Шынап-ла, «болбас тенек бодун мактаар, борбалчыңнаан бажын чаяр» деп үлегер домакты бодавышаан, чугаалаарга, тывылбас-ла ажыл тыпкан мен.
«Аъш-чем кылыры чемзиг, арыг-силиг-даа, ажылга ынак, анаа черле олурбас оол-дур, хөөкүйнү. Ийи хораа доруун-на хөдел тып алган-дыр!» дээр сөстер ол иштинге тарай хона берген.
Эң баштай паштаныр өгге келгеш, хамык-ла идиш-савазын көөрүмге, кончуг-ла чуду кара эр кижи паштанып турганы көңгүс-ле илдең: шай хайындырар пажында бичии арткан шайын безин көөрге, чуунду дег көк. Хууңда сүдүн көрген – анаа-ла хайындырган инек сүдү. Хамыкты мурнай-ла шай сүдү тып алыр дээш, Хоожукпайның айтып бергени таныырым чарылга өө Шаравии сугга маңнап четкеш, өшкү сүдү алдым.
Пашты чуп-чуп, артында сүт куюктап чемзиткеш, уурак дег хоюг сарыг шайны хайындыргаш, ийи чес доңгууну элезинге көрүнчүктелдир аштап чуп-чуп, изиг боова-боорзакты шыжыладыр аппарып салгаш, кээп эът дүлүп, далган үзүп эгеледим. Эът хайнып турда, сава алыр дээш баарымга, даргаларым саваларын божудупкан, оруннарының кырында хөлестээн чыдырлар.
– Сен чогум эр кижи сен бе, херээжок кижи сен бе? – деп, Долмажап ковайып келгеш, хөлчок топтуг айтырган кижи бооп көстүр дээш, артында-ла караан чидиди көрүп айтырды.
– Хүндүс херээжок, дүне эр апаар кижи дижир чүвейн – дидим.
– Ха-ха-ха! Дыңнадыңар бе, даргалар! – дээш, ол өөрүп эргий көргеш, – Па, черле анаа эвес кижи болбааже бо! – диди.
– Харыызы мерген-не болду! – деп, чонаада шыңгыы шырайлыг Даңзырың дарга безин дүйдүнмейн, чазык чугаалады. Дүрген-не савам чыып алгаш үнүптүм. Паштаныр өгге безин дыңналдыр хөөрежип, каттыржып ордулар.
Аңмаардан бир хой эъдиниң хоодаң хол, будун дүлүп алган кижи болгай мен. Даңзырыңга чарын, Долмажапка өжүн, Белекке үттүг-чарын, Байырга дөңмек баштаткаш, шуптузунга таарыштыр салдым. Ооң соон дарый дөрт даргага ийи шаажаң үзеп, дузааш, согуналап каан мүннү база салыптым, эътти кескештиң аңаа былгап чиир чүве болгай.
Кадайлары аалдарында малын малдап, өглерин ээлеп олуруп калган даргалар херээжен кижиниң чемзиг чемин сактып турары илдең. Маңаа дужа-келбиже эр улус паштангаш, бора-бүдүн борастап каарга, амдан-чимден чок бооп турган. Тавактар куруглап турда, изиг мүннү сакпыңга дуглап алгаш эккеп кударымга, шилирткайндыр аартап орлар. Хөөкүйлерниң бак дери изиг таң ишкенден дора агып турду.
– Езулуг-ла кыдат соодалдардан тудак чок чем кылыр кижи бо-дур! Хүндүс херээжок апаар мен дээри черле шын ышкаш. Көрүп бүзүрезимзе, кандыгыл че, Аңгыр?! – деп, Долмажап бо ыйнаан.
– Көрүксээннер көрүп чорзун дээн болза, бурган башкы боду-ла мени өшкү ышкаш чанагаштай чаяап каай. Азы оон чөпшээрелден эккээр силер бе? – дидим.
– Ха-ха-ха!
– Ха-ха-ха! Ой, баарым катты – дижип, ылаңгыя залуучуттуң ийи даргазы чер дырбап эгелээн.
– Кижи чугаалажып бүтпээн шулбус-тур моң. Мени нам хораазының даргазын бурган башкыдан барып чөпшээрел эккел деп чүзүл! – дээш, Долмажап өлүп-дала-ла берди.
