ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ
Оролто үгэ!
Хэтын хэтэдэ наранай гэрэл руу тэгүүлһэн ургамал мэтэ эр-дэм ухаан тээшэ эрмэлзэһэн буряад араб зон. Тэдэнэй дундаһаа гараһан Дооромбо зинбаатай лама Эрбэни-Хайбзун Галшиев «Бэлигэй толи» гэжэ зохёолые, тор гон утаһанба һубаб суглу-улжа үлхэһэн мэтэ, нарин нягтаар бэлбэжэ бутээгее. Бабаг бүхэнбөөхүнэй богонихон ажабайбалые багтаахаар жэшээтэй гүнзэгы убхатай зохёол байһаниинь арсалтагуй.
Энэ зохёолые зонһоо суглуулжа, тааруулжа, түгэб хэлэнтэйнь зэргэсүүлжэ ном болгожо гаргапһан эрбэмтэн Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаевта боро бохилтой.
Энэ хэблэлэй убхыень онбоо болгонгүй, мүнөө уеын эрилтэбэ тааруулан һайн саарһан бээрэ бэрхэ буряад зурааша хүбүүдые хабаабуулжа, ород, буряад бадагуудые нэгэ хуудаһан бээрэ болгожо, Хайдабай Баяр хэблэлдэ бэлдэбэ.
Энэ зохёолой гунзэгы удхые ойлгохо, оршуулгыень сасуулха, ерээдуй сагай эрбэмтэдэй худэлхэ хэрэгтэ тэдэнэй арга болом-жые хүнгэбхэхэ нэгэ табсан боложо үгэһэниинь дамжаггуй. Мун хэлэеэ дутуу ядуу мэдэхэ юрын залуу уетэнэй уншаха, араб зо-нойнгоо уран угэтэй, жама ёһотой танилсаха арга боломжо ол-гогдоно гэхэдэшье алдуу болохогуй.
Тиихэдэ һүбэлгэн шуран буряад хубуүд жэлһээ жэлдэ олошоржо, араб зонойнгоо болбосорхын түлөө бага багааршье оролдожо, эрбэмэй дууһашагүй ундэрые бабаха хэрэгтэ өөрынгөө хубитые оруулжа бай г лэ!
Һамажаб Бадмаева, СССР-эй журналистнуудай холбооной гэшуун, Буряад Республикын соёлой габьяата худэлмэрилэгшэ
2012 оной хоёрдугаар һарын 21
Уважаемые читатели!
Позвольте от души приветствовать Вас от имени издателей прекрасной оригинальной книги «Зерцало мудрости», выдающегося сына бурятского народа Дооромбо-ламы Эрдэни-Хайбзун Галшиева, которую вы сейчас держите в руках, и передать Вам наши искренние пожелания всего наилучшего в наступившем году водяного Дракона. Эта книга-завещание, поучение, сборник мудростей, собранных им за всю свою жизнь служения народу. Пусть слепые, услышав их, прозреют, а глухие, прочитав услышат.
Красочное издание вышеназванной книги с художественными иллюстрациями, которые, как отмечает переводчик, является памятником бурятской дореволюционной литературы. Она с незначительными дополнениями и биографиями автора книги Э-Х. Галшиева и переводчика книги профессора Ц-А. Дугарни-маева, а также со вступительным словом Пандито Хамба ламы Дамбы Аюшеева и прямого потомка в IV поколении, уважаемого моего земляка Владислава Тугдумова, ООО «Кулькисон» открывает новую серию публикаций памятников духовного наследия наших просветителей XIX - начало XX веков. Мы в дальнейшем продолжим начатую работу по изданию многочисленных, нужных народу трудов наших знаменитых и еще неизвестных массовому читателю земляков. Также мы желаем найти своего постоянного читателя, интересующегося историей родного края и народа, не безразличного к дальнейшей судьбе наших детей, внуков и других потомков, которые сейчас во многом не знают родного материнского языка.
На правах издателя книги, посвящаю эту работу светлой памяти моей Матери, вечной труженицы, Хайдабай Цырма, которая дала жизнь, воспитала и выучила четверых сынов не без помощи моей Славной бабушки Бадмын Лубсан Сэбэг (Ехее Сэбэг), отличавшейся острым умом и тонким чувством юмора.
Спасибо!
Хайдабай Баяр
Эрдэни-Хайбзун лама
18 жэл соо Тубэдэй дасангуудта Бурхан Багшын ном судалал бисалгажа ябахадаа, буряад зоной туһын тулада уургэ бутээхые бодоһон. Тэрэ бодоло-ороо олон эрдэмтэнэй номин ухааниие узэн хаража, энэ ном хуряажа бэшэһэн юм. Буянаа бодожо, хун зондо ехэ туһа хургэһэн бэлэй.
Пандито Хамбо Лама XXIV Дамба Аюшеев
ХОЁР ЁҺОНОЙ АБАХА, ОРХИХЫЕ ҮГҮҮЛЭГШЭ
БЭЛИГЭЙ ТОЛИ
Хэн гэм бугэдые тэбшээд,
Эрдэм бугэдые түгэсөөд,
Юртэмсэтэн бухэнэй шутэхэдэ зохисотой
болоһон
Ехэ Шадагша* — Тэрээндэ мургэмуй. Хунуудэй уйлэ, уйлэдбэриин Зохисотой ба зохихо угые илгаха угэ Шастарнуудай хойноһоо багажа,
Али шадахаараа угуулэһуу.
ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ, РАЗЪЯСНЯЮЩЕЕ ПРИНИМАЕМОЕ И ОТВЕРГАЕМОЕ
ПО ДВУМ ЗАКОНАМ
(русский перевод)
Поклоняюсь Великому Могущему*,
который воздерживался от всех прегрешений,
достиг всех добродетелей и стал достойным почитания всеми
земными.
В меру своих возможностей, придерживаясь шастр*, изложу словами различие приемлемого и неприемлемого
в поступках людей.
