Русская литература ХХ века
Традиции и новаторство в русской литературе на рубеже XIX - ХХ веков. Новые литературные течения. Модернизм.
Трагические события эпохи (Первая мировая война, революция, гражданская война, массовые репрессии, коллективизация) и их отражение в русской литературе и литературе других народов России. Конфликт человека и эпохи. Развитие русской реалистической прозы, ее темы и герои. Государственное регулирование и творческая свобода в литературе советского времени.Художественная объективность и тенденциозность в освещении исторических событий. Сатира в литературе.
Великая Отечественная война и ее художественное осмыслениев русской литературе и литературе других народов России. Новое понимание русской истории. Влияние «оттепели» 60-х годов на развитие литературы. «Лагерная» тема в литературе. «Деревенская» проза. Обращение к народному сознанию в поисках нравственного идеала в русской литературе и литературе других народов России. Развитие традиционных тем русской лирики (темы любви, гражданского служения, единства человека и природы).
Литература народов России
Отражение в национальных литературах общих и специфических духовно-нравственных и социальных проблем.
Произведения писателей – представителей народов России как источник знаний о культуре, нравах и обычаях разных народов, населяющих многонациональную Россию. Переводы произведений национальных писателей на русский язык.
Плодотворное творческое взаимодействие русской литературы и литературы других народов России в обращении к общенародной проблематике: сохранению мира на земле, экологии природы, сбережению духовных богатств, гуманизму социальных взаимоотношений.
ОСНОВНЫЕ ТЕОРЕТИКО-ЛИТЕРАТУРНЫЕ
ПОНЯТИЯ
ü Фантастика.
ü Литературные направления и течения: символизм, акмеизм, футуризм.
ü Основные факты жизни и творчества выдающихся русских писателей ХХ века.
ü Жанры литературы: рассказ, очерк, поэма, баллада;
ü Система образов.
ТРЕБОВАНИЯ К УРОВНЮ
ПОДГОТОВКИ ВЫПУСКНИКОВ
В результате изучения литературы на базовом уровне ученик должен
Знать/понимать
ü образную природу словесного искусства;
ü содержание изученных литературных произведений;
ü основные факты жизни и творчества писателей-классиков XIX-XX вв.;
ü основные закономерности историко-литературного процесса и черты литературных направлений;
ü основные теоретико-литературные понятия;
Уметь
ü воспроизводить содержание литературного произведения;
ü анализировать и интерпретировать художественное произведение, используя сведения по истории и теории литературы (тематика, проблематика, нравственный пафос, система образов, особенности композиции, изобразительно-выразительные средства языка, художественная деталь); анализировать эпизод (сцену) изученного произведения, объяснять его связь с проблематикой произведения;
ü соотносить художественную литературу с общественной жизнью и культурой; раскрывать конкретно-историческое и общечеловеческое содержание изученных литературных произведений; выявлять «сквозные» темы и ключевые проблемы русской литературы; соотносить произведение с литературным направлением эпохи;
ü определять род и жанр произведения;
ü сопоставлять литературные произведения;
ü выявлять авторскую позицию;
ü выразительно читать изученные произведения (или их фрагменты), соблюдая нормы литературного произношения;
ü аргументированно формулировать свое отношение к прочитанному произведению;
ü писать рецензии на прочитанные произведения и сочинения разных жанров на литературные темы.
В образовательных учреждениях с родным (нерусским) язы-ком обучения, наряду с вышеуказанным, ученик должен уметь:
ü соотносить нравственные идеалы произведений русской и родной литературы, находить сходные черты и национально обусловленную художественную специфику их воплощения;
ü самостоятельно переводить на родной язык фрагменты русского художественного текста, используя адекватные изобразительно-выразительные средства родного языка;
ü создавать устные и письменные высказывания о произведениях русской и родной литературы, давать им оценку, используя изобразительно-выразительные средства русского языка;
использовать приобретенные знания и умения в практической деятельности и повседневной жизни для:
ü создания связного текста (устного и письменного) на необходимую тему с учетом норм русского литературного языка;
ü участия в диалоге или дискуссии;
ü самостоятельного знакомства с явлениями художественной культуры и оценки их эстетической значимости;
ü определения своего круга чтения и оценки литературных произведений.
ü
Родной язык
Пояснительная записка
Программа направлена на практическое овладение фонетическими, лексическими, грамматическими основами родного языка; формирование навыков по всем видам речевой деятельности; знакомство с выдающими деятелями родной литературы.
