ДИРИГ БУРГАН
Бир эртен-не Бадың-оол акым мынча диди:
– Че, Аңгыр, Хорлуу эжиңни көрүксээр сен бе? Ол база биеэгизи чок, сен дег мынчаар өскерилген болдур ийин.
– Чүү Хорлуу эжимил ол? Кайы демги Арыда чеди харлыында-ла хамнаан Хорлуужук сургуулдай берген бе?
– Чок, чок, чо-ок. Биеэги бир дөрбет, Асак-Андыы дээр ядыы ашактың өскүс уруу аан.
– А-а, ийе-ийе. Мырай чажында байлар хою кадарып чоруур хорлаңгы кара уруг де. Хөөкүйнү! База сургуулдааш келгени ол бе? Шын-дыр!
– Чок, адыр! Сургуул диве. Ам ооң адын-даа адап болбас: Сагаан-Дариги дээр. Бурган бооп таныттынган. Органның Улуг-Хүрээге барып, актап-арамайлаан1. Ам мында арыг бажында саадап олурар. Мөргүүлчү-даа үзүлбес. Мында, чаңгыс черде Сагаан-Дариги, Ногаан-Дариги – ийи Дариги бар.
– Ой эжен! Ындыг херээжен дириг бурган база боор чүве-дир але?
– Ба-ар, бар.
– Хүрээге-ле ындыг. Дариги дээр кылымал, хөлчок чараш бурган чуруу бар боор. Ооң ыңай самнап үнүп келир. Даригини аныяк, эр ламалар кеттинип алгаш, өттүнүп үнүп кээр чүве чораан. Кегээн дээр эр кижи – дириг бурган: Норба-Кегээн маңаа моорлап келген, тейлээн ышкажывыс кай.
– Ийе, кегээннер, кудуктулар база бар. Олар эр дириг бурганнар болгай.
– Карак-ла соглур. Барып көрээлем, акым! Мени таныыр ирги бе? Хөй хойга четпейн ыглап чорда, кээргээш дозуп бээр мен. Хөлчок эптиг ийик бис. Доңмазын дээш, хөртүкке иелээ чуңгулаар бис. Мээң соңгу эдээм өшкү кежи, чылгыры кедергей. Мурнумга ушкаргаш, бадыптар мен, алгы-кышкызы медээжок апаар. Бир катап эстедип баткаш, адаанга барып, чүм харже-даа хептели берген бис. Аргажок хорлаңгы кара хөөкүй-ле болгай ой!
Калбак-Кежиг, Арыг-Бажы ынчаар ынчан моол өглер дээрге ак чайт, кижи азып турар апаар чер-ле болгай. Аалдар аразы-биле чоктап орарывыска, ийи Даригиниң өглери өске өглерден элээн-не озалаажы илдең.
– Сагаан-Даригиниң өргүл барылгага алган мал-маганын хүлээп ап турар өргээзи дөө, кыдыында хөй ак хой турар ол-дур. – деп, акым тайылбырлап берип чорду.
– А-а, ол мал ам ооң бодунуң малы, өнчүзү болур чүве ыйнаан?
– Ынчанмайн канчаар ийик. Онча-санынга безин күш четпес чыгыы, ийи, үш эрегени долдур санап, Дариги боду безин киржип турар. Ооң адазы Асак-Андыы ашак кыраан. Ам тамчык көрүп, чемненип, игилдеп каап чыдар болдур ийин.
– Ортузунда улуг ак өг бодунуң чурттап орар өргээзи ол. А дөө шыкта кончуг шевергин өг – чүдээн өргээзи – Даригиниң дүжүлге ширээ кырынга саадап олурар өргээзи ол-дур. Ам ында мөргүл бооп турар-дыр көр. Үжен ажыг кижи шуужупкан манап турлар. Бис оларның соон дарый кирер-дир бис. – дээш, акым ынаар коңчак баглаашка барып дүштү. «Элдептиин аа! Бис ында шажын-бурган деп чүве – хей-хуурмак, дарлаар аңгының эрге-ажыын камгалаан чепсээ чүве деп өөренип турар. А мында мен ышкаш өскүс чораан багай кадарчы уруг дириг бурган апарган, ара-амытан күскү таан дег чыглып алган, кээп тейлеп турар. Че канчаар, мен моон чиирээш чоор мен. Анаа-ла билбээчеңнеп, чон аайы эдерип, көрүп-ле албас мен бе. Арай-ла идик-хевим кымдан-даа өске ол-ла чиктиг-дир. А Моолда база-ла кувискаал өөскээн, араттың чазаа-ла болгай» деп, шуудадыр бодап алдым Чоорту-ла хой мөргүлчүлер чанында барган бис. Ары, Чаа-Хөлден дүүн-не кээп манааш, бөгүн дүъште чоокшулап келген турлар. Оларның мурнунда бир им-демдек чок, кара аътты бүрүн мөңгүн эзер, чүген-биле дерээш, узун-дынында кадак баглааш, ээзи тудуп алган тур. Ам кирер чоокшулап кээрге, бүдүн баранза кадакты ийи хол кырынга салгаш, ооң ийи ужун черге сөөрттүнмес кылдыр ийи кижи тудуп кирерде, бир кижи аътты четкеш, өргээ эжиинде көзүлдүр чедип чедире берди.