НЭГЭДҮГЭЭР БҮЛЭГ
«Хоёр ёһоной абаха, орхихые үгуулэгшэ Бэлигэй толиһоо» бэе ба эд зөөри сахихын анхан бүлэг бэлэй.
ГЛАВА ПЕРВАЯ
Первая глава «Зерцала мудрости, разъясняющего принимаемое и отвергаемое по двум законам» излагает, как беречь тело и имущество.
| Аяа нүхэд аа! Зунай сагай булжамуур мэтэ Эртэ бодогты. Хүнэй энэ наһанай ута Убэлэй удар мэтэ. Орон хашаа, гэр байшангуудые Өөрын нюур мэтэ сэбэрлэ. Арюун сэбэр байгаа һаа, Арбан зугэй хунууд ерэжэ эдеэ эдихэ. Зээлиин забһар ба оршон тойронииешье Гэр байшангаа мэтэ сэбэрлэ. Бааһа шээһэнэй хэһэгээр хүреэлээ һаа, Зуудаг нохой уяһан газар мэтэ болохо. Шээхын сагташье, Далда газарта эшэмхэй эхэнэр мэтэ ошо. Үүдэнэйнгээ дэргэдэ хормойгоо шуугаад һуугаа һаа, Адууһан мэтэ муушалагдаха. Эдеэнэй һаба һуулгыешье Үдэр бури һайсаар угаа. Дээдэ арюун ёһотон Эдеэ умдыешни тэбшэхэгүй. Баһа үе үедэ Бэе, хубсаһаа һайсаар угаа. Тэрэ хадаа хүнэй ёһондо Арюун ябадалтанай ёһо мүн. Өөрынгөө һуудаг гэр байшангые Бэедэ таарахаар, сэдьхэлдэ зохисотойгоор бари. Гахайн хашаа мэтые баряа һаа, Тэрэ хадаа хамаг үбшэн гараха газар болохо. Гэрэй ехэ, бага үүдэнүүдые Сэрэгэй хэрэмэй үүдэн мэтэ бэхилэ. Хаалгые хоёр, гурбан дабхар Түмэрөөр боохоёошье хэн ядахаб. Гэнтэ дайсан дээрмын ерээ һаа, Нимгэн хаалгаар яажа хаахаб? Тэрэшэлэн һангай гэрэй үүдыешье Хэрэмэй үүдэн мэтэ бэхилэ. Эдээ гэртээ хадагалангүй Эдэй гэртэ хадагала. Хэрбээ эд гэмтэйшье һаа, Өөрын аминда хорлол бага байха. Эдэй гэр тээшэ Уйтан бишыхан шагаабари нүхэ гарга. Хулгай дээрмэшэн ерэһэн бологшье, Нүхэнһөө һомоор харбаха гэжэ айдаһаа хүрэхэ. Бэеэ аршалжа, уйдхараа шэнгээхын тулада Гэрэй дээрэ дабхар гэр бари. Тэрэнэй бишыхан үүдэнэй халхабшын араһаа Дайсантай хүсэ эдиеэ гаргалсажа шадахаш. Гэр тойруулаад Түрмын хашаа мэтэ хашаа бари. Туг хиидхэһэн ехэ сэрэг ерээгүй һаань, Тэрээгээршье багахан дээрмэ, хулгайшаниие хааха. Хашааһаа гурбан тохойн тэды набтараар Зүг бүхэнөө табсангаар хүреэлэ. Тэрэнэй дээрэ байжа хашаагай саанаһаа Дайсантай хүсэ шадал үзэлсэжэ шадахаш. Зүг бүриин табсанда абирха Гэшхүүр байгуула. Али зүгһөөшье дайсан ерээ һаань, Тэрэнэй дээрэ өөрөө абиржа гарахаш. һууһан гэр ба эдэй гэрэй забһарнуудта Зуудаг нохойнуудые уя. Тэдэнэршье багахан хулгайн аюулһаа абарха, Тэдэнэй дуугаар нойрһоо һэрихэш. Баһа гэрэй дотор Хаб нохойшье тэжээ. Үүдэнэй нохойн һэрюулжэ шадаагүй байбалнь, Энэнь лаб һэрюулхэ. Баһа айл аймагууд Хоорондоо дээһэ татаад, хонхо зүүгты. Дайсан дээрмэ ерээ һаань, Хонхын дуугаар айл аймаг бүгэдэ ерэхэ. Хүнэй гэртэшни ерэхэ үедэ Манайда морилһонтнай һайн гэжэ хэлэ Баясхалангай үгөөр угтаха гээшэ Мэргэн зоной ябадал мүн. Гэнтэ ерэһэн айлшадта Ураг садандаа мэтэ эдеэ умда найруула. Тэрэ хадаа энэ ороной Эртын һайн журам мүн. Эдеэнэй үедэ баһа хүнэй ерээ һаа, Харамнан шарайгаа уршылган бү харамна. Шудөө ирзайн эдигшэ нохой мэтээр Зон муушалха. Эдеэгээ харамнаашье бол, Баясхалангай дүрөөр айлшаниие хүндэлэ. Хэзээдэ нэгэ тэрэнэй гэртэ Орохын саг өөртэшни ерэхэ. Эдеэн багашье болонь, Эхэ хүбүүн хоёрой хубаалсадаг мэтэ хариин зонтой хубаажа эди. Хожом тэрэнэй гэртэ Өөрын гэртэ ерэһэн мэтэ орохо болохош. Эдеэнэй амтатайе Буса хүндэ хайрлангүй үгэ. Тэрэ эдеэе өөрөө эдеэ һаа, Хэрэггүй хосорхо болоно. Зүг үгыгөөр зайгуултаһан гуйраншанда Уриһан айлшандаа мэтэ эдеэ умда үгэ. Тэрэ хадаа шинии муу нэрые Хан орондо дуулгагша элшэ мүн. Ута замай ябадалһаа эсэгшэдые Хэзээдэшье бү үлдэгты. Эдээр баян болбошье, Хүүрэй газартахи жэмэстэ модон мэтэ бүгэдэ хэрэгсээхэгүй һамганайнгаа эдеэ найруулхада Нюдөөрөө дахин дахин бү хара. Тэрэ айлшан Шадалгүй адаг эрэ гэжэ ажаглаха. Бусадтай үгэ хөөрэлдэхын сапа һамганайнгаа нюур бү хара. Тэрээнһээшье айлшан шамайе Шадалгүй адаг эрэ гэжэ мэдэхэ. Айлшанда эдеэ табиһанай һүүлдэ Тэрэ эдеэгээ бү хара. Ехээр эдюужэ гэжэ һэжэглэһэн мэтэ үнэнхөөр зохид бэшэ. Зарса нүхэр ба һамгандаа Айлшадые хүндэлхэ зэргые урид һайтар һурга. Урид али хирээр бэлдэхые лаблангүй Айлшадай нюурта зүблөө һаа зохисотой бэшэ. Айлшанда хүндэлэл хэхэдэ зохид һайн эдеэ ба жэмэсые таһаралгүй хадагала. Хаан гү, али түшэмэд — хэн морилһон болобо-шье, Хүртэхэеэ эшэхэгүй байха. Хэрбээ найруулһан эдеэн үгы байгаа һаань, Мүнөө һайн эдеэн үгы байба гэжэ хэлэ. Дуугүй һуугаа һаа, Эдеэгээ харамнаһан мэтэ үзэгдэхэ. Эдеэ табихын сагташье Мүнөө һайн эдеэн байба үгы гэжэ хэлэһээр таби. һайниие табиһан болобошье, Муушалһаар табяа һаа зохид байха. Эрхэ бэшэ өөрын һамганһаа асууха хэрэг гараа һаань, Далда газарта асуу. Бусадай нюур дээрэ асуугаа һаа, Тэрэ хадаа наадалуулхын орон болохо. Ашата эсэгэ эхэ хоёрые Номой ёһоор хүндэлэн яба. Энэ наһанда Амиды бурхан гэжэ юртэмсын зон хэлсэдэг. Үндэр наһатанииешье Эсэгэ эхэ мэтэ хүндэлэн яба. Наһанай саг ба хэшэг олохо гэжэ Эртын зоной хуушан үгэ бии. Аха дээдэшүүлдэшье Алиндань али зохисотойгоор хүндэлэл бүтөө. Тэдэнэр баясаһаар Шамайе хүбүүндээ адли тэдхэжэ болохо. Илангаяа нютагай хүн ба айл аймагуудые Дай сан болгонгүй нүхэр бол го. Нютагай хүнүүдэй хорлохо, туһалхыешье гаргахань Ойро ба хүсэнииньшье ехэ. Мүнөө үһөөдэлдэһэн дайсан үгы болобошье, Ехэ хүсэтэндэ үргэлжэ шүтэ. Хайрлажа хандаха абарагша үгы гээшэ һаа, Тэрэ хүн ойн гурөөһэн мэтэ мүн. Ехэ хүн, ехэ ноёдто Хэмжүүрһээ хэтэртэр бү һүгэдэ. Ехээр айха һүгэдэхые хэтэргээ һааш, Арьяатан мэтэ баһамжалха. Бусадай эзэлһэн эхэнэрые Гансаараа һууһан бологшье, бү эдлэ. Изагуур яһые залгаха хүбүүн ба амяашье Бусадта алдахын уршаг байха. Элдэб хонжооной наадаар Үдэр бүри бү наада. Илагдаа һаа, энэ наһандаа эдээр гэмтэхэ, Илаа һаа, хойшодоо тэрээнһээ дороор гэмтэхэ. Дан олон хүнһөө Үри зээли бү аба. Үри олонто хүнүүд Үбшэнэй хогтой хүн мэтэ өөдэлхэгүй. Хэрбээ зээли абаха хэрэг байгаа һаань, Ехэ эрхим хунһөө аба. Тэрэ түргэн нэхэхэгүй, Түлэхэ хүрэтэр хүлеэхэшье байна. Эд доторхи хайратануудаа Ураг садандаашье бү үзүүлэ. Аха дуу мэтэ инаг болобошье, Муу һанал түрэхэгүйнь лабгүй. Хулгайша хүниие үйлэ, ажалда мэргэн бологшье, Нүхэр бү болго ба зарсаар бү зара. Гэр байшангай байдалнуудые һайтар мэдээ һаа, зохихогүй. Далда газарта муу хүнһөө эд ашагтай бологшье, Худалдажа бу аба. Хулууһан эд худа л да ха, Үгышье һаа, худалаар гужэрдэхэдээшье магадгуй. Өөрын эд бухэнэй тэмдэгые һамганайгаа нюур мэтэ танин яба. Хулгайшан абаашаад үнгэ хубилгаһан болбошье, Тэрэ эдые танижа шадахаш. Олзо гарза багатай зуйлнуудтэ Эдэй тоосоо нэн ехээр бу хэгты. Газаа талаһаа зохидоор ба холын бодолтойгоор Зууе үгөөд, мянгые абаха гэдэг мун. Айхабтар унэ ехэтэй Эд бу эдлэ. Эд барагдабашье бии болоно, Буян барагдаха гээшэ тэрээнтэй адли бэшэ. Алтай мүнгэн тэрэгүүтэнһээ Буян хайратай гэжэ һана. Буян барагдаа һаа, лаб ухэхэ, Эдэй барагдамсаар ухэхэугы. Шэмэг ба хубсаһаар гоёхые хүсөө һаа, Бурхан шүтөөнһөө урид бу уйлэд. Хэрбээ гоёхые хүсөө һаа, Шүтөөнһөө һүүлдэ үйлэдхэдэ зохисотой. Шэнэ хубсаһа үмдэхын сагта Миһэлзэн байжа өөрыгөө бү хара. Тэрэ хадаа бусадай нааданай Бүлэндэ өөрыгөө табиһан мүн. Шэмэг ба хубсаһаар гоёхын сагта Тэрэнээ бусадта бү һайрха. Тэрээнһээш нэн үлүү торгон хубсаһа үмдэдэгшье Бусадай дунда бай да г Хадамда ошоһон басаган мэтэ Үдэр бүри бү гоё. Хэзээ хэрэгтэй сагтаа үмдэхын тулада химгатай хадагалаа һаа, Саг үргэлжэ гоёһон мэтэ мүн. Өөрынгөө зөөриин хэмжүүрһээ үлүүгээр Нэн гоёжо бү хүрхыгты. Үгытэй хүн манаг торго үмдөө һаа, Заһалай золиг мэтэ бүгэдэндэ баһуулха. Хэрбээ айхабтар ёһон буруугаар Гэмтэл болоһон гээшэ һаа, бү гоё. Хамаргүйн мүнгэн хамараар гоёһон мэтэ Улам нааданай орон болохо. Өөрын изагуурай шэмэг хубсаһа орхижо, Буса уладай шэмэг хубсаһа бү дууряа. Эрэшье бэшэ, эмэшье бэшэ эрсэ мэтэ, Өөр, бусад — хоюуланиинь бэшэ бэсэрэг болохо. Эдээр багахан баяжахын сагта Хаанай хүбүүн мэтэ бү омогшо. Муу изагуурта хүн зоной эрхээр эд олобошье, Ядуугай хүбүүнэй нэрэеэ орхихогүй. Адха хүсэн, эд товар ехэ үгы гээшэ һаа, Ехэ хүнэй алхадалые бү һажаалда. Богоол үхин хаанай хатанай хэхыхэ дүрые гаргаа һаа, Нааданай орон болоно. Гудамжаар ябагаар ябаха сагтаа Огторгой өөдэ хараад бү яба. Үһөө үгышүүлшье ууртай дайсанаа үзэһэн мэтэ Үһэрилдэжэ эхилхэ. Тэрэшэлэн ябагаар ябаха сагтаа Газар руу хаража бү яба. Тэрэ хадаа зүрхэгүй гү, Үгышье һаа, муу һаналтай мэтээр үзэгдэхэ. Баһа ошохо үедөө Дан хурдаар бү яба. Тэрэшье ухаа муутын ябадал мэтэ Бусадта харагдаха. Эд хэды шэнээн хайратай болобошье, Аминһаа хайратайда бү бодо. Эд суглуулһан хадаа аминай тулада мүн гээшэ, Амин хадаа эдэй тулада бэшэ юм. Бусадай нюдэндэ үзэсхэлэн буса Хахархай хубсаһа бү үмдэ. Хүн бүхэн баһамжалха болоод Нохойшье хусажа угтаха. Эдэйгээ хэмжүүртэй зохилдуулан, Шэмэг хубсаһа һайн тэдые үмдэ. Хубсаһан эзэнтэеэ хамта түрэһэн мэтэ Хүндэ сог ба һүр жабхалан оруулха. Тэрэшэлэн мориной хэрэгсэл эмээл, хазаар, Тэргэшье һайн нэгые эдлэ. Мориной эзэнэй хүсэ шадалые Моринойнь хэрэгсэлээршье мэдэхэ. һанаһан газартаа түргэн хүрэжэ шадаха Хоёр нэгэн һайн мори үргэлжэ бари. Гэнтэ элдэб аюул, Олзотой эдтэй ушархашье магадгүй. | О, друзья! Вставайте рано, Как жаворонок в летнюю пору. Данный возраст человека так же продолжителен, как зимний день. Следите за чистотой во дворе и ограде, в юрте и доме, Словно за чистотой своего лица. Если будет порядок и чистота, люди всех десяти сторон света зайдут к тебе и отведают кушанья. Следите за чистотой улицы и околицы, словно за чистотой в доме и юрте. Если окружить дом кучами кала и мочи, это сравнимо с местом, где привязана злая собака. Если хотите помочиться, идите, словно женщина стыдливая, в закрытое место. Если задрав полы, сядете у ворот, то уподобитесь животному, заслужите осуждение. Каждый день старательно мой посуду для еды. И высшие с чистоплотными привычками не побрезгуют принять у тебя пищу и питье. Также время от времени старательно мой тело и стирай белье. Такой обычай в быту — привычка людей, соблюдающих чистоту. Дом, в котором живешь сам, строй так, чтобы он был полезен здоровью и приятен душе. Если построишь что-нибудь вроде навеса для свиньи, это станет источником всех болезней. И узкую и широкую дверь жилища укрепляй, словно вход в военную крепость. Ведь никому не трудно обить дверь двумя-тремя слоями железа. Если вдруг заявятся грабители, как же ты удержишь их непрочной дверью? Подобно крепостным воротам, укрепляй и двери хранилищ. Богатство не держите в доме, а прячьте в хранилищах имущества. Даже если будет нанесен ущерб богатству, жизнь твоя пострадает от этого мало. В стене дома проруби узкую смотровую щелочку в сторону хранилища. Хотя и ворвутся в ограду грабители, они будут опасаться выстрела из этой щели. Над домом построй второй этаж, чтобы спасти свою жизнь и утешаться от горя. На узком проходе в него, прикрываясь дверцей, будешь силою и ловкостью отбиваться от врага. Вокруг дома возведи забор наподобие высокой тюремной ограды. Если не наступит большое войско с развевающимся знаменем, то он удержит немногочисленных грабителей. Кругом внутри забора, на три локтя ниже его высоты, устанавливай помосты. Стоя на них внутри забора, сможешь силой и ловкостью драться с врагом. К каждому помосту приспосабливай лесенку. Если нападет враг, то ты сможешь взобраться по ней на нужный помост. Между жилым домом и хранилищем богатства держите на привязи злых собак. Или они сами спасут твое имущество от мелких воров, или ты проснешься от их лая. Также в доме держи комнатную барсучью собачку. Если не сумеет разбудить тебя дворовая собака, то эта комнатная наверняка разбудит. Между домами соседей протяните веревки и привяжите к ним колокольчики. Если нападут грабители, то по звонку подойдут на помощь тебе все соседи. Когда люди зайдут к тебе в дом, всегда говори, что рад их посещению. Встречать со словами радости — это поступок людей мудрых. Даже случайным посетителям готовь кушанья и питье как своим родственникам. Это — древний добрый обычай нашего края. Если во время еды зайдет чужой человек, не сморщивай от жадности свое лицо. Иначе другие с презрением отнесутся к тебе, как к собаке, оскалившей зубы над пищей. Хотя тебе жалко еды, но с радостным видом угощай посетителя. Может, когда-нибудь и тебе придет время зайти к нему в дом. Если у тебя и мало еды, все равно поделись с чужим человеком, как мать от себя отрывает детям. В будущем сможешь зайти к нему, как в свой собственный дом. Не скупись и угости чужих вкусной пищей. Если сам скушаешь ту пищу, она потеряна без пользы. Скитающемуся по миру нищему подавай еду и питье, как званому гостю. Иначе он станет посыльным, разглашающим о тебе дурную славу по всему царству. Никогда не выгоняй из дому тех, кто устал с дальней дороги. Иначе, хотя и обладаешь богатым имуществом, все оставят тебя без внимания, как плодоносное дерево