Цели и задачи обучения родному языку на ступени среднего общего образования:
ü Реализовать культурологические, коммуникативные, лингвистические компетенции в обучении учащихся в русской школе родному языку внедрением требований Федеральных государственных образовательных стандартов;
ü воспитание у обучающихся чувств гражданственности и патриотизма;
ü продолжение информирования духовными, нравственными и культурными понятиями, присущие родному народу;
ü осознание внутренних особенностей языка;
ü развитие интеллектуальных и творческих способностей обучающихся, развитие речевой культуры учащихся, овладение правилами использования языка в разных ситуациях общения, воспитание стремления к речевому самосовершенствованию, осознание эстетической ценности родного языка;
ü совершенствование правильного употребления навыков познания и сравнения единиц языка;
ü развитие навыков работы с текстом;
ü достижение умения употребления изученного в речи и в разных областях общения;
ü развитие грамотности учащихся;
ü развитие мастерства учащихся положительного воздействия собеседнику в процессе общения и общественной адаптации.
Содержание курса для 10 класса
Тел – аралашу чарасы, иҗтимагый һәм сәяси күренеш икәнлеген төшендерү. Сөйләмдә аралашу өлкәләре һәм ситуацияләре. Татар әдәби теленең барлыкка килүе һәм үсеше. Дөньядагы телләр һәм аларны төркемләү. Төрки телләр. башка телләр арасында татар теленең тоткан урыны. Татарлар яши торган төбәкләр. Телнең иҗтимагый күренеш һәм тамгалар системасы булуы. Төрки телләр һәм татар теле. Татар әдәби теле һәм сөйләмдә алардан урынлы файдалану. Икетеллелек һәм күптеллелек. Татар теленең төп тармаклары:фонетика,лексикология, сүз ясалышы, грамматика,орфография һәм пунктуация. Телдән һәм язма сөйләм. Төрле характердагы текстларны укып аңлату, төп мәгълүматны дөрес кабул итү. Сөйләмнең төп берәмлекләре: сүз.,җөмлә, текст. Сөйләм эшчәнлегенең барлык төрләрен (тыңлап аңлау,сөйләү, язу) Татар теленең фонетик,график,орфографик, орфоэпик нормаларын үзләштерүне дәвам итү. Сүзләргә транскрипция ясау.Татар телендә сузык һәм тартык авазларның үзгәрешләре.Сингармонизм законы:рәт гармониясе, ирен гармониясе. Редукция күренеше. Тулы һәм өлешчә редукция. Ике сүз арасында сузыклар үзгәреше. Сузык авазларның үзгәреше. Тартык авазларның үзгәрешен сөйләмдә күрсәтү. Тартыклар ассимиляциясе: уңай һәм кире охшашлану. Тартыклар чиратлашу. Интонация. Басым: иҗек басымы,тоташ басым. Сүз төркемнәрендә басым куелышы. Пауза. Сөйләм темпы Орфоэпия турында төшенчә. Татар орфоэпиясе: әйтелеше белән язылышы арасында аерма булган очраклар,әдәби әйтелешне бозу очраклары һәм сәбәпләре. Орфографик принциплар,орфографиянең кыен очраклары. Авазларның дәрес әйтелеше..Сүзләргә фонетик анализ ясау. Бу өлкәләрдә эшләгән галимнәр һәм аларның төп хезмәтләре. Лексика һәм лексикология турында төшенчә. Лексикология фәне, аның тармаклары. Абсолют һәм идеографик синонимнар. Антонимнар. Сүзнең күп мәгънәлелеге. Сүзнең лексик мәгънәсе. Омонимнар. Аларга якын сүзләр. охшаш яңгырашлы сүзләр. Фразеологизмнар. Фразеологик әйтелмәләр, аларның лексик мәгънәсе. Аларның төрле стильләрдә кулланылышы һәм сөйләмдәге вазифасы. Сүзнең килеп чыгышы. Алынма сүзләр.Калькалар. Тарихи сүзләр,архаизмнар һәм неологизмнар.актив һәм пассив сүзләр. неологизмнар барлыкка килүе. Лексикография. Төрле типтагы сүзлекләр,алардан файдалану. Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы буенча үтелгәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү:сүзнең тамыры, нигезе һәм кушымчалар.Ясагыч кушымчалар, фонетик ысул белән ясалган сүзләр,ике яки берничә тамыр берегеп ясалган сүзләр,кушма сүзләр,тезмә сүзләр, парлы сүзләр,кыскартылма сүзләр. Татар һәм рус телләрендәгет сүз төзелеше һәм сүз ясалышы үзенчәлекләре. Тамыр үзенчәлеге. Морфетмалар ялгану тәртибе. Арадаш аттестация эше.Бәйләешле сөйләм телен үстерү.