Шоолуг-ла үр болбаанда, баштай киргеннер мойнунда чаңгааларлыг үнүп келдилер. Бир шалбырлыг лама үнүп кээп, аътты аппарып баглап алды. Демги үжен шаа кижи шуушпушаан киргеш, ол-ла шиг-биле шуужуп үндү.
– Бо болза Чаа-Хөл чурттуг элээн бай кижиниң чаңгыс уруу аарааш, үш чыл иштинде арып-доруп чыдып берген, хам, лама-даа чадашкан. Ам бо кээп, ол бүрүн дериглиг аъдын, дөнен шары өртектиг баранза кадакты туткаш,, авырал кылган-дыр.
– Авырал дээрге ол чүл?
– Уруумну канчалза экил? Арга-сүмеден чарлык болуп, айдыс, үрүледен хайырлаңар деп чаннып, чалбарыыры ол-дур ийин.
– Оон чүү дээн ынчаш? Өршээген бе?
– Ында сойбуңнап – Даригиге бараан болуп турар беш лама бар. Оларның бирээзи шо каггаш, шыырак ламаларга чүү-чүү деп-ле хүрүм кылдырыңар дээн-дир. Оон ыңай бир хайындырым хире соктаан шайга Дариги тарбыдаптарга, бичии кадакка бооп бээр. Аржааны ол. Бир туң хоюг айдыс бээр, оон хензигни көске каггаш, чыткарар. Он шаа, борбак кызыл өңнүг, дагыл-тараазы бээр, ону аксынче чаңгыстап каап, чидиртир – үрүле деп чүве ол боор.
– Ой эжен! Дагыл-тараазы дээрге тараа аразындан үнер бок-чашпанның бажын ууштаптарга, төктүп кээр борбак үрезиннер-ле болгай!
– Че, ыыттава, улус дыңнап каар. Бис ам кирээли. Улус долуп келир! – дээш, мени акым имнээш кирипти.
Мен-даа кирдим-не! Дөрде бедик ширээ кырында кедергей каас барындактыг – бурган хептиг, чазадак, чараш деп чүвези кедергей кылымал дариги-ле олур. Акым бөргүн ужулгаш, шуут-ла оон барып айыс алырга, оң-холу-биле тейинче оожум айызыза-ла, дириг кижи ыйнаан моң! Менде боданып турар чай чок. Бөргүм колдуктай шаап алгаш, селбер бажым ээктим. Айызады. Оон орун талада чергелештир манап турар херээжен оң холунуң кырында чыый салып алган өшкү кадактарының бирээзин эктим кырында салды. Ооң адаанда турганы ону алгаш, ортузундан дүүй баглааш, Даригиге барып тарбыдады тырткаш, чыскаай туруп алган беш ламаның адаанда, бөргүм кеткеш, шошкайты олура дүжүп ап-тыр. Мен ооң адаанда олуруп алдым.
– Амыр-менди-ле тур силер бе, Бадый аха! – деп, Дариги мээң олче сүрээдей аарак кайгаанымдан чайлаар дээнзиг, дүжүлгеден шимчеш-даа дивейн айтырды.
– Менди-ле тур бис.
– Солун чүү тур? Чүү дугайлыг чор силер? – деп, «бир-ле авырал кылыр дээн» деп бодаан чадавас, айтырды.
– Онза-ла айыткаар чүве чок, Анаа-ла бо мынчаар таныш-көрүш кезип чор бис ийин. Бо мээң-биле чоруур кижини көрген-дир силер бе?
