өөр кастар дег, ойнап тургулаар чүве болгай. Ам куруглаан.
Шаңгыр-Дуруг баары алаакта Бараан акым сугга бис. Чымчак эжим-биле дораан-на ужуражып, маңаа бооп турган солун чүүлдерни оон дыңнап-ла, кады барып көрүп-даа эгелээн мен.
Бир хүн-не аалдарывыс ишти арагалай бээр орта, багга турган доруг малга ушкажыпкаш, Улуг-Шөлдү өрү ырлажып, хамнап-калчаарап-ла чоктадывыс. Өрттенген суурну барып көөрүвүс ол.
- Эки-ле ол-бо көрүгзүнүп, дилегзинип чор. Чоокка чедир-ле улус моон чүнү-даа тып ап турду – деп, эжим, ышталып чыдар бажыңнар орнунга чоокшулап келгенивисте, чугаалады.
–А чүнү-чүнү тып ап турар чүвел? Кайнаар көрүгзүнер мен? – деп айтырдым.
– Коданның чоогунда шыргай арыг иштинде азырал хаваннарны чамдык улус боолап ап турган-дыр. Хараганнар аразында дагаалар-даа бар дижир чорду. А бажыңнар орнунда чүү-даа эт-сеп таваржыр чүве-дир ийин – диди.
Аъдывысты арай ырады буга кыдыынга баглап кааш, чадаг кирдивис. Ышсыг, хоюксуу хөлчок. Баштай кезек када көңгүс-ле кевин херекчок, бок-сак чүү-даа чүве таваржырга, сонуургап, ап-даа чор бис: хаалга тудазы, эжиктиң, соңганың шүнчүктери; чоон кадаглар, демир-ле аймаа долу мындыг. Бир өрттенмээн, чуттуг деп чүвези медээжок, чер иштинче казып каан дагаа кажаазынче бакылай бээривиске, бир чылапча паш, бир ырага дээр – орустарның изиг малгаш иштинге мүн хайындырар бөпүгүр шой пажы чыдыр. Оларны дашкаар үндүрүп келгеш көөрүвүске, иштиниң чүдээ-ле хөлчок (бодавыже, дагаалар чемгерип турган хире).
- Алыылы бе?
- Чүдээн аа!
- Ээй, маңаа буга суунга суп каалы. Ынчаш келиривиске, арый берген чытса, алыр бис.
- Ол-ла – дишкеш, аппарып суп кагдывыс.
Хлеб быжырар хылызын демир деспилер-даа чыдар. Соонда-соонда өртең, хөөлүг демир аймаа аар, эпчок боорга, аартыктааш, октагылаар-даа бис.
Ынчап чорааш көөрүвүске, ынаар, арыгже кирер кадар одуруг кырында, идик-хевиниң түрүүзү аажок ирей, кадай олурлар.
- Чүнү канчап чор силер, кайыын келдиңер, кайгалдар? – деп, ашак айтырды.
- Чок… Мынаар кудууттан келдивис – деп, эжим харыылады.
- Чүнү канчап чоруур ийик? Дескен орустар чуртундан аанакайын, чимзенип, үп бодап чорлар ыйнаан –деп, кадай хорадаан хевирлиг хөөледир чугаалады.
- Па, ол чүү дээриңер ол, угбакым! Өрттенип турар кода-балгаттар бар деп улус-ла аажок кайгап, коргуп хөөрежип турар боорга, көрүксээш келген улус бис. Кижи алыр, көөр чүве-даа чок, арын-даа базар, баар чер-даа тывылбас, дөгере-ле ыш, хүл, уургай, чуурунду, тогланчы – кончуу-даа сүргей-ле чүве-дир мооңар! – деп, эжим тыныш алынмайн тө каапты.
- Көрүңер-көрүңер харын, оолдар. Ам мында кижи алыр албыктыг чүве кайда турар боор ийик. Алгы дег чүвени ол дораан-на: бир холу-биле өрттедип, бир холу-биле барбалап, таалыңнап, хойлап-хончулап турда, көрген болзуңарза, харын бир коргунчуг, чаржынчыг чүве ооңар. Кижи чилбизин маңаа көөр чүве-ле турду. Че, бо, моол, гамың шериглер-даа харын ындыг-ла ыйнаан: черле келген-не херээ өлүрер-кырар, өрттедир-хуюктаар, үптээр-тонаар дээш келген, өлүр тынын-даа артында кагган дээрбечилер-ле болгай. А оларның аразында орустар база бар дегер даан. Ону кижи кайгаар чүве. Демги ол Чочу шерииниң аразында тывалар база эңмежок. Че, оларны албадап, хавырып-даа алган-на ыйнаан. Бо-ла бистиң эки-бак дүжүметтеривистиң чимзенип, ол шериглерниң колдуунуң алдындан шелип турары мырыңай-ла чииртим чүве боор.
- Ча, оларны чоор сен! Кымга чугаалаарың ол ону! Аксың аяк дуглазын! – дээш, кадай ирейниң өже берген даңзазын ушта соп алырга, ашак сырбаш кылынгаш, дүрген-не долгандыр көргүледи. Бис база, арай сезинген чүве дег, ыңай-бээр көргүледивис.
– Чүл ынчаш, меге ийикпе? Көстүп-ле турган, хөй билир чүвени хөйлең-биле көжегелээр эвес, кадай… Бо чаш оолдар ону дүжүметтерге барып чугаалаарлар ийикпе… Ындыг але, оолдар? – деп, ашак база-ла чугаазын чазамыктай бээди ышкаш.
– Ынчанмайн канчаар. Бис база көрүп, дыңнап-ла турдувус. Моон боктанмаан кижи-даа ховар-ла боор – деп, Чымчак «бистен сезинмейн хөөреп-ле көрүңер!» дээнзиг, артында-ла шала сымыраны аарак дүрген-дүрген чугаалай каапты.