… «Кым болганга эштенчилеп, кылбаан ажылым чок, кул-думак чорааным база-ла халас барбаан-дыр. Ийи холум оруун баштай бээри бо-дур ийин. «Холу шимчээрге, аксы шимчээр», «Чалгаа чорба, кежээ чор, чааскаан чорба, өөрлүг чор» деп, кырган-авамның бо-ла чугаалай берген олурары шын-дыр» деп биле берген мен.
Мээң ажылымның кижи-ле болганның эскербес чажыды болза, меңээ дуза-дөмек болур кижилер-биле дүрген-не таныжып, харыылажы бергенимде. Чызаанның чарылгалар өглери болгаш ол шынаада чоок аалдарның кадайлары-биле чугаалажып, шай сүттээр хой, өшкү сүдү, адак дээрге инектиң соңгу сүдүн үзүк чок меңээ четчири-биле арттырып, харын-даа бичии оолдар, уругларынга тудускаш, чүгүртүп турар кылдыр дугуржуп каапкан мен. Ол баарда, хол куруг барбас: хайындырым шай, борбак чигир дээш, артышкылар мээң холумда, ам элбек болгай. Ийиде, Шагаан-Арыг кодада госторг болгаш кыдат садыглардан далган, шай, дус садып ап чорааш, анаа хуу орус кадайлар-биле таныжып, согуна-даа ап турар мен. Мынчап кээрде, демги бай-шыырак даргаларның аалында кадайларындан безин артык бооп турбас чүве ийикпе.
Ол үеде бистиң чонувус бодунуң чап-чаа тургустунган хувискаалдыг эрге-чагырга черлерин тергиин хүндүлээр. Чызаан, хорааны, ооң чарылга, хөделдерин безин албан улузу деп көөр. Ооң кадында улусту угбам, дуңмам деп чоруур, ээлдек, чымчак, биче сеткилдиг кижини кончуг ажыы-биле ижин-кара чок, бодунуу кылдыр көөр. Аразында чугаалажы бээр-ле болгай. Мээң оомну хораа даргалары безин билип, база-ла чөпсүнүп, деткип турарлар. Чоорту-ла теве кадарган кижи буура чаңы эндевес, бодумга ажыктыг аргаларны-даа билир апарган мен. Хораага инек, шары эккеп соккан болза, кежин баг кылдыр дилдиргеш, дөрт даргага деңнеп үлээр. А олар ол өл, дүктүг багны эт кылып ап шыдавас дээрзи тодаргай. Бир багның дүгүн баскаш, эттеп бээр болза, бежен көпеек. Даргаларымның иштики хевин-даа чуптарымга, он-чээрби көпеек адыжымче кылаңайндыр чуглуп келир. Мынчап кээрде, мээң айда алыр он беш лаңым чээрби ажыг болуп турар. Чаңгыс сөс-биле, орус червонец, кыдат янчааның көпееэн санап билир апарган мен. Кезээде халас, чүгле хаварык суглаңгызы кылаңнаар холдарым дери ам көпеек бооп кылаңнап чыдары ол. Оон чаңгысты чарыырындан безин коргар ийик мен. Ону дүрген-не барып, кырган-авамга чугаалап, көргүссе деп четтикпейн турар мен.
Ындыг болза-даа чоорту-ла көңгүс көрдүнмээн кылыр чүве-ле эңмежок таваржыр. Шокар өртээлдерден аът мунгаш, нам, салуучат үүрлеринге дүрген чедер ажыл-даа бар апаар. Улуг даргаларымның аалдарынга бараан-сараан чедирип баргаш, оон тараа, быштак, чөкпек, саржаг ышкаш сактып сонуургаан чемин-даа эккээр, харын мырай сүттен төрээн эмдик кара чаваа-даа төрепчилеп эккээр мен. Ол баарга, демги ашактарын сактып, манап олурар чаавайларның хүндүлели болгаш сонуургаан хөй айтырыынга харыы бээри безин дыка солун. Адак сөөлүнде угба хуузунуң чажыт даалгаларын бергеш, дараазында кээп хоптанырын дилээри кончуг кээргенчиг-даа, каттырынчыг-даа. А оон кээрге, даргаларың база ойнай-сылдай хөй айтырыг салып, кадайларының амыр-менди, аарыг-кадыын биликсээш, хей деп чүрээм иштин коптарбас. Соонда-соонда чоруксаам кээп, ашак-куруяктың аразында херген дириг кызыл удазын болуксаар сен.
Оон ыңай моол бижик бижиир моду саазынны кызыл будук-биле кончуг шевергин шугумнаары. Бийир, яндай1 чуп, бегениң2эки-багын ылгап билири, бийирни чөп шалып белеткээри – хөдел хамаанчок, шору дуржулгалыг хоолга бижээчилери безин кыла албас нарын ажылдар.
ТУТКУУШ БИЛЕ БИЙИР
Ол-ла хөделдеп киргеним иштинде бир кезээде утпас ужуралым – Моолдуң «Сагаан толагай» дээн үжен ак үжүүн өөренип эгелээним.
Бир хүн-не Улуг-Хемниң Буура-Хаан-Даг кожуунунуң салуучат хораазының ийи дугаар даргазы, Шагаан-Арыг сумузу Шоюң оглу Байыр-оол мээң паштаныр өөмнү бакылап келгеш:
– Аңгыр-оол! Ам чайлыг болзуңза, албан өөнге чеде бер шиве, нөгер – дээш, эртти.
– Чаа – дей тыртып кааш: «Адырам, мени чоору ол мооң! Бөгүн чартык улуг-хүн, улуг даргалар Көк-Чырааже улуг-хүннеп аъттанган чүве болгай. Бо дарга чааскаан арткан. Бир-ле черже айбылаар дижи ирги бе?» деп, төлгелеп олургаш, хөөннүг-хөөн чок кылаштап чеде бээдим. Даргам бодунуң орнунда сандайланып олуруп алган, холунда бичии хуудуста бижик тудуп алган, оозун номчуп олур. «Ага, чызаанның кайы-бир даргазынче бижик бижээн-дир» деп бодап, бакылап тур мен.
– Бээр кир… Бо-дур бо. Моол бижиктиң «Сагаан толагай» дээр үжен ак үжүү. Бисте мындыг парлап каан үжүк чок. Мен хол-биле парлай аарак бижип алдым. Парлааны биле бижээни элээн ылгалдыг болур чүве эвеспе. Ону чоорту-ла биле бээр бис. Ам бо парлаан үжүктерни өөренип эгелээли...
«Богда-авыра! Башкызының мурнунга сөгедектеп олурар чүве дижик бе?» деп хуурактарга ном айтыр езу-даа сагыжымга кире хонуп келди.
– Чоп боданып, улуг тынып тур сен моң? Хөңнүң чогулу бе азы, нөгер? – деп, Байыр-оол мээң шырайымны билип каапкан айтыр-дыр.
– Чок-чок, хөөн чок эвес-тир ийин… Анаа-ла… чүве… кымый… демги… Мен ышкаш кижи черле өөрени берип болур чүве ирги бе дээш, арай-ла чүрээм чагдатпайн-дыр ышкаш, кандаай чоор…
– А хувура! Эң баштай кызып олуруптар болза, бижикке өөренмес кижи кайда боор! Сен салуучат кежигүнү кижи болгай сен, але? Сорулгаң чүү ийик? – дептерге-ле, мээмде чык дээн.
– Ийе-ийе… Черле харын ынчангаш… Өөрениксээрим хөлчок. Ыяавыла өөренир мен – деп, тейлээр чыгыы мен.
– Че, бээр көр: мында бижээн демдек бүрүзү тус-тус аттыг. Чижээ, малга базар таңмалар кандыг ийик? «Алага», «муңгаш баштыг алага», «адыр баштыг алага» дээш, эңмежок ышкажыгай. А оларны улус көргеш, дораан-на адап, танып, ооң аъды, мооң чылгызы-дыр деп, таный бээр аан. Сен база таныгылаар сен але?
– Ийе, таныыр-ла мен.
– Чээ ол. Бо демдектерни ол дег танып алыр. Оларның бирээзи бирээзинден бичии ылгалдыг. Ону эки ылгап көөр – аңгылап таныыр херек. Ол-ла...
– Че, чугаала, моол бижиктиң үжүү – демтектери каш дидим?
– Та. Дыңнавадым.
– Па! Чоондуң, тала! Мээң мында дүжүрүп бижип алган демдээм ынча деп, кирип кээриңге, дораан-на көргүстүм чоп?