– Чок! Албан кижизи бе? Мен баштай орус кижи деп бодадым. Тейлеп турарга, харын аайын тыппадым…
– Аңгыр-оол-дыр ийин.
– Авай-ачай! Бурган кончуксуюн!… – дээш, арны долбаннангаш, кижизиг, чаражы-даа дам-на барды ышкаш. Мен база удур көрүп чадай бээдим.
– Ах, хөөкүйнү! – деп, чаңгаа туткан севигир кадай оожум сымыранды.
– Каяа чорааны ол? Албанда бе? – деп, мени мырай бичии-даа моол билбес, сыр өске кижи кылдыр санаан ышкаш, акымдан айтырды.
– Кызыл хоорайның нам сургуулунда өөренип турар. Ам шөлээлеп, ха-дуңмазын көрүксээш, келген-дир ийин.
Дариги ширээден бир базым дүшпүшаан:
– Бистиң өөвүске моорлап кирип көрүңер – деп, акымны чалааш, дүштеки чапсар болурун ламаларга чарлады. Бис далажып үнген ламалар-биле кады үнүптүвүс. Дариги бараан болукчу севигирлер-биле артып калды.
Аъттангаш, Даригиниң олурар өөнге барып дүштүвүс. База-ла ажылдап турар херээженнер-ле хөй. Өг-даа шыырак-ла. «Бурганывыс» биеэги барындаандан өске, шала делгем хеп, чайгы дооржак салыпкан маңнап келди. Чугаакыр, чазыы-даа, чаражы-даа кедергей-ле. Мээң келгенимни ында кадайларга дыңнады каапты ышкаш. Оларның менче көрүп, хүлүрежири-даа аажоктар.
Дариги акым-биле элээн хөөрежип чоруй, дидимненип, менден айтыргылады:
– Аңгыр-оол аха, силер ам намның кижизи силер бе?
– Ийе.
– Нам улузу шажын-чүдүлге хүлээвес – чүдүвес чүве дижир ийикпе?
– Ийе… Чүдүвес. Ындыг-болза-даа нам ужурун эки билип албаан кижини «аңаа чүдүве, маңаа чүдү» деп албадавас. Чүгле өөрениңер, билип алыңар деп сургаар, өөредир.
– Ам кайы хире биле бээдиңер ынчаш?
– Амдыызында чүгле эгелеп чоруур мен. Ынчалза-даа Моолдуң болгаш Тываның ядыы-буурай араттарының хувискаалдыг нам, чазааның херээ ылап-ла шынныг деп бүзүрээр мен. Олар араттарның эрге-ажыын камгалаан, Ленин башкының номнал айтыын эдерген. Ону ыяк-ла билбим. Ам-даа өөренир мен.
– А силер бөгүн Даригиге чүге мөргүдүңер?
– Бистиң арат чон ам-даа тейлеп турар-дыр. Эки билбес – өөренип албаан-дыр. Мен чонну хүндүлээр, оларның төлү-дүр мен. Оларны бөгүн бистиң нам-даа буруу шаап, бак көрбейн, өөредип турарын мен силерден-даа чажырбайн, чугаалап олур мен.
– Ээ, хөөкүйнү! Ол-даа чөп – деп, бир севигир тейледи.
Ол аразында бистиң мурнувуста ширээ кырында, мөңгүн аастыг сарыг көгээржик, ала белдиг доңга, эът, ааржы, курут, шай-даа долган. Акым доңгада даңдан1 кудуп, отка чажып ыдамнааш, боду апты. Меңээ кутту. Аайын тыппайн олурумда:
– Аңгыр аха! Чооглаптыңар! – деп, Дариги дилей бээди. Ам чугаа турбас.
– Силер дыка-ла улгаткан-дыр силер. Ам харыңар каш апаады-о? – деп, Даригим. айтыра-дыр.
– Силерден беш хар улуг ышкаш ийи мен.
– Өршээ! Улгаткан улус-тур бис! – дээрге, кадайлар каттыржы каапты.
– Ынчанмайн канчаар! – дээш, улуг севигир тейледи.
– Ой, Бадый аха, мени мөргүлчүлер манай бээди. Черле далашпайн чооглаңар – дээш, үнүптерге, бис шупту-ла туруп үдедивис.