10 класс Укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә таләпләр:
Укучы белергә тиеш:
- тел – иҗтимагый күренеш, төп функцияләре;
- төрки телләр группасы, башка телләр арасында татар теленең урыны;
- тел һәм сөйләм, сөйләм төрләре;
- татар телендә авазлар үзгәреше, басым, интонация;
- икетеллелек һәм күптеллелек;
- лексика, лексикология;
- тел өлкәсендә эшләгән галимнәр, аларның хезмәтләре.
Укучы үзләштерергә тиеш:
- татар телендәге сузык һәм тартык авазларның акустик-артикуляцион үзгәрешләрен белү. Сингармонизм законын, рәт һәм ирен гармониясен белү. Авазларны дөрес әйтү.
- сүз басымы белән логик басымны дөрес кую. Сөйләмдә дөрес интонация куллану.
- сүзләргә фонетик анализ ясау.
- сүзләргә транскрипция ясау.
- аваз һәм хәреф төшенчәләрен аеру. Татар теленең язу тарихын, орфографик принципларын үзләштерү.
- татар теленең сүз байлыгын барлау, аңа характеристика бирү.
- сүзләрнең һәм фразеологик әйтелмәләрнең лексик мәгънәләрен аңлату, аларга синоним һәм антонимнар табу.
- аңлатмалы, энциклопедик, этимологик, тәрҗемәле сүзлекләр белән эшләү.
Содержание курса для 11 класса
Программаның эчтәлеге
Грамматика
Грамматика турында төшенчә. Грамматиканың бүлекләре, аларның өйрәнү объекты һәм үзара бәйләнеше турында гомуми мәгълүмат.
Татар теле грамматикасына нигез салган галимнәр, аларның төп хезмәтләре.
Сүз төзелеше һәм сүз ясалышы
Тел белеменең әлеге бүлеген өйрәнү мәсьәләсе. Бу өлкәдә эшләгән галимнәр, аларның төп хезмәтләре турында кыскача мәгълүмат. Алдагы сыйныфларда сүз төзелеше һәм сүз ясалышы буенча үткәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү: сүзнең тамыры, нигезе һәм кушымчалар; сүз ясалу ысуллары. Татар һәм рус телләрендәге сүз төзелеше һәм сүз ясалышы үзенчәлекләре. Сүзләрнең төзелешен һәм ясалышын тикшерү.
Морфология.
Алдагы сыйныфларда морфология буенча үткәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү:сүзләрне төркемләү принциплары; татар телендә сүзләрне төркемләү мәсьәләсе һәм сүз төркемнәре: исем, сыйфат, сан, рәвеш, алмашлык, фигыль, аваз ияртемнәре, хәбәрлек сүзләр; бәйлекләр, теркәгечләр; кисәкчәләр, ымлыклар. Сүзләргә морфологик анализ ясау.
Синтаксис һәм пунктуация
Алдагы сыйныфларда синтаксис һәм пунктуация буенча үтелгәннәрне кабатлау һәм тирәнәйтү: синтаксик берәмлекләр: сүз, сүзтезмә, җөмлә кисәкләре, җөмлә һәм текст; гади җөмлә синтаксисы: тезүле һәм ияртүле бәйләнеш, сүзтезмәләр, җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләре, җөмләләрне төркемләү принциплары һәм аларның төрләре, сүз тәртибе; кушма җөмлә синтаксисы: кушма җөмләләрнең форма һәм мәгънә ягыннан төрләре; ике компонентлы һәм катлау лы кушма җөмләләр; текст синтаксисы: тезем; чит сөйләмле текст. Автор сөйләме һәм чит сөйләм: туры сөйләм, кыек сөйләм, уртак сөйләм үзенчәлекләре. Татар телендә тыныш билгеләрен кую принциплары һәм үзенчәлекләре. Татар һәм рус телләрендә синтаксис һәм пунктуация үзенчәлекләре. Гади һәм кушма җөмләләргә синтаксик анализ ясау.
Стилистика һәм сөйләм культурасы. Татар әдәби теленең функциональ стильләре.Төрле эш кәгазьләре (белдерү, беркетмә, тезис, конспект, доклад) язу.
Иҗтимагый-публицистик стильдәге текстларны тәрҗемә итү..Актуаль темага сөйләшү үткәрү
11 класс язык.
- Укучыларның әзерлек дәрәҗәсенә таләпләр:
- Укучы аңларга тиеш:
- - телнең төп функцияләрен белү;
- - “сөйләм ситуациясе”, “әдәби тел”, “ тел нормасы”, “сөйләм культурасы” төшенчәләренең мәгънәләрен аңлау;
- - татар әдәби теленең орфоэпик, лексик, грамматик, орфографик һәм пунктуацион нормаларын белү;
- - тормыш-көнкүреш, иҗтимагый-мәдәни, фәнни-уку, рәсми эш стильләрен, аларга бәйле булган сөйләм әдәбе нормаларын куллану;
- - телдән һәм язмача белдерелгән төрле фикерләргә эчтәлеге һәм формасы ягыннан чыгып бәя бирү;
- - текстка лингвистик анализ ясау;
- - тел белән халык тарихы, мәдәнияты тыгыз бәйләнгән булуны аңлау.
- Укучы үзләштерергә тиеш:
- Сүз төзелеше һәм ясалышы буенча:
- Татар теленең ялганмалы (агглютинатив) табигатен аң лау. Сүзләрнең мәгънәле кисәкләрен билгели белү. Тамыр, нигез һәм кушымчаларга аңлатма бирү. Сүзләрне төзелеше һәм ясалышы буенча тикшерү.
- Морфология буенча:
- Сүзләрне төркемләү, сүз төркемнәренең үзенчәлекләрен билгеләү, аларның лексик-грамматик, морфологик һәм син-таксик билгеләрен аңлау. Өйрәнелгән сүз төркемнәренең морфологик билгеләрен күзаллау. Татар телендә исемләшә торган сүз төркемнәрен барлау. Сүз төркемнәренә морфологик анализ ясау.Аларның төрле ысуллар белән ясалуын белү.
- Синтаксис һәм пунктуация буенча:
- Өйрәнә торган синтаксик берәмлекләрне аңлау. Җөмләләрне сүзтезмәләргә таркату. Иярүче һәм ияртүче сүзләрне билгеләү, алардан бәйләүче тел чараларын табу. Сүзтезмә белән җөмләнең бер-берсеннән аермасын та ный белү. Җөмләнең әйтү максаты буенча төрен, интонация, логик басым һәм сүз тәртибен белү. Гади җөмлә төрләрен билгеләү. Җөмләнең баш һәм иярчен кисәкләрен табып, аларның кайсы сүз төркемнәре белән белдерелүен күрсәтү. Гади һәм кушма җөмләләрне аера белү. Җөмләдә тиңдәш кисәкләрне, кереш һәм эндәш сүзләрне табу. Җөмләнең аерымланган кисәкләрен билгеләү. Туры һәм кыек сөйләмнең үзенчәлекләрен аңлау. Тыныш билгеләрен куюны аңлату. Җөмлә ахырында, аерымланган кисәкләр янында, тиңдәш кисәкләр, эндәш һәм кереш сүзләр янында тыныш билгеләре кую. Ия белән хәбәр янында сызык кую очракларын белү. Тезмә һәм иярченле кушма җөмләләрдә, катлаулы кушма җөмләләрдә тыныш билгеләрен кую. Диалог һәм туры сөйләм янында тыныш билгеләрен кую
- II Сөйләм эшчәнлеге буенча мәгълүматлылык
- Телдән һәм язма сөйләмдә: репродуктив сөйләм: укылган яки тыңланган текстның эчтәлеген сөйләү яки язу; продуктив сөйләм: бирелгән тема буенча тиешле әдәби нормаларга җавап бирә торган һәм эзлекле итеп оештырылган сөйләм. Төрле эш кәгазьләрен яза белү. Караган фильмга яки спектакльгә, укылган китапка бәяләмә язу. Төрле китапларга аннотация язу. Газета-журналларга мәкаләләр язу.Тезислар, рефератлар, докладлар язу
Родная литература
Пояснительная записка
Цели и задачи обучения родной литературе:
ü чтение и изучение художественных произведений, знакомство с биографическими сведениями о мастерах слова и историко-культурными фактами, необходимыми для понимания включенных в программу произведений;
ü освоение знаний о родной литературе, ее духовно-нравственном и эстетическом значении; о выдающихся произведениях родних писателей, их жизни и творчестве;
ü овладение умениями творческого чтения и анализа художественных произведений с привлечением необходимых сведений по теории и истории литературы; умением выявлять в них конкретно-историческое и общечеловеческое содержание, правильно пользоваться родним языком;
ü воспитание духовно-развитой личности, осознающей свою принадлежность к родной культуре, обладающей гуманистическим мировоззрением, гражданским сознанием, чувством патриотизма; воспитание любви к родной литературе и культуре, уважения к литературам и культурам других народов; обогащение духовного мира школьников, их жизненного и эстетического опыта;
ü развитиепознавательных интересов, интеллектуальных и творческих способностей, устной и письменной речи учащихся; формирование читательской культуры, представления о специфике родной литературы в ряду других искусств, потребности в самостоятельном чтении художественной литературы, эстетического вкуса на основе освоения художественных текстов.