– А-а, бо… чүү дидиңер оң: «Ак баш…» үжен ак үжүк бар, ону өөренир бис дидиңер…
– Охалээй! Ол-ла. Чүгле «Ак баш» эвес, «Сагаан толагай». Үжен ак үжүк! Эр хей. Үжен! Ол-ла оларны ам адап өөрениили – дээш, башкым өөрүп, демги саазында бижип алганы бичии-бичии кымыскаяк дег демдектерин баштай бажындан куду бийир сывы-биле шанчып, санап батты. Шынап-ла, үжен болду.
– Ам бо эгезинде беш-ле үжүктү адаалы че. Мээң-биле кады ада: а, е, и, о, ө.
Өттүнүп ададым. Оларны катап-катап, чеже-даа ададывыс.
– Па! Чоп дериде бээдиң? Берге-дир бе, нөгер? – деп, башкым мээң арнымче көрүп хүлүмзүрүй-дүр.
– Чок, чок! Анаа-ла, сүрээлии кончуг чүве ышкаш, чогум адаары белен ийин моңар, аңар! – дээш, хаваам чоткан: езулуг-ла дер тоолгазы, таң аартапкандан дора!
– Че, бо беш үжүктү даартага чедир эки шээжилеп, доктаадып ал. Оон мен номчу дээримге, көрбейн-даа адап бадырыптар сен. Ам барып ажылың кылып, өөрен, че – диди.
Эжикче углаптарымга, ийи будум черге деггени-даа билдирбес. Даштыгаа үнүп келгеш, долгандыр көргүлээн: оран делегейиниң делгем, чырык, чымчаа-даа хөлчок ышкаш! Кедээр Кожай биле Торгалыымче көрген: кандыг-ла бир ийи ава менче көрүп хүлүмзүржүп-даа тургулаанзыг. Аткаар Буура сынынче көрген: кончуг мөңге назынныг, буурул баштыг мерген өгбе бөгүн чаа-ла мени танып, хүлүмзүрүп орган ышкаш, Улуг-Хемниң паштаныр өөм чаны-биле баткан терең севиниң оожум, терең, арыг деп чүвези-даа аажок. Ооң ол чарыында чокпак көк талдар сугда көрүнчүктелгеш, өрү, куду баштыг ийи чокпак тал апарган. А куду баштаны бергеннери эрик кыдыынга тура, өрү ак-көк дээрде, маны ак булуттарга чедир үнүп чадааш, ооң сугда дүжүп бады келгенин көрүп кааш, шымнып баткаш, барып суйбажып, ойнап-даа чытканзыг. Ээ, чаражын аа!
Бижик-бижик дээр-ле чүвең
Шокар саазын чорбадыва,
Бижээчилер дээр-ле чүвең
Кижи төлү чорбадыва!..
– деп, иштимде ырлавышаан, паштаныр өөмге кирип келдим.
Ам-на «Сагаан толагайым» топтап көрүп, айыс ап, бажымга салып каап, «бичии-даа хир-чамга дегзип, дырыштырып болбас» деп, камнап тудуп олурдум. А кол-ла чүве – ооң иштинде беш кара «кымыскаяк» ам ынчаар дөмейлеп болбас: мен ону адап, билип орар апарганым онзагай. «Че-че! Амдыызында кымга-даа ыыттап, мактанып болбас. Бүдүү иштимде эки чалбарып, өөрен-не өөрен!» деп чоруур мээң оммани патни хомум ол апарган.
Даартага чедир хамаанчок, ол кежээге чедир-ле та чеже дакпырлаан чүве ыйнаан! Оммани номчаан ламалар дег, эрин куруг турбас. Хөөрем чок, ол дүне дүжүмде безин номчуп чыда хонган мен. Даң бажында оттуп келгеш, сагынган: бодум адымдан-даа тода.
«Өршээ хайыракан, доктаап хайырлазын! Салымныг чораан кижи эвес мен бе! Чоп мырай белен чүвел, хайыракан!» деп чалбарааш, уйгу-даа келбес. Туп-тура халааш, паштаны бээдим. Бир холда туткууш, бир холда «Сагаан толагай».
Башкымга номчаан:
– Ол-ла. Эр-хей! Ажырбас-тыр оо!..
– А богда, даргам – башкым! Ам беш эвес, ондан айтып берип туруп көрүңер, черле ажырбас мен – деп чалындым.