«Бурган болу берген хирезинде, черле алызы арат кижи төлү болгаш, кижизин читпээн-дир. Чараш-ла кыс болур турган-дыр. Бурганга база чараш-ла кижи тааржыр турган болгай аан. Кырыыже кижи амыдыралынга кирбес берге-ле боор аа?» деп, даң башта үнүп, хөй чүве бодап, «ээ, моон чорбааже хоржок!» деп далажы-даа бээдим. «Ол ында баады, мен мында келдим» – улустуң тоолу мынчаар доостур боор ийин. Олзуг болган.
БАЗА-ЛА КЫЗЫЛДА
Кончуг-ла карак кызыл, баш көдүрбес өөренир сургуул дээрге-ле орнунуң кырында дискектенип олуруп алган, дөңмээнде калбак шуугай үңгерипкен, моол бижикти бийир-биле бижээн олурар. Бир өрээлге кире бээрге, эр, херээжен сургуулдар холуй олурупкан, ыйың-кыйың каттырышкан, ырлашкан олургулаар. Бир өрээлге кире бээрге, даады оолдар чыылган, аът, мөге чугаалажып, чула кагжып, азы шуут хүрешкен-даа тургулаар.
Бир-ле кончуг хүндүлээр чүвези – башкы. Каяа-даа, кандыг-даа кем чок сула чаңнап, тенектенип турган сургуул болза «башкы келди!» деп медээ дыңнаар ийикпе, башкы барааны көре тыртып каар болза, көңгүс-ле өске, томаанныг, дыңнангыр апаар. Бистиң нам сургуулунга ол чылын нам, аревэ үүрлери-даа тургустунган. Нам кежигүннери-даа элээн хөй бис.
Чамдыкта ниити билиглер талазы-биле башкыларның айыткан чүүлүн катаптап, шиңгээдирин оралдажыр дизе, ийи-үш сургуулдар бир черге чыглып алгаш, «кагжыр» сагыштыг. «Бир дугаар Интернационал кажан, каяа тургустунганыл? Кым удуртканыл? Чүнүң чылдагаанындан бастырып каапканыл?», «Францияның улуг хувискаалы кажан өөскүп үнүп үнгенил, чээ?», «Чартизм деп чүл ол?» суг-суг дээш, тулдур кагжыр. Бергедээн кижи өске айтырыг-биле догааштырып, шаалдалап тургаш, айтырып алыр тургулаан. Ол хирезинде бистиң сургуулдар чурт иштинде болуп турар ревшимчээшкинге, аңгы демиселинге дыка-ла дүлейзимээр, муңгаш турган бис.
Бир-ле кежээ өөрүмнүң шимээн, хөлүнден бүдүү дезип барып, кичээлим дүжүрүп бижип олур мен оң. Бир-ле сургуул эжим чылбыртып кирип келгеш:
– Бээр келем! Солун чүве чугаалап берейн – деп мындыг.
– Меңээ шаптык болбайн, хуурааның куу бажынче, катканыңның кара бажынче коңгурткайндыр чугулу берип көр…
– Кш! Мени меге дизиңзе, чүгле барып көр. Башкың кел дидир!...
«Шынап-ла мегелээн болза, кулугурнуң кулаан элээн дыңнангыр кылдыр херип берейн» дээш баарымга, Найданов башкы элээн нам кежигүннер чыып алган олур ийин моң. Шырайын көөрүмге, бир-ле чажыт хөлеге-даа бар ышкаш. Олуруп алдым.
– Силерге дыңнадып каар чүве бар…– дээш, кижи бүрүнүң арнын ылавылап көргеш: – Ам үеде бистиң барыын талакы кожууннарывыста феодалдар элээн хөлзеп, хөделип турар хөөмей бар-дыр. 1925 чылда ышкаш аан. Намның Төп Комитеди сургуулда нам кежигүннеринге сөглеп каг дээн чүве. Арай серемчилелдиг, кичээнгейлиг болуңар! Бо медээни бодуңардан өске кымга-даа чадагай салып болбас. Намның, күрүнениң чажыды-дыр. Ол-ла. Кичээлдеңер – дээш чоруй баады.