Содержание курса для 10 класса
Программаның эчтәлеге
Татар әдәбияты тарихына кереш. Әдәбиятның чорларга бүленеше. Кол Гали. “Кыйссаси Йосыф” поэмасы. Кол Гали. “Кыйссаси Йосыф” поэмасын ныгыту. Алтын Урда чоры тарихы. Сәйф Сараи. “Сөһәил вә Гөлдерсен”дастаны. “Идегәй” дастаны. “Идегәй” дастанын ныгыту. Казан ханлыгы чоры әдәбияты һәм мәдәнияте турында кыскача мәгълүмат. Мөхәммәдьяр иҗаты. Мөхәммәдьяр. “Төхфәи мәрдан” поэмасы. Мөхәммәдьяр. “Төхфәи мәрдан” поэмасын йомгаклау. XVII-XVIII йөз әдәбиятына кыскача күзәтү.Мәүлә Колый иҗаты. XIX гасыр әдәбиятына һәм мәдәниятына күзәтү. Габделҗәббар Кандалый. Тормыш юлы һәм иҗаты. Габделҗәббар Кандалый. “Сахибҗәмал” поэмасы.Шиһабеддин Мәрҗани иҗаты. Шиһабеддин Мәрҗани турында татар әдипләре. Мифтахеддин Акмулла. Тормыш юлы һәм иҗаты. Мифтахеддин Акмулла иҗатыннан үрнәкләр. Каюм Насыйри. тормышы һәм күпкырлы эшчәнлеге. Каюм Насыйри “Әбугалисина кыйссасы” турында. Каюм Насыйри китапларыннан үрнәкләр. Йомгаклау. Муса Акъегетзадә иҗаты. Муса Акъегетзадә. “Хисамеддин менла” повесте. Муса Акъегетзадә. “Хисамеддин менла” повестен йомгаклау. Заһир Бигиев. Тормыш юлы иҗаты. Заһир Бигиев. “Меңнәр, яки гүзәл кыз Хәдичә” романы. Заһир Бигиев. “Меңнәр, яки гүзәл кыз Хәдичә” романында образларның бирелеше. Заһир Бигиев. “Меңнәр, яки гүзәл кыз Хәдичә” романын йомгаклау. XX йөз башы әдәбиятына күзәтү. Гаяз Исхакый иҗаты. Г.Исхакый. “Ул әле өйләнмәгән иде” әсәре. Г.Исхакый. “Ул әле өйләнмәгән иде” әсәрендә катнаш гаилә мәсьәләсенең чагылышы. Габдулла Тукай иҗаты. Габдулла Тукай. ”Сәрләүхәсез”,”Өзелгән өмид” шигырьләре. Композитор Нәҗип Җиһанов. Рәссам Бакый Урманче иҗаты. Дәрдемәнд. Тормыш юлы һәм иҗаты. Дәрдемәнд иҗатыннан үрнәкләр. Дәрдемәнд иҗатыннан үрнәкләр. Аларның темасы,идеясе. Сәгыйть Рәмиев. Тормыш юлы һәм иҗаты. Сәгыйть Рәмиев. “Таң вакыты”, “Мин” шигыре. Галиәсгар Камал иҗаты. Г.Камал. “Бүләк өчен” комедиясе. Г.Камал. “Бүләк өчен” комедиясе. Әсәрнең проблематикасы, образларның бирелеше. Артист һәм язучы Габдулла Шамуков иҗаты. Фатих Әмирхан иҗаты. Ф.Әмирхан. “Хәят” повесте. Ф.Әмирхан. “Хәят” повесте. Әсәрнең идеясе Мирхәйдәр Фәйзи иҗаты. М.Фәйзи. “Галиябану” драмасы. М.Фәйзи. “Галиябану” драмасында образлар бирелеше. М.Фәйзи. “Галиябану” драмасы.Шәехзадә Бабич иҗаты. Ш.Бабич. Язгы җыр.Татар каһарманнары. Мәгърифәт учаклары (мәшһүр татар мәдрәсәләре). Милләтнең киләчәге. Минем Ватаным. .” Шүрәле” балетын карагач...” Тарих һәм сәнгать. Минем яраткан героем. Татар артистлары. Сәламәтлек һәм спорт. Минем яраткан китабым. Г.Исхакый. Кәләпүшче кыз. Ф.Әмирхан. “Хәят”. Ибраһим Нуруллин. Тукай.Арадаш аттестация эше. Совет чоры әдәбияты. И. Юзеев “Гашыйклар тавы” З. Хәкимнең “Телсез күке” әсәре. А. Гыйләҗевның “Йәгез бер дога” әсәре. М. Хәбибуллин“Кубрат хан” романы. Р. Харис “Сабантуй” әсәре Р. Фәйзуллин “Яшь чак”, “Туган ягым” шигыре, Зөлфәт “Колын”
Укучы белергә тиеш:
- әдәби – тарихи процессның төп закончалыкларын, әтапларын,чор әдәбиятына зур өлеш керткән әдипләр иҗатын белү.
- әдәбият тарихы һәм теориясе буенча белемнәргә (тема. Проблема, идея, пафос, образлар системасы, сюжет – композиция, телнең сәнгати сурәтләү чаралары, әдәби деталь) нигезләнеп, әдәби әсәрне анализларга һәм шәрехләргә.
- әсәрне чорга хас әдәби юнәлеш белән бәйлелектә тикшерергә, аҗлатырга.
- Шигырь һәм поэманың үзенчәлекләрен белү.
- Комедия жанры турында аңлатып бирә белү.
- Әәби әсәрнең сюжетын тотып ала белү.
- Уңай герой, лирик герой төшенчәләрен аера белү.
- Әдәби әсәрләрдән сурәтләү чараларын таба белү.
- Әдәбиятка бәйле рәвештә сынчы кебек терминны аңлатып бирә белү.
- Укылган текст турында әңгәмәдә катнаша алу, сөйләмдә гади һәм җәенке җөмләләрдән файдалана алу.
- Укылган текстның эчтәлеген сөйли һәм нәтиҗә ясый белү, аңа үз мөнәсәбәтеңне белдерә алу.
- Уку һәм сөйләм барышында орфоэпик нормаларны саклау.
Укучы үзләштерергә тиеш:
- Әсәрне сәнгатьле һәм дөрес итеп уку.
- Укылган әсәрләрнең эчтәлеген өлешчә яки тулы аңлау һәм сөйләү, укыганда сүзлекләр куллана белү.
- Әдәби әсәрне кабул итү һәм анализлау.
- Текст буенча план төзү.
- Әдәби әсәрнең төрен һәм жанрын ачыклау.
- Образларга характеристика бирү.
- Өйрәнелгән әсәргә һәм темага бәйле телдән һәм язмача үз фикереңне белдерү.
- Ятлаган әсәрне аңлап һәм сәнгатьле итеп сөйләү.
Содержание курса для 11 класса
1917-1920 нче еллардагы тарихи вакыйгаларга, әдәбиятка күзәтү ясау
1917нче елдан соңгы тарихи вакыйгаларның әдәбиятка йогынтысы.Революция тарафдарларының 1917 елның 7 ноябренә кадәр биргән вәгъдәләре: халыкка җир, ирек, тынычлык бирү, милли мәсьәләне гадел хәл итү. Яңа көч белән кабынган гражданнар сугышының авыр нәтиҗәләре. Әдәбиятта көрәш темасының үзәккә куелуы. Әдәбиятта аеруча характерлы әсәрләр: «Ул кем?» (М. Гафури), «Каравылда» (М. Максуд), «Чәчәктән һәйкәл» (Ф. Бурнаш), «Декламацияләр» (Г. Камал) һ. б. Революцион көрәшнең бер гаилә кешеләрен аеруны сурәтләгән әсәрләр: «Канлы көннәрдә» (Ш. Усманов), «Яңа кешеләр» (Г. Ибраһимов). Ф.Әмирханның “Шәфигулла агай” (м) әсәрендә үзенчәлекле герой 1920-1930нчы еллар әдәбиятына күзәтү
Гражданнар сугышы, ачлык темаларының даими яктыртылуы. Яңа газеталар, журналлар чыгу. Аларның партия идеологиясен пропагандалауга керткән өлеше, әдәби әсәрләрдә үткәрелергә тиешле идео-логик якка нык тәэсире. Төрле әдәби төркемнәр барлыкка килү. Берберенә каршы килүче әдәби агымнарның (пролетар юнәлеш, футуризм, имажинизм һ. б.) яшәвенә мөмкинлекнең вакытлыча сакланып калуы Әдәбиятта аеруча еш очрый торган темалардан: кеше бәхете: «Мәхәббәт тәүбәсе» (Һ. Такташ), «Шобага» (К. Нәҗми), революциянең кеше язмышына ясаган тәэсире: «Яр буендагы учаклар» (К. Нәҗми), «Эшче»(М. Гафури), «Бәхет» (М.Җәлил) һ. б; яңа чынбарлыкны сурәтләүд; сәнгатьлелеккә игътибар арта төшү: «Ил кызы», «Краском мәхәббәте» (Ш. Усманов). Татарстан һәм СССР язучыларының беренче съездь: (1934). Социалистик реализм иҗат методы, аның үзенчәлекләре. Әдәби иҗатка административлык алымнары белән тәэсир итү, моның нәтиҗәләре: «Агыйдел» (М. Әмир). Җәмгыятьтә әхлак нигезләрен аңлауда кискен борылыш: Г. Кутуй әсәрләре. Гореф-гадәтләрнең күпчелеген санга сукмау, динне кире кагу. Күмәк хезмәтне данлау: «Кояшль: яңгыр» (К.Нәҗми). Шәхес культының җәмгыятькә һәм әдәбиятка китергән гаять зур зарары. Һ.Такташ иҗаты. ”Мәхәббәт тәүбәсе” поэмасында реалистик образлар бирелеше (м) Поэмада чагылыш тапкан мәсьәләләр.Г.Кутуй иҗаты. “Тапшырылмаган хатлар” әсәрендә төп тема һәм карашлар. Әсәрдә мәхәббәт, гаилә, бэхет мәсьәләләренең бирелеше.