– Күжүр эрни! Дыка аскымнава! Эки доктаадып-ла шыдаар болзуңза, чежени-даа бээр мен – дээш, шынап-ла онну ыяк-ла дагын-дагын ададып-ададып: – Даарта келгеш, он беш үжүктү дөгере – эгезинден адап бадырар сен, көрдүң бе! – диди.
– Чаа! Бөгүн улуг-хүн-не болгай, башкы… База бир мындыг дилээм бар, башкы… Аргалыг-ла болза, мен элээн шуудай бергижемге, улуг даргалар дыңнап, көрүп орган черге меңээ номчутпайн көргер, аңар! – дидим.
– Че, баштайгы удаада ындыг-ла бооп-тур ийин. А соонда чүгле хораа даргалары дөгере дыңнап орда эвес, харын чызаан чериниң хамык даргалары, нарын бижик даргалары дөгере дыңнап олурда, эрткен-көргениңни дөгерезин шээжи-биле номчудар болдур эвес мен бе. Ону болза шүүп-шылгаары ол дээр. Аңаа шуут-ла карак-биле көрүп таныыр, хол-биле бижип таныыр болган турар ужурлуг. Эки кичээн! – деп, каттыра аарак коргутту.
– Аа дадай өршээ! Кызып-ла көрейн – дээш, демги бажымда он үжүүм төктү бээрийне дээш, шаажаң долу, чаңгыс борбак дамды-даа төп болбас, аас-кежииниң эртине сүдүн туткан чүве ышкаш, кичээнгейлиг базып үндүм. «Карак-биле көрүп таныыр, хол-биле бижип таныыр чүве турган чүл аан моң!» деп, иштимде ыяк дакпырлаар апаадым.
Мээң база бир албан хүлээлгем – үс чок арыг, изиг-бүлээн суг-биле бийирлер бажы чууру, яндайлар чууру, моду саазынны кызыл будук-биле шугумнаары, дыка нарын ажыл. Бажында дүгү хыралып, азы салбарарып, үрелген бийирлерни даргаларым холуп кааптар. Шугумнап турда, будук хояаш ийикпе, суугааш, дески эвес апарган шугумнуг саазынны база-ла холуп кааптар. А мен оларны октавайн, шыгжап турган мен. Шалыыр дажы бузулгаш, сандан үнген, дыка эки яндайым база бар. Соонда кээп, ол хамык херексел меңээ тергиин үнелиг эдилелдер – бижик херексели болган. Бижип-ле турар мен. Паштаныр өөмнү көрген даргалар:
– Бо дээрге езулуг нарын бижээчилер өө болган өг-дүр мооңар! Күжүр эрни! Бо хамык үрелген херекселдерни боду септеп, эткилеп алган көрүңерем! – дижип, магадап турарлар.
Ол «шылгалда» деп чүвени дыңнаандан соңгаар дашкаар үнүксээр! Чүрек куюмнаар, кежээ када кайда-бир черде дүңгүр эдер ийикпе, уруглар ырлажырын дыңнааш, баглап каан эник ыт дег улуур чыгыы турганым-даа уттундурган. Бижиттинип, номчуттунуп-ла олурар мен. Таптыг-ла бир ай хиреде, үжен ак үжүктү номчуп, бижип турар апаадым. А Байыр-оол башкым мээң ол чедиишкинимни улуг даргаларга көргүзүксээш, пат-ла турган мен. Боду шагда-ла хөөреп-мактап каапкан чүвең иргин. Бир хүн-не дөрт дарга олурда, эът салдым. Оларның ийизи – Долмажап биле Даңзырың нам хораазының, а бир ийизи – салуучут хораазының даргалары чүве. Долмажап улуг-ла ала караа-биле менче топтап көргеш:
– Ча, хөдел. Бо даргалар дыңназын, «Сагаан толагайның» бажындан куду номчуп көрем! – диди. Сүрээдей хона берзе-даа, саат чокка номчуп бадырыптым.
Долмажап Даңзырыңче көргеш:
– Бо черле дайзын кижи аа! – дидир.
– Черле эр хей-дир – деп, оозу дайнанмышаан, мактады.