А мен ол медээни дыңнаан соонда, оожум кичээлдээр чүве кайда боор ийик! Менден улуг, шору билиглиг өөрүмден чүве айтырыксаар. Кичээл кылырымга, орта-ла бодаттынмас. «Феодалдар деп кымнарыл ынчаш? Саарында баскан таңма бар бе? Кулаанда ойган им бар бе? Адыр, бистиң Ары, Өвүр Амырактарда каш феодал барыл? Кымнарыл ол? Бай, лама, дүжүмет чораан кижи болза, бүтпес идегет, аңгының идегеди дээр болгай бис. Бисте байлар бар-ла арын. А чеже малдан өрү чежеге чедир феодал болур чүвел? Бистиң Улуг-Хем кожуунда Шагаачы адашкыларга чедер бай-даа ховар, олардан улуг дүжүмет-даа ховар-дыр. А Сонам ам кожуун тергиини-дир. Феодал бе? Чок. Араттың эрге-чагыргазы-дыр. А ол Хемчиктиң феодалдары азы онзагай улус ирги бе? Ол кожуун оолдардын айтырза чүл?» дээш, анаа-ла чораан арыг бажым ишти хөреңгизи кудаан доскаар ишти-ле! «Мынчага бир чыл ажыг үе иштинде бо бүгүнү өөренип албайн, чүнү кылып, халас чем чип, тодууттап, дешкилежип турган херээвис чүл?» деп, кээп хомудап-даа турар мен.
Ол медээни мээң-биле кады дыңнаан өөрүм кайда-ла бөлүглежип, чугаалажы бээр-дир. Куруг «көңгүлүм» коңгурады аадып алган чеде бээр мен. Олар база-ла мээң-биле дөмей. Чок-ла болза, холуң-бүлүй соп турбас чүве бе-даа дижир-ле.
Бир-ле айдың дүне кудумчуда, доң харда, аъттар даваны дагжаарга, оожум чылбыртып тургаш, соңга өттүр бакылап көрдүм. Элээн хөй аъттыг шериг чыскаалып алган Ленин кудумчузун куду батты. Оларның аразында чугаа-соот-даа чок, оожум чылбыртып бар чорууру безин билдинип турган.
Ону көргеш, бир кайгаан мен. Удатпаанда Намның Төп Хораазындан сургуулда кежигүннерни келиңер дээн-дир. Дөгере хары угда – көзүлдүр шуужуп чеде бербейн, бүдүү уурук-сууруктап чедер эвеспе деп, бүдүү чарлал эрте хона бээди. Ону үе-даян чүве-даа мегелевес, томаанныг, нам үүрүнүң бир кежигүнү-даа Хемер-оол биске дыңнатты.
Мынчага дээр Төп Хораага кирер хамаанчок, эжиинге чоокшулап көрбээн мен. Сүрээдезе-даа, «ам-на бирээни дыңнаар-ла-дыр бис» деп бодал-биле чылбыртып чеде бээдивис.
Эш Шагдыржап таакпы кыпсып алган, оозун сорбушаан, столунда карандаш-биле моолдап бижиттинип олурган боду бисче көре каапкаш:
– Саадаңар, саадаңар, кежигүннер! – дээш, стулдарже чалай каапты. Мурнай кирген эштер шала коңчак стулдарны ээлепкен. Хемер-оол-биле бис дарганың холун сунуп, чалаан уу-биле мырыңай-ла мурнуда чоок барып олуруптувус.
Даргавыс бижиирин соксап, таакпызын безин ара салып кааш, бажының суук кара дүгүн херээженнерзиг шевергин беш салаазы-биле дырай аарак аткаар суйбап, бисти ончалай көргеш:
– Ам шупту чедип келген ышкаш. Эгелей берээлиңер, эштер – дээш, столунуң артынга туруп келди.
– Бөгүн силерни чалаан ужуру мындыг: мында база бүдүү дыңнадып каан болгай бис. Силер ол медээни дыңнааш, иштиңерде кайгап, муңчулуп, дүүреп-даа чорууруңар чадавас. Дүүревейнен. Ындыг эки эвес медээ-ле болгай. Мээң-даа сагыжым база анаа тайбың эвес, дүүрей берген чоргулаар-дыр мен. Чүге ындыгыл дээрге, тодаргай. Тываның хөй чүс чылдар иштинде аар-берге, ажыг-човалаң көрүп, даштыкы-иштикиниң эжелекчи дорамчылакчыларынга базындырып чорза-чорза, адак сөөлүнде, Улуг Октябрьның ачы-хавыяазы-биле орус улустуң ажылчын, тараачыннары-биле хол-холдан туттунчуп хүрешкеш, тыва тускай улус бооп, араттың чазаан тургузуп, эрге-шөлээни боттарының холунга алды. Ам ол чазакче, бистиң хостуг эрге-шөлээвисче бо-ла иштикиниң феодал ноян-дүжүмет лама, хам чергелиг аңгының дайзыннары чүгле иштинде карганып, кыжанып, өжээнин төп чоруур эвес, харын ок-боозун туткаш, тура халып кээп, шоглап турда, кым анаа көрүп олурарыл!