1940-1950 нче еллар әдәбиятына күзәтү. Әдәби төрләр һәм жанрлар
Бөек Ватан сугышы алды һәм сугыш чоры татар әдәбияты. Язучыларның сугышта корал һәм каләм белән катнашуы. Тылдагыларның фидакяр хезмәте һәм иҗаты. Иҗатта җиңүгә булган омтылышның үзәктә торуы. Сугыш һәм кеше, ил язмышы мәсьәләсенең барлык жанрлар өчен дә уртаклыгы. Шигърият, хикәянең активлашуы. Драма әсәрләре, аларның бу чордагы төп юнәлеше. М. Җәлил, Ф. Кәримнәрнең татар шигъриятен үстерүдәге рольләре. Т. Гыйззәт, М. Әмир, Н. Исәнбәт, Г. Кутуй, И. Гази, А. Шамов һ. б. әсәрләре. 1950 нче елларда да сугыш темасының дәвам иттерелүе. С. Хәким, Н. Арсланов, Г. Хуҗиев, Ф. Хөсни, А. Шамов, И. Гази һ. б. поэмалары, хикәяләре һәм повестьлары. М. Әмир, Р. Ишморатларның драма әсәрләре. Г. Әпсәләмов романнары. Г. Бәшировның «Намус» романы. 1950 нче еллар урталарында шәхес культының фаш ителүе. Г. Ибраһимов, К.Тинчурин, Ш. Усманов, Г. Толымбайский, Ф. С- Казанлы, Ф. Бурнаш, И. Салахов һәм башкаларның исемнәре, әсәрләре кайту. Х.Туфанның намуслы исеме торгызылу, аның әдәбиятка кайтуының шигърият үсешендәге әһәмияте.М. Җәлил иҗаты. “Хуш акыллым” (м) шигырендә идея кыйммәте. “Моабит дәфтәрләре” циклына күзәтү. “Кошчык”,”Ышанма” шигырьләре. Әдәбиятта һәм музыкада, сәнгатьтә Җәлил образы бирелеше. Ф. Кәримнең тормыш һәм иҗат юлы. “Сибәли дә сибәли”, “Ант”, “Ватаным өчен”, Теләк” шигырьләре. Ф.Кәрим “Разведчик язмалары ” повесте (өзек “Сөйләр сүзләр бик күп алар”..Язучы иҗатында Ватанны ярату, азатлык өчен көрәш
1960нчы еллар һәм хәзерге чор әдәбиятына күзәтү. Татар әдәбиятында тридицияләр һәм яңару процессы
1960нчы еллар һәм хәзерге чор әдәбиятына күзәтү. Татар әдәбиятында традицияләр һәм яңару процессы. Илдә илленче еллар урталарыннан соң булган кайбер уңай үзгәрешләрнең әдәбиятка тәэсире. Ә. Еники, А. Гыйләҗевнең тоталитар режимны тәнкыйтьләгән әсәрләре: «Саз чәчәге», «Рәшә» (Ә. Еники), «Өч аршын җир» (А. Гыйләҗев). Тарихи теманың әкренләп үзләштерелә башлавы: «Итил суы ака торур» (Н. Фәттах); Михаил Худяков, Һади Атласи, Газиз Гобәйдуллин һ. б. галимнәрнең тарихи хезмәтләре кайтуның әдәбиятка тәэсире. Г. Исхакый исеменең һәм әдәби мирасының халыкка кайтуы, моның сүз сәнгатенә, тарихи фикерләүгә, әдәбият тарихына ясаган зур уңай тәэсире. СССРның таркалуы, әдәбиятта яңа темаларның барлыкка килүе.Х.Туфан иҗаты. “Кайсыгызның кулы җылы?” (м).“Илдә ниләр бар икән?”, “Луиза” әсәрләренең темасын билгеләү, идеясен ачу. (м) “Ә үткәнгә хатлар бармыйлар”, Кармәт истәлекләре” әсәрләре.Туфан иҗатының төп проблематикасы, поэзиягә керткән яңалыгы.
Ф. Хөсни “Йөзек кашы” повесте (м),.“Йөзек кашы”әсәрендә сурәтләү чаралары.Шәхес мөнәсәбәте проблемасы. Г.Бәширов тормыш юлы һәм иҗаты турында белешмә.. “Җидегән чишмә”романы (өзек). “Җидегән чишмә”әсәрендә табигатьне саклауның әһәмиятен ачу, геройларны бәяләүдә табигатькә мөнәсәбәтнең роле. Лирик герой.
С.Хәкимнең тормыш юлы, иҗаты турында белешмә. “Гел кояшка карый тәрәзәләрең” шигыре. “Башка берни дә кирәкми” шигыре. Әсәрләрендә туган якның бирелеше, алардагы нечкә лиризм. Ә. Еники тормышы һәм иҗаты турында белешмә. “Әйтелмәгән васыять” әсәре (өзек). Язучының халык мирасына, ул мирасны халыкка җиткерүчеләргә мөнәсәбәтне яктырту үзенчәлекләре. М.Мәһдиев тормышы һәм иҗаты турында белешмә. М.Мәһдиев. “Бәхилләшү” повесте (м)(өзек) Хикәяләүче образы.Әсәрдә авыл кешеләренең рухи дөньясын яктырту, алардагы әхлакый сыйфатларның бирелеше.Н.Фәттахның тормыш юлы һәм иҗаты турында белешмә.. “Итил суы ага торур ” романы (өзек). Әсәрдә Бөек Болгар дәүләте чоры кешеләренең язмышы чагылуы.М.Хәсәновның “Язгы аҗаган”(өзек) әсәре(м). Җәмгыять һәм шәхес мөнәсәбәте проблемасының яңача хәл ителүе. Г. Афзал иҗатын күзәтү. Зөлфәт иҗатының үзенчәлекле яклары. Р.Харис һәм композитор Р.Ахиярованың иҗади хезмәттәшлеге “Шагыйрь мәхәббәте”. И. Юзиев “Өчәү чыктык ерак юлга” (м) әсәрендә образлар системасы. “Якты моң”, “Язлардан аерып булмый Тукайны”шигырьләре. Аларда тирән уй, фәлсәфи фикер бирелеше. Р.Гаташ иҗаты. “Ирләр булыйк”, “Укытучы” шигырьләрендә күтәрелгән төп мәсьәләләр, аларның сәнгатьчә эшләнеше. Т.Миңнуллин “Әлдермештән Әлмәндәр” (өзек)әсәре(м). “Үзебез сайлаган язмыш”(өзек).Мәктәп тормышы, укытучылыр образының бирелеше. Р. Вәлиев иҗаты. “Сөембикә” (м) әсәре(өзек). Р. Зәйдулла “Битлек”(м) әсәре. Әсәрдә җәмгыять һәм шәхес мөнәсәбәте проблемасы. Татар балалар әдәбиятына күзәтү. Җ.Тәрҗеманов, Х.Халиков, Җ.Дәрзаман әсәрләрендә күтәрелгән төп мәсьәләләр. Ш.Галиев иҗатына күзәтү. Аның шигырләрендә шәхес буларак формалашудагы катлаулы мөнәсәбәтләрнең чагылышы. Р.Миңнуллин иҗатына күзәтү. Аның балалар поэзииясен үстерүдәге эшчәнлеге. Шигырьләренең темасы, образлар бирелеше.
Укучы белергә тиеш:
- сүз сәнгатенең образлы табигате;
- өйрәнгән әдәби әсәрләрнең эчтәлеге;
- классик әдипләрнең тормыш һәм иҗат юлларының төп фактлары;
- әдәби-тарихи процессның төп закончалыклары һәм әдәби юнәлешләрнең үзенчәлекләре;
- төп әдәби-теоретик төшенчәләр.
Укучы үзләштерергә тиеш:
- әдәби текстның эчтәлеген сөйләп аңлату;
- әдәбият тарихы һәм теориясе буенча белемнәргә (тема, проблема, идея, пафос, образлар системасы, сюжет-композиция, телнең сәнгати сурәтләү чаралары, әдәби деталь) нигезләнеп, әдәби әсәрне анализлау; өйрәнелә торган әсәрнең аерым эпизодын (яисә күренешне) анализлау, аның тулы әсәр эчтәлеге белән бәйләнешен аңлату;
- әдәби әсәрне иҗтимагый һәм мәдәни тормыш күренешләре белән бәйлелектә аңлау; әдәби әсәрләрнең тарихи-конкрет һәм гомумкешелек кыйммәтләрен ачу; әдәбияттагы “үтәли” һәм “мәңгелек” проблемаларны ачыклау; әсәрне чорга хас әдәби юнәлеш белән бәйлелектә тикшерү, аңлату;
- әсәрнең төрен һәм жанрын билгеләү;
- әдәби әсәрләрне чагыштырып