– Че, Аңгыр. Бийир саазының эккелгеш, үжүктериңни шээжи-биле маңаа олура, даргаларыңга бижип бер – деп, Байыр-оол бо ыйнаан. Ам харын эр аннып, саат-даа чок бижээш, Даңзырыңга аппарып сундум. Чүгүртү көргеш:
– Шуут-ла холунуң үжүү доктаай берген бижээчи-дир моң! – дээш, Долмажапче сунду.
Даргалар, чарын көрген ашактар дег, эргилдир көргеш:
– Бижээчи болур кижи-дир. Амдыызында Таңды тос кожуунда хөделдеп турар хөделдер аразындан бижээчилеп үнген кижи чок, дыңнаваан-даа мен. Ам чаа көрүп ор мен – деп, Долмажап шын-на сеткили-биле чугаалады.
– Көрдүң бе, Аңгыр! Сен даргалар мурнунга номчууруңдан коргар кижи болгай сен. Ам кортпайн, кайы-даа даргага номчуп, билбээн чүвеңни айтырып ап тур – деп, башкым сургады.
– Коргар боор бе? Чазыпса, бодунга чүвүрүн ужулдургаш, хөй-даа эвес, он кагар-ла чүве болгай. Ында чүү боор – деп, Долмажап немеди.
– Мурнунда болза ам «Идегел, оюн дүлгүүр» деп чүвелер эртер чүве болгай. «Сагаан толагай» деп чаа үжүк соонда, ону-даа эртпес, чоорту-ла үжүглеп, үжүктерниң өскерилгелерин чоорту өөрени бээр апарган улус болгай бис база ынчалдыр өөренир бис – дээш, башкым ам үжүгледирин, бижиирин кол өөредип турган. Номчуур ном чок кончуг берге турган ийик бис.
НАМ СУРГУУЛУНЧЕ
1928 чылдың күскээр кыжын. Даады-ла ындыг бооп турар хөлзээн аразында бистиң нам, салуучут хорааларынга бир солун аалчы чедип келди. Тавак хээлиг, көк торгу-биле додарлаан, чап-чаа хураган кежи тоннуг, хилиң-кара кидис идиктерлиг, алдын-өлзей удазын-биле угулзалаан кыдат дооржактыг, чүң-биле аргаан ала моюн-ораарны мойнун бир ораагаш, хөрек шавыштыр оргумчулай ийи быгында, курунга кызыткылаан; шокарара берген ак арынныг, улуг-улуг карактарлыг, узун ак эр хеп-хенертен хап келген, дөрт даргам дөртелээ чиик-чиик уткуп:
– Дарга, амыр-ла!
– Дарга, амыр-ла!
– Ча, дарга орук-суур чиик-чаагай моорлап келди бе?
– Соок-даа шору дыңзый берип-тирий мооңар! – дишкен, ана өл хаак дег эглиңейнип турлар. Белен-селен чүве-даа ыыттавас, эглиш-даа дивес, ойтагар сынныг Даңзырың безин ээлдек:
– Ча, төп черивисте албан-ажыл чиик-чаагай-ла саадап тур силер бе, аңар? – дээш, аалчыдан карак албайн-дыр.
– Бадып ора, Үстүү-Шынаа, Ийи-Тал ынчаар аалдарывыска кирип, шайлап эрттиңер ыйнаан аңар! – дээш, черле ооң-биле дораан-на чер-чурту чаңгыс алышкылар ышкаш, каткы-итки, оюн-баштак-биле дүрген-не чылыктырыксаан ышкаш, Долмажап-ла хамыкты мурнаан, хааладыр каттырып, хөөледир хөөреп тур.
Мен дээрге ындыг ужуражылгаларда, өгге болза, олбук-кудус чада кааптар, бажыңга болза, стол, сандай чедиштир сала кааптар, дүрген-не печканы хөөмейледип, бараан болур хүлээлгем ындыг.
– Төп хораадан улуг дарга моорлап келген-дир, көрдүң бе! Эки аъш-чемиң бодан! – деп, сагындырыгны бүдүү ала каапкан мен. Дораан-на паштаныр өөмде изиг шайны шайыладыр эзип, чес, хола ийи доңгуумну аппарып бээр дээн кыстар ышкаш, хүлүмзүртү чүлгүп, боова-боорзактыг, бурум чигирлиг тавак-даа доңгулардан чыда калбас деп эдерти сала бээдим.