– 1924 чылда база-ла бо Хемчиктиң феодалдары Сумунак деп бир багай далдыргай чаңгыжыгаш чораан, алыс боду ызыгуур-даа чок, анаа-ла бир адар-боолаар, чүреккир мен дээр, тенек, кайгал эрни сугга халыдып, каш кижиге боо чүктеткеш, аъткаргаш, үр-чар кылып, чамдык кенен кижилерни олче дуурайлап киирип, шүүт үндүрер часпадыва. Ооң хайы-биле чамдык кемдигиин кижилер бодунуң изиг ханын аартап, бажын оскунарынга четтилер.
Ам база шак-ла ол ышкаш мелегей чорук Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде тура халыышкын кылып, ол кавының арат чонун коргудуп, шүүдедип турар ышкажыл. Чамдык кижилерни сугга халыдып, чамдык кижилерни соп-хап коргудуп тургаш, боттарынга киирип ап-даа турар-дыр.
Бистер ону хөрлээледип ханылатпайн, дарый өжүрер хемчег албас болзувусса, хоржок. Оларда чогум быжыг туруш кайда боор ийик. Ынчанмыже серемчиде хорамча чок. Бистиң ниити чонувустуң ниити улус төре талазы-биле билии – аңгы медерели кошкак болгай. Оларга чаңгыс-даа өреге көгүттүрүптер болза, биске каража.
Бистиң нам кежигүннери эки серемчилелдиг туруңар. Херек апарза, ревшериивиске-даа дузалай бээринге белен турар херек. Эки тура-биле аан. Албан-биле шериг-даа хавырбас бис. Шериивис бар. Ылаңгыя чон ортузунга бо мелегей үймээнниң хоразын сойгалап бээринге белен турар херек… Улуг-биче, эр-херээжен сургуулдар аразынга үр-чар чугаа таратпаңар. Доорадан ындыг чугаа-соот тарап-даа кээрин кичээп туруңар. Силерниң араңарда Чөөн кожуунунуң Шеми, Чыргакы чурттуг сургуулдар-даа долу-ла болгай. Хөөкүйлер өскээр биле бербезин. Эки өөрениңер, эштер. Бис чүвениң байдалын силерге дыңнадып турар бис – дээн. Оон-на шуптувусту хөлчок ээлдек үдеп кагды.
Ол чугаалажыг соонда, бистер элээн оожургап-даа, бот-боттарывыс билчир аайывыс-биле ындыг эрге-даргазын алыскан, хувискаалга буза шаптырган идегеттер чон ортузунга дыка хораны чедирип болур. Ылаңгыя бистиң байда, ядыыда чок ортумак чергениң араттарывыста ынаар кире халый бээр-ле кижи чок эвес болдур ийин деп чүвени санап чугаалажып турар апарган бис.
САЙГЫЛГААННЫҢ ИМНЭЭНИ-БИЛЕ
Кежээки чем ишкенивис соонда, уруглар өрээлинге кире бергеш, ол-бо-ла ылчыңнажып-даа, бөгүнгү бир кичээлге Сүрүңмааның сүрээдеп, башкының айтырыынга чандыр харыылап турганын чугаалажып олурган бис. Сайгылгаан ийи улай чивеш-ле диди! Сайгылгаан ийи катап чивеңнезе, нам кежигүннери бүдүү чыглыр деп башкывыс мурнунда-ла бүдүү сагындырып каан чүве.
– Ой, Шустер ашак чоп караан баскылай-дыр, дуңмаларым? Мен барып көргеш келийн – деп баштактанмышаан үнүптүм. Шынап-ла Кызылдың дүң-дүң-дүң кылдыр хамнап турар электростанциязының кара чаңгыс механиги Шустер ашак чамдыкта машиназын үзеп алыр дээнде, ынчалдыр чивеңнеткилээш, түр өжүре кааптар чаңныг кижи.