на могиле. Не смотри часто в сторону жены, приготавливающей пищу. Гость заметит, что ты бессильный, последний муж. Когда разговариваешь с другими, не заглядывай в лицо жене. И из этого гость может понять, что ты бессильный, последний муж. Не смотри на угощение после того, как оно поставлено перед гостем. Это подлинно некрасиво, будто боишься, как бы гость не съел много. Прежде хорошо научи жену и прислугу правилам угощения гостя. Некрасиво, если обсуждать в присутствии гостя, заранее не имея твердого правила, сколько нужно приготовить пищи. Всегда храни в запасе подходящую для угощения гостей добрую пищу и ягоды. И царь, и сановник, кто бы ни зашел, не постесняются и не будут отказываться. Если у тебя не окажется готового кушанья, то скажи, что сейчас не имеешь хорошего угощенья. Если будешь сидеть молча, гостям покажется, что тебе жалко продуктов. Когда подаешь кушанье гостю, ставь его, извиняясь, что сейчас не оказалось лучшего угощения, Приятно будет, если преподнесешь, говоря, что это плохое угощение, хотя приготовлено хорошее. Если тебе необходимо по делу посоветоваться с женой, то спрашивай ее в скрытом месте. Если же ты спросишь в присутствии посторонних, это будет посмешищем. Благодетельному отцу и матери воздавай почет, согласно учению. Все земные говорят: они — живые воплощения богов в этой жизни. Наравне с отцом и матерью воздавай почет достигшим преклонного возраста. Старинное слово от прежних поколений гласит, что этим обретают силу жизни и благополучие. Старшим и высшим — каждому — создавай почет подобающим образом. От радости они будут поддерживать тебя, как родного сына. Особенно стремись сделать своими друзьями земляков и соседей, не превращай их в врагов. Земляки скорее могут оказать помощь или причинить вред, да и сил у них много. Хотя в данное время и не имеешь враждующего противника, постоянно уповай на обладающего большой силой. Кто не имеет надежного спасителя, тот подобен диким животным. Не поклоняйся большим людям, высокому начальству сверх меры. Если сильно боишься их и преклоняешься им, они на тебя нападут как хищники. Не разделяй ложе с женщинами, принадлежащими другим, хотя они и живут в одиночестве. Получиться может так, что в угоду другим потеряешь сына — продолжителя родовой кости — или свою жизнь. Каждый день не заводи азартных и всяких непутевых игр. Если проиграешь — будет ущерб твоему богатству в настоящее время, выиграешь — понесешь еще большую потерю в будущем. В долг не занимай у многих людей. Люди, находящиеся кругом в долгу, не поправляются, подобно страдающему хронической болезнью. Если тебе нужно занять в долг, то бери у самых лучших людей. Они быстро не потребуют долга и будут соблюдать срок уплаты. Особенно дорогие вещи из имущества не показывай даже близким и родственникам. Хотя они и относятся к тебе дружелюбно, как братья, но не исключена возможность, что у них зародятся дурные помыслы. Человека, склонного к воровству, хотя он ловок в делах, не делай помощником или прислугой. Нельзя допускать, чтобы он подробно узнал расположение твоего дома и пристроек. Не покупай вещей у плохих людей в скрытом месте, хотя тебе это и выгодно. Вполне возможно, что тебе сбудут краденые вещи или же обманут. Знай признаки принадлежащих тебе вещей, как лицо своей жены. Если их украдет вор и даже перекрасит, то свои вещи сумей опознать. Чрезмерно не торгуйтесь из-за вещи, которая имеет незначительную пользу или небольшой ущерб. Говорят: получит тысячу тот, кто отдаст сотню с дальним расчетом и привлекательно с внешнего вида. Не употребляй сильно дорогостоящие вещи. Хотя кончится богатство — возможно восстановление, а конец добродетели — несравнимо с предыдущим. Думай, что благодеяние дороже золота, серебра и прочих ценностей. Кончится добродетель — наступит верная смерть, кончится богатство — не умрешь. Если хочешь принарядиться украшениями и нарядной одеждой, не заводи ее прежде, чем позаботишься о боге и вере. Если желаешь принарядиться, то пристойно это сделать после того, как позаботишься о вере. Когда надеваешь новую одежду, не смотри на себя с радостной улыбкой. Это равносильно тому, что сделать себя мишенью для развлечения других. Когда нарядишь себя одеждой и украшениями, не хвались ими перед другими. Среди других найдутся люди, одевавшие гораздо лучшую шелковую одежду. Каждый день не одевайся нарядно, как невеста к свадьбе. Если бережно хранишь лучшую одежду, чтобы надеть ее в нужное время, это подобно тому, как будто носишь ее каждый день. Не старайся чрезмерно принарядиться сверх своих возможностей. Если бедный нарядится в парчу и шелка, он уподобится разукрашенной жертвенной фигуре, и все будут над ним насмехаться. Не наряжайся, имея неестественный физический недостаток. Иначе ты будешь позорно высмеян, подобно тем, кто, не имея носа, украсится серебряным. Отбросив родную красивую одежду, не подражай нарядам других народов. Иначе ты станешь безликим, не принадлежащим ни к своим, ни к другим, и будешь, как гермафродит, не относиться ни к мужчинам, ни к женщинам. Когда наживешь небольшое богатство, не гордись, как царский наследник. Хотя человек низшего происхождения обретет благодаря счастливому случаю богатство, но он не расстанется с именем сына бедняка. Коль нет ни мощи, ни богатства, не ходи походкой важных лиц. Если девушка-прислуга будет принимать надменный вид царевны, она станет посмешищем. Когда идешь по двору, не задирай голову к небу. Иначе даже невраждебные люди начнут враждовать с тобой, как будто встретили ненавистного врага. Также, когда идешь, не смотри постоянно на землю. Это может показаться, что ты или слаб духом, или имеешь злой умысел. Также не убегай очень быстро, когда прощаешься. Это может показаться другим признаком легкомысленных людей. Как бы ни было жалко имущества, не ставь его дороже жизни. Имущество приобретают для жизни, а жизнь дана не для имущества. При людях не носи некрасивую, рваную одежду. Иначе каждый будет тебя унижать, даже собаки встретят с лаем. Сообразно с возможностями имущества надевай что-нибудь хорошее из выходной одежды, Словно подобранная при рождении такая одежда придает человеку уверенность и достойный вид. Также заводи хорошую телегу и лучшую узду и седло для коня. Мощь и состоятельность хозяина узнают и по сбруе коня. Всегда наготове держи одного или двух хороших коней, чтобы можно было быстро съездить в желанное место. Может представиться случай уезжать от внезапной опасности или съездить за выгодной вещью. |
Зун, үбэл, хабар сагта зохилдуулһан
Гурбан һайн хубсаһые үргэлжэ байлга.
Гэнтэ хари газар,
Элдэб хуримда ошохо ябадал гарахашье үе бии.
Эдеэн ба хубсаһа хайрлажа,
Гутатар бү хадагала.
Тэрэ хадаа үлдөөшье һаа,
Нюужа буладаг хуби муутай хирээгэй зан мүн.
Бэедэ лаб туһатай эдеэн, хубсаһые
Үнэтэй болобошье хэрэглэ.
Эд бүхэниие тэбшэжэ,
Бэеые аминда адли сахиха хэрэгтэй.
Эдеэн, умдан элбэг болбошье,
Дан садатараа бү эди.
Эдимхэйнүүдэй олонхинь
Эдеэ шэнгээхээ болиһон үбшэнөөр зобогшод
үзэгдэдэг.
Эдеэн, умдан аманда амтатай болбошье, Хэмжүүрһээ хэтэртэр бү эдлэ.
Үхэһэнэй хуримда ерэһэн гуйраншан мэтэ эдеэ һаа, Хото доройтохо.
Аминай шүтөөн болоһон хотые
Нюдэнһөө хайратайда бодо. һохор болбошье үни удаан амидарха,
Хото доройтоо һаа, тэрээндэ адли бэшэ.
Эдеэнэй урдахииень шэнгээнгүй
Удаадахиие хэзээшье бү эди.
Гэдэһээ үлдөөгөөд эдеэ һаа,
Эдеэн бүхэн амтатай, зохихо болоно.
Үбшэн үгы болохо, махабадаа тэгшэдхэхын
тулада
Эдеэ эртэ эди.
Үдэшэ хэбтэхэ сагта эдеэ һаа,
Үбшэниие үүсхэдэг гэжэ мэргэд номнодог.
Хэрбээ хэбтэхын сагта эдеэ һаа,
Үглөө эртэ эдеэ бү эди.
Хэбтэхэ бодохо хоюуландань эдеэ һаа, Хороной дээрэ хоро эдиһэн мэтэ болохо.
Тэрэшэлэн хэбтэхэ дээрээ эдиһэн байгаа һаа, Үглөөгүүр эртэ бусалһан уһа уу.
Тэрэ хадаа
Хитадай уладай заншал мүн.
Үдэшэ хэбтэхэ дээрээ эдеэлээгүй һаа,
Хойто үдэрэй эхиндэ эдеэ эди.
Тэрэ хадаа шагжаалигуудай хаанай хойноһоо орогшо
Шрамануудай* еһо мүн.
Шүдөөр жажалан эдихэ эдеэнэй,
Жэмэсэй зүйлнүүдые хотоодын хахад тэдые эди.
Хотоодын амһарые хооһон табиха гээшэ Мэргэн эмшэнэй ёһо мүн.
Баян болбошье амтатай эдеэн бүгэдые Хүсэлэн бэдэржэ бү эди.
Тэрэ хадаа аман дотор үни удаан тогтон байхагүй тула
Хэрэг багатай мүн.
Илангаяа шэхэр бурам эдеэ һайнда бү сэдьхэ.
Газарта нёлбохо шүлһэндэ
Шэхэр холижо эдигдэдэгынь мүн.
Саг үргэлжэ шүлһэн, нюһан тэдые
Эдеэн ундан мэтэ бү залги.
Үргэлжэ залгяа һаа, үдэр бүри шүлһэн нюһаяа
Нэгэ нэгэ угаалай һаба тэдые залгиха болоно.
Өөрын бэе махабадта таарана гэжэ Хилэнсэтэй холисолдоһон эдеэ бү эди.
Тэрэшье эдеэн тамын ороной галдадаг гэртэ*,
Шара үһэнэй нүхэнһөө шатаха болохо.
Тэрэшэлэн үбшэнһөө һалахада туһална гэжэ Хилэнсэтэй холисолдоһон эдеэ бү эди.
Тэрэшье тамын орон хүрэхын сагта Эдэгэхэгүй үбшэнгүүдые үүсхэхын эдеэн мүн.
Мяха ба өөхэнүүдые үдэр, һүни бүхэндэ Арьяатан мэтэ бү эди.
Дары сагта бэеын хүсэ үүсхэбэшье,
Тэрэ хүнэй түргэн үтэлхэ үзэгдэдэг.
Шэнгэн умданай зүйлнүүдые
Тулам дотор уһа эюулһэн мэтэ бү уугты.
Бэе, намаг зүлгэ газарай үбһэн мэтэ
дэлгэрбэшье,
Түргэн үтэлхэ.
Илангаяа сай умдые
Тулам доторхи уһан мэтэ бү уугты.
Хотоодын галай элшэ доройтохо,
Бэе түргэн хүгшэрхэ.
Олдоһон бүхэниие хүгшэн нохой мэтэ Шэнжэлэл үгы бү эди.
Амтан ба шадалаараа зохилдохогүйе найруулаа һаа
Эмшье хорон болохо.
Олон зүйлэй эдеэ холижо,
Шэнжэлэнгүй бү эди.
Амтан ба шадалаараа зохилдохогүйе найруулаа һаа,
Эмшье хорон болохо.
Эдеэнэй олонхиинь
Арбайн талханай зүйл ба боорсог мэтые эди. Олдоходоо бэлэн, үнөөршье бага,
Үбшэнгүүдые үүсхэхэгүй, бэедэ таарамжатай.
Бэедэ зохихо эдеэнүүдые
Нэгэ хэдэн хоногоор һэлгүүлжэ эди.
Нэгэ зүйлэй эдеэе үни удаан шүтөө һаа, Тэрээнһээ боложо шэнгээхэ болиһоной үбшэн үүсхэхэ.
Зарим үедэ тараг, айраг,
Тэдэнэй шүүһэнэй зүйлнүүдые багахан уу. Тэрэшье бэедэ таараха,
Бэе сэдьхэлдэ хүнгэн байха.
Хүйтэнэй охин ехэтэй үбэлэй сагта
Шэмэтэй эдеэнэй һайн тэдые шүтэ.
Махабад хёморһон үбшэнгүүдэй олонхинь Хүйтэнэй нүхэсэлһөө гарадаг.
Үдэр дунда эдеэндэ садаһанай һүүлдэ
Үдэр бүри бү унта.
Тэрээнһээ үлүү —
Үгэ хэлсээ һаа лаб амиды һууһаниинь мүн.
Ухаа мэдээгүй болгодог нойрто
Самадиин амитан мэтэ бү шүтэ.
Тэрэ хадаа үгы байһантай адли тула
Үгы гээшые амгалан гэжэ бодоһон мүн.
Эдеэнэй бага шэнгэһэнэй хойно
Хүйһэнэй амисхаалые шанга бари.
Бэе шиираг болоод, үбшэндэ абтахагүй, Амисхаалынь барагдалгүй, үни удаан амидарха.
Эдеэн умдые шүтэһэнэй һүүлдэ
Багахан эргисэжэ яба.
Муу хии ба муу шуһан арилха,
Бэеын һудалнууд шударга болохо.
Эргисэжэ ябаһанай хойно амархын тула Уруугаа хаража, хоёр далые ээлжэлжэ, хурмахан зуура хэбтэ.
Ологойн хии доошоо гаража,
Эдеэ умдан түргэн шэнгэхэ.
Тоһолиг эдеэ эдеэ һаа,
Эдеэнэй ташуур дабһатай уһа гү, али шинта*
гэжэ сай у у.
Урдахи эдеэн түргэн шэнгэхэ болоод,
Хойшонхи эдеэндэ дуршал хаагдахагүй.
Нэгэ аяга сай уухадаа
Нэгэ шэмхэ дабһа хэжэ уу.
Эдеэн умдан түргэн шэнгэхэ,
Хотоодын үбшэн арилха.
Баһа саг сагта халуун гэртэ гү,
Али банида угаал хэхэ.
Хии ба бадаган арилха,
Арһанай үнгэ тунгалаг болохо.
Зарим үедэ ойн сэлгеэн,
Сэдьхэлдэ зохисотой сэсэглигые шүтэ.
Уйдхарай харанхы арилха,
Сэдьхэлдэ амгалан баясхалан дэлгэрхэ.
Зарим үедэ инаг нүхэдтэеэ хамта Баясхалантай хеерэлдее хэгты.
Зүрхэнэй муу хии арилха,
Сэдьхэлые баясхалангай сог тэжээхэ.
Хэрэг үгыгөөр
Хари айл аймагые бү зай.
Хэрэггүй ябаад зайгаа һаа,
Гудамжын дундуур хэсэһэн зольбо нохой мэтэ
болохо.
Бүхы шадал, оролдолгоороо
Гансахан амгалан жаргаланиие бү эрхилэ. Амгаланиие хэды шэнээн амсаһанай хэмжүүрэй
Тэды шэнээнээр буян барагдаха.
Үзэг мэдэхэ һаа,
Эмэй шастарнуудта һайса һуралса.
Хайрата аминайнгаа
Үни удаан амидархын аргануудые мэдэхэ.
Хэрбэеэ үзэг мэдэхэгүй байгаа һаа,
Үбшэнгүүдые үүсхэдэг шалтагаануудые асуу. Эдеэнэй ябадалда бэеэ сахяа һаа, һангай гэрые суургаар бэхилһэн мэтэ мүн.
Үбшэнгүүдые үүсхэдэг эдеэн ябадалые Сэдьхэлдэ зохисотой болбошье һайн сээрлэ. Аминда шунахайрһан дайсан
Үбшэн хадаа дээрэш буугаа һаа, юу үйлэдэхэ бэ?
Энэ хадаа махабадта зохихогүй гэжэ Апдаршаһан бүхэнииешье тэбшэ.
Сээрлэнгүй өөрын дураар эдлэн эдлэжэ үбшэн
болоо һаа,
Гэмшээшье һаа, хожомдоһониинь мүн.
Лаб олые үзэһэн
Эмшэнүүдтэй хөөрэлдэ.
Тэдэ өөрын үзэһэн,
Соносоһониие хэлэхэ байха.
Урдань үбшэнэй зоболонгоор
Зобогшодтой хөөрэлдэ.
Өөрын үбдэһэн нүхэсэл,
Эдэгэһэн аргаяа хэлэхэ.
Хэндэшье туһатай дом аргые соносоо һаа, Сэдьхэлдээ хадагала.
Тэрэ өөртэш, бусадта — хэндэшье
Эм болохонь магадгүй.
Хэрбээ үбшэндэ эзэлэгдээ һаа,
Олон хүнһөө асуу.
Узэһэн мэдэһэн нэгэн
Тэрэнэй арга ёһые хэлэхэ.
Баһа үбшэндэ эзэлэгдээ һаа,
Эмэй бурханда зальбарал таби.
Эмшэн үбшэниие таниха,
Эдэгээхэ эмтэй ушарха болохо.
Юрэ мэргэн эмшэнгүүдтэй
Аха дүү инаг болон оролдо.
Аймшагтай дайсан үбшэнэй ерээ һаа, Эмшэнһээ бэшэ хэн абархаб.
Саг ба мүнөөнэй үе бүгэдэндэ
Үбшэнһөө харуул мануул таби.
Аминай хулгайшан үбшэн мэтэ
Дайсан ба хулгайшаншье бии бэшэ.
Али байһан өөрынгөө үбшэниие
Гэртэ ороһон хулгайшан мэтэ арилга.
Тэдэ хадаа саг үргэлжэ забһар бэдэрхэ тула Мэсээр сохихоо далайһан мэтэ гээшэ.
Үбшэнэй зүйл али байбашье,
Анхан бага сагтань хэшээжэ арилга.
Ойдо түгөөһэн ехэ галые
Анхан ошон байха үедэнь һүнөөхэ хэрэгтэй.
Багахан үбшэндэшье
Эмшэнэй дээдые һунгажа шүтэ.
Үбшэн бага гэжэ баһамжалжа,
Али ушарһан эмшэндэ бү шүтэ.
Үбшэн, зоболон али гараһан болбошье, Тэрэнэй шалтагаан хилэнсые хэшээжэ
наманшала.
Хүлеэгдээгүй зоболон бүгэдэшье
Өөрын хилэнсын үрэ мүн.
Үбшэнһөө айгаа һаа,
Амгалан байха сагтаашье хилэнсэнүүдээ
хүсэлжэ наманшала.
Хорото модые ургуулхагүйе хүсөө һаа,
Тэрэнэй үндэһэ оёороорнь гаргадаг гээшэ.
Өөрын бэедэ таараха эм һалгангүй хадагала.
Гэртэ, хээрэ — алиндашье үбшэнэй ушараа
һаань,
Тэрэ хүн абарагшатаяа суг мүн.
Намда үбшэн үгы гэжэ
Алинииешье сээрлэлгүй бү эдлэ.
Үбшэн үгы эдир шиираг бэетэншье
Гэнтэ үбшэндэ эзэлэгдэхэ үзэгдэдэг.
Уһа гаталхыншье хэрэгтэ
Мунайд бүхэ зүрхэ бү үүсхэ.
Баатарай алдарые олонгүй,
Өөрөө гэмтэхын аюул ехэ.
Бэеэ хайрлан үйлэдэнэб гэжэ Саг үргэлжэ гэртээ бү хэбтэ.
Бэе юушье тэсэхэгүй,
Үнжэгэн болоод түргэн хүгшэрхэ.
Доройтохо гү, али хахасаха, мүн илагдаха —
бүгэдэһөө
Гасалан бү боло.
Гасаланһаа сэдьхэл балайрха,
Гасаланһаа бэешье хүгшэрхэ.
Хэр мэтэ болбошье, уйдангүй,
Сэдьхэлээ уужамаар, һэргээн үйлэд.
Сэдьхэл баясаһанһаа оюун тунгалаг ба хурса
болон,
Бэе махабад амар болодог.
Түргэн үхэхэ болобошье,
Тиигэжэ амаараа дахин дахин бү хэлэ. Тэрээнһээ үни удаан амидарха бэлиг буруутаха
гэжэ
Хуушанай зон хэлсэдэг.
Зуун жэлдэ амидархаб гэжэ Ургэлжэ сэдьхэлээ хатуугаар бари.
Оюунай хаягдал хүсэ ехэтэй гээшэ һаа,
Бэеын тамир, аминай шүтөөн болохо.
Үтэлөөшье һаа, үни удаан амидархын һанаанай хүсые бү һуладха.
Хүлеэхэ, горьдохын һаналай хүсэн ехэ байг
Поиск по сайту©2015-2024 poisk-ru.ru
Все права принадлежать их авторам. Данный сайт не претендует на авторства, а предоставляет бесплатное использование. Дата создания страницы: 2019-08-08 Нарушение авторских прав и Нарушение персональных данных |
Поиск по сайту: Читайте также: Деталирование сборочного чертежа Когда производственнику особенно важно наличие гибких производственных мощностей? Собственные движения и пространственные скорости звезд |