Баштайгы мендилежиг аразында-ла, мени эң баштай-ла аревэге киирип алырда, Ары Амырактың Кара-Чудук алаагынга чораан даргам ол деп танып каан мен. Ынчангаш харын бижииргээн, корткан-даа ышкаш, арнынче удур көрбейн турган мен.
Боду ындыг Долмажап ден шаалааш, хөөрүү эвес, арай ыыттавас, улуг карактары-биле ылавылап көрүп каап орар эр чүве. Ынчан аныяк-даа, чаа-ла сургуул доозуп, ажыл-албанга кирип чораан үези ол ыйнаан ооң. Даргалар ону чок черинге Санчаа дарга дижир чүве ийин.
Ийи хорааның чаңгыс албан кылыр бажыңынга орун салып, ажылдаар-даа, чурттаар-даа чери ол кылдыр түр доктаап туруп алган. Оон-на дарганың чүге моорлап келген, кандыг ажыл кылып турарын бодумнуң хире-шаам-биле биле-даа бердим.
1928-29 өөредилге чылында намның төп сургуулунга өөренир сургуул хавырып келген чүвең иргин. Бо чылгы чыылда болза мурнундаагы чылдарда «хавырып» тургунындан өске – онзагай чыылда кылып, ынчангаш харын Төп хораадан тускай сургакчылар үнүп турары бо чүве-дир. Мооң мурнунда чылдарда улустуң хөөн-туразын-даа илередип барымдаалавас, аныяк-ла
болза «хавырып» алыр дээр, шеригге хавырар дээнзиг. Эң-не буруу чүве – аңгы-ызыгуурун барымдаалавас. Ядыы арат чоннуң ажы-төлүн кызып киирерин оралдашпас, харын-даа чүү-даа болза бижик-үжүк деп чүвениң амданын ала берген, шаа барып албан-херекти холунга алыр дээн дүжүмет, лама-хуурак улустуң ажы-төлү мурнай берген турганын чазап турар. Ам намның төп сургуулунга ядыы араттарның ажы-төлүн киирер. Ооң-биле кады черле сүзүк-туралыг, аргалыг-ла болза, бодунуң чүге өөренир сорулгазын билир, идепкейлиг, медерели чырый берген кижилерни эки туразы-биле, харын-даа дилеп, күзээни-биле киирер ужурлуг деп келген. Ынчангаш ам суму бүрүзүнче сургакчы аъткарар. Хамык нам, салуучут кежигүннериниң даңзы бүрүткелин шүүп, үүрлерден кожуун хораазынга чедир боттары илередип үндүрер ужурлуг апарган. Оон-моон активтерни эккеп, көдээже үндүрүп турар. Кайы-даа хорааларга бо-ла келгилээр: мөге Чүлдүм, Көкпек-Кара, Торлаажык, Алдын-оол, Дажы-Билбии дээр бижээчилерни таныыр апарган мен.
Бо чылгы сургуул озалдаан, далажыр-ла дижип турар. Мен бир-ле чай аразында, Байыр-оол даргамдан айтырдым.
– Бо нам сургуулу деп чүве кайы хире берге чүвел? Мен ышкаш кижилер шыдаар хире чүве болза, барыксанчыг-ла чүве-дир…
Кижим, мени ам чаа көрүп каан чүве дег, карактарымче ылавылап көргеш, кыптыгып:
– Аа хувура! Сени мырай дүжүмде чок уткан-дыр мен, нөгер! Чүге биеэк-ле ыыттаваан сен? Шыдавайн канчаар! Чогум-на баар кижиниң бирээзи сен сен! – деп, мени дораан-на тудуп, баглап алыр чыгыы, кырымда-ла келди.
– Таанда. Кыжырып олур боор силер… Мен кайын шыдаар мен.
– Кыжырыыр чүве бе? Сени каяа кыжырып чоржук мен… Бужар бүдүүлүк сойлукту мону. Ам дораан-даа болза, даштын бажыңда Төп хораа даргазынга бараалы! – деп, даргам мырай хорадай берген. А мээң бодумнуң ыя аразында сүнезиним шуут-ла Кызыл кодаже ужуп чорупту-даа ышкаш.
– Чок-чок, аан, дарга… Амдыызында ол улуг даргага баарга, кайыын боор. Бир эвес силер-ле шыдаар деп бүзүредир болзуңарза, меңээ оон өске кым-даа херек чок. Мен чоруксааш, ийи хонукта удувадым. А сөглээр дээш ыядып, дидинмейн турдум. Бистиң Өвүрден Кертиилдей, Допул суглар база чораан-на болгай эле?