– Силер ам моон үнгеш, шуугашпайн, шериг паараңынга чеде бериңер!
«Ам-на бирээ болур дээн-дир! Чүү-ле болур чүве ирги?» Даады-ла таңныылдыг турар, доора кижи киирбес, ийи каът паараңче орай кежээ кире бээдивис. Шеригниң командирлери бисти даштыыртан-на уткуп, адаккы каъттың коридорунга чыскаап алгаш:
– АРН ТК-ның айтыышкыны-биле силер араттың аъттыг Кызыл Шериинге эки тура-биле кирип турар-дыр силер. Бис өөрүп хүлээп ап тур бис, эштер – дээш, бистиң бөгүнден эгелээш, шериг чурумунга чагыртып киреривисти, хүлээлгевисти чугаалап берди. Дайынчы даңгыракты-даа ыыт чок хүлээп алган бис.
Мен ол аразында чазактың чарлыктыг, турум шериглерин, ооң командирлерин көрүп турарымга, сыйдалыг согун дег, хөнү-хөнү, кылайтыр чүлгүп каан ланчыылар-даа ышкаш, кылаң арыг, чазадак. Дарс кылдыр тепкеш, ийи-үш сөс-биле илеткээштиң шавар-өрүм дег ээрли бергилээр. Ындыг шериглерниң карактарын безин көөрүмге, хепке кутпайн, дайнап каан коргулчун ок-даа шаа четпес; чевен кижи сомнап каан согааш, бала-даа сагышка киер. Сеспигир кара пальтоларлыг, багайты кургаткан көржең дег, улус кидис идиктерлиг, үен-даян дүктүг бөрттерниң халбаңнарын дүжүргени-даа бар, дүжүрбээни-даа бар.
Ындыг болза-даа мээң бодалымга харыы-даа ышкаш, бисти дораан-на шериг хеп-биле хепкерип, чепсеглеп, дерип эгелээн. Саргарты будаан чолдак тоннар, буденновка дээр кожагар тейлиг, хаваанда беш-адыр сылдыстыг куу шекпен бөрттер, кидис идиктер, кара шекпен чүвүрлер дээш бүрүн кеттинипкен.
Чүү-даа канчаар, аъттыг шеригниң хүрең-хынныын селемелиг, дайзалыг куру-биле кады тутсуптарга, бүгү-ле бодум аар, тырың эр апарган мен. Бүрүн эзер, чүген – аът дерии. Кеттингеш кылаштаптарымга, бажыңның шалазы чиндиңейнип турган ышкаш сагындырар. Хенертен шериг бооп төрүттүнген чүве дег, бүзүрээри безин берге. «Дүжүм бе, сагыжым бе? Кайы шынап-ла шериг мен бе?» деп, ылавылап айтырдынып турдум. «Ийе, шериг мен. Эки тураның сүзүк шерии мен» деп, бодум-на харыылып алдым. Дораан-на чаа бооларның үзүн аштап, таныжып эгеледивис…
Бистер-даа чүзү боор ийик, аът кажаазынга барып, караңгыда аъттар шилип, туткулап куураңдыржып тур бис. Хөй аът аразынга олуруп алгаш, дээр актап көрүп чоруп турарымга, бир-ле бедик хендирбелиг, делгем хөректиг кара бараан көстүр, аът оожум кылаштап тур. Бир булуңга чыгай бергеш, өжегээр куду хол сунуп – холга тударымга, шимчевейн туруп берди.
Чүгеннээш, аъдымны суйбап, шинчиледим. Булан дүктүг, семис-даа, оорга-мойну-даа бүдүн, дөрт даваны дагалыг. А чаажы – холга өскен ыт-ла, хол дээрге уйгузу кээп турганзыг. «Ча, ээгиң эъди каткан, ээңниң чалгын-чакпазы чораан кулун-на ышкаш-тыр сен. Ушса-даа кады удар аъдым сен-не-дир сен. Мен өлү бээр болзумза, Аңгыр-оол өлдү-даа дивейн, Аңгыр-оолдуң аъдының бажы хоя берген дижип чораайлар аан. Бүдүрбезин-не кичээн, Булан-Доруум» деп адап, аъдымга ол дораан-на ынакшып чугааланмышаан, эккеп эзертеп, дизе баглаан аъттарның бир кыдыынга баглап кагдым.
Оон паараңга кирип кээп, таакпылаар кижилер таакпылап, ылавылаттынар кижилер идик-хевиниң өөк, карманындан эгелеп хынаттынып турган. Мен колдуунда-ла чаа идик-хепке, боо-селеме таптыг эптежип алырын оралдажып, ол-бо эде-хере тыртынып, ышкыштап тур мен. Чаңгыс дайза безин быктымда бүдүн хааржак баглапкан ышкаш сагындырар...
Чанар дуруяа дег, дистинишкен шериг Кочетов кудумчузун куду шимчептивис. Арыннарже часкы дүннүң чывары көзүлбес ине согуннарын шидип ойнап, сымыражып, дээрде сылдыстар чидиг карактары-биле шивегейлеп турар.
Улуг-Хемниң мурнуу кыдыын куду Боом даг кайы сен дээш-ле, бадыпкан бис. Отряд ыыт чок көжүп орза-даа, чүк-чүкче доскуул, хайгыыл үндүрүп, солуп, бүдүү сургуулдап чорууру билдинип келген. Ховунуң дүнеки чывары: «Чылыг бажыңнарга одугар деп чүл? Ам шеригниң чолдак сарыг тону, шекпен чүвүрү, шекпен буденновка бөргү деп чүл? Ол хеп-биле шериг эзер кырынга олуруптарга, бажы-биле чылыг орун-биле ылгалы чүл?» деп айтырыгларны кижи бүрүге ыыт чок тайылбырлап-ла турар.
А шериг кижи, көшкен аалдың чегей хептиг уруглары ышкаш, янзы-бүрү ырлажы бээр ужур бар эвес. Ревшеригниң сорулгазы, кежигүн кижиниң хүлээлгези, төрээн чурттуң херээ, арат чоннуң эрге-ажыы деп улуг айтырыглар хөрек-чүрээнде изии-биле хайныгып келген. Боомнуң Улуг-Хемче дүңдере хараан, орук чок туруг арнын одуртуп ажып чыдырывыста, туман-шаң караңгызы-даа хөлчок. Хөөкүй аъттар-ла дөрт даваны-биле хар-хөр алдындан, хая-даш тиинден орук дилеп, дырбакталып апаар чоруур… Кызыл суглуг Баян-Кол аксында көдээ суурже чылбыртып кирдивис. Шериглерни аът-хөлү-биле ийи-үштеп үскеш, орус тараачыннар бажыңнарынче үлеп тарадып бээр. Аңаа аштанып-чемненип, аъттарны соодуп, чемгерип хүнзээн бис. Дүн дүжери билек-ле, база-ла бадыпкан бис.
Кончуг-даа бораң, соок дүне. Ийи-Тал шынааларын эртип, Хайыракан артын ажып, чурумалдыг Баян-Кол ховуларын кежип, Шагаан-Арыг кире бээдивис. Ол аразынга онза болган чүве-даа чок. Ийи-Тал шынаазынга бир чорумал кижи чоктап ора, орукка доскуулчуларга таваржы берген. Ол хөөкүйнү салбайн, Шагаан-Арыгга эккээр-даа бис. Эртен чырып келгенде, көржүп, чугаалажып көөрүвүске, элээн эштерниң чаактар баштары часкы дүннүң чыварынга ошкаткылапкан. Чамдыктарының «эъди бузулган», баштайгы чүс километрниң силгиишкини билдинип келгени ол.
– А хупура, ол-даа анаа баштайгы демдекчигештер-дир оң. Чүгле дөрт өртээл эртип, ийи-ле хондувус. Ам-даа каш ындыг, ойнавас изиг өртээлдер мурнувуста деп билиңер! – дижип, Нарчин, Лагба ышкаш омак, баштак эштер каттыржып каггылаар. Бистер нам сургуулдары ол-ла албан-хаакчы эштеривисти командирлеривис – «сайыттарывыс» дээр, хүндүлээр-даа бис. Шынап-ла командирлер-ле болгай.
– Аңаа Чадаана болгаш Кызыл-биле харылзаадан биске билдинген чүве: бистиң аъттыг отрядывыс маңаа элээн кызырлып, чүгле эки турачылар шүглүп, Амырактан ашкаш, Өвүр одуртуп, Бора-Шайга ревшериг-биле баштажыр апарган. Оон артканывыс ол-ла оруу-биле Чадаана баар.