– Чугаажок! Сен ам ыыттавайн, ажылың кыл. Эки белеткенип тур, мен билгей мен аан. Ам чаа-ла бо Дус-Даг, Хендерге, Шагаан-Арыгның кежигүннерин шүүп олурдум. Боду эки тура-биле өргүүдел1 бижип кире бээр хире үжүк шокарлаар арат оол көңгүс тыппадым.
– А мен чоруп көрейн дээрге, өргүүдел кирер дизе, бижик билбес кижи черле канчаарыл? – деп айтырдым.
– Ол-дур ийин харын… А бир эвес «мен мындыг чиңгине ядыы арат мен. нам сургуулунга өөренгеш, арат чонга мындыг-мындыг дузаны чедирер мен» дээн чижектиг сорулгазын аас-биле чугаалап кээр кижи болза дедаан…
– Ага, ам бир чүве бодап алдым! Сен шуут билдириишкин киирип болур сен. Билдиң бе?
– Канчап? Моолдап билир эвес. Анаа аас-биле болза күзелим чугаалап, дилеп болур-ла мен.
– Ол-ла! Сээң күзелиңни мен допчу диизелеп бижип бээр мен. Сен ону бодуң холуң-биле хоолгалап бижип аар сен. Ам чугаажок. Ындыг-дыр аа?
– Ындыг-дыр. Бижиир мен!
Байыр-оол дарга мээң ол өргүүделим диизезин бижиирде, албан-биле мени кел деп алгаш:
– Че, Аңгыр, билдириишкинге чүү-чүү деп бижиир мен? Бодалың чугаалап бер – деп бо ыйнаан.
– Мен болза чиңгине ядыы арат-тыр мен. Нам сургуулунга өөренир күзелим улуг-дур. Ынчангаш мени чорударыңны мөгейип, чалбарып диледим дээйн – дидим.
– Охай-охай, күжүр эрни! Ам-даа, ам-даа! – деп, амырап-даа орар ышкаш.
– Эй, ол-даа берге ышкаш, Соксап-ла көрейн. Ам чүү-даа тыппас мен…
– Чүге, чүге? Соксаар деп чүңүл! Хөлчок эки эгеледиң. Ам чүгле эки, кызып өөренир мен дээн ышкаш сорулгаң, бады даңгырааң бээр хевирлиг сөстер чок болду. Ону немеп көр.
– Че, ындыг болза, мынча деп бижиир-дир – деп, дүне удуп чадап чыда бодап алган бодалымны ыяды-ыяды сактып келдим.
– Охай-охай, чугаала харын. Далашпа – деп, даргам четкилеп шүүрээр чыгыы манап олур.
– Мен болза Таңды Тывазының хувискаалдыг салуучуттуң эвилелиниң кежигүнүнге киреримде, эртем-союлга өөренгеш, караңгы бүдүүлүк арат түменни кегээредип алырынга амы-бот хайыра чок чүткүүр деп бады даңгыраам берген ийик мен. Ынчангаш дыка өөрениксээр мен. Нам сургуулунга киирип алыр болза, бар-ла шаам-биле өөренип, бети-ле дизе, Дус-Даг сумузунуң бижээчизинге чедир өөренир мен дээр ол-ла! – дээш, хаваам дуй туттунуптум.
– О-о! Мырай-ла бүрүн диизелептиң. Көңгүс немээр чүве чок – дээш, даргам каткы-иткизи медээжок.
– Ча-чаа, хей чүвени. Каттырып орган чүйүк силер… – деп, дер-бузум-даа аажок.
– Ча, ам болган. Мен ол-ла хевээр бижий шааптайн. Сен оон дүжүрүп бижиир сен. Барып ажылдап тур че.
«Эх, дадайым! Чүү-ле болур болду!» деп, чүрээм кыймыңнавышаан, одум-пажымны, бодум хөңнүм ышкаш, шыйылады хайындырып, эң чиңге, ээлдек баштыг бийиримни шалып, хоюг кара бегени шала суугады хоюдуп тур мен оң.
Даргам диизени дыка тода бижээш, ийи-үш улай номчуп бергеш: