Букъ гIортабе
Цхьа берд балахь,
ОагIув лаца
Воша валахь.
Ше йиш оалаше а дерзандаьккхар Анзора тур, - къаьгача аьшкай хьу хьаэттар бIарг дIа мел кхоачача.
Са лоаттолда
Къонахчало,
МоастагIа къарваь
Вай денало.
________________________________
ГУЮКИ IАБИИ
Гуюк-хан чIоагIа раьза вацар, раьза вацар массадолчоа а массаволчунна а. Из раьза ца хила волавелар чаьтара чу Кхетаче йолча хана, Менгус улга тIа шодкъажа бухь IотIа а оттабаь: «Гуюк!» аьлча. Цу тIа Менгу халагIдар шийна хьатIаийцарг а ва. Фу дергда? Ак, аьнна, йистхила йиш яц тIема хьалхаваьккхачоа духьала. Фу мохк ба ер? Фу нах ба ераш? Лоамашта юкъе ваьлча, кетар миссел сиглен чIегилг мара гац, хьун чу ваьлча, цхьаккха а хIама гац. Мичай аре, паргIатта шаьра аре, хьай безам бале, бIаргаш а дувшадаь миччахьа дIаерзаяь, говр хахка йиш йолаш. Сенна даьхад ер аьлеш селла кIоарга? Фу де егIай еррал дукха гаьнаш? ЧIоагIагIа дола арзу менна, бехаь хиннаб укхазара даьлий ер мохк кхоллаш? Мишта кхелла нах ба ераш? Низ яхар фуй хац акхарна? Шоашта IотIабаьржача а къар ца луш! Са чудоаллача дегIа чу кхерам хила ма безий. Мишта доаккхаргда ер дуне, наьха кхерам ца хуле. Гуюка безац аллонаш. Во нах ба аллонаш! Бала а хац акхарна, кхычарна санна.
Сецца гIоттабаьб Гуюк-хана ший бIу, тIема моттиг хьалаца дагахьа. Колдала яха йоаллабогапхьид хиннай массача молой бIух. ГIа мел баьккхача - моастагIа. Сигалара Iочутувсалу уж! Дукха нах байнаб укхан, кхача везача дIакхача гаьна а ва. Говр, коачъяь, юхаоззал моттиг яц ваха везар.
Бат эза, лозаяьча гIашъюкъе кулг хьекхар хана.
Хьуна юкъе теба баьгIа хиннабар уж. Ор кIоарга дар, хилг а додаш. ЦIаьхха «къарс-къарс», аьнна, ши-шаьгIа каглуш чулегадаьлар сомма хенаш, говраш а нах а мIаьдбеш. Оалой чухьийлхар, цхьа унзара Iимадаш еш. Говр дIаерзаелга дац, юхаерзазалга дац, сов готта йолаш. Яь кIийле хиннаяр, го бир Гуюка. Ларбоша цIогIарч хьекхар: «Гуюк-хан кIалвисав! Оарц дала!»
Хан лоравеш хиннача бIаьрах цу лоаццача юкъа виъ саг мара висанзар, моалой чIоагIа тохабеннабецаре, водаваь дIахьош а вар хан. Баьца юкъе лела зунгатий мо гучалийлхар моалой а, - вигийтанзар шоай хан дIа. Из болх хьа а баь, «къакъ», аьнна, байна дIабаьлар оалой. ЦаI уллар ушала, оагIув баьрда. Корта берзан. Лехьа цIог мо бIаьха уллар хьаь юкъера нана пIелгал сомах кIуж. Доккха садоахар, пехк сувсар, багар цIий тувсар. ДIатIавахар Гуюк, ког Iеттар уллачоа човна тIа. Во бIаргаш къоарзадаь, вIалла дагадоацаш, гIаш юкъе мIарга теха вожавир цо хан. Лазаро цIогIа хьакхийтар, мерех морса Iи техар. БIаргаса дайна, моажа дохк кхаьлар хана. Из меттавеча, оало вохаваь уллар, дегIацара къаьста уллача керта бIаргаш нийсса тIахьежар хана, тхьовра санна къаьрза. Уж бIаргаш дIадалац духьалара.
- Бату-хана атта да Эдал тIа вагIа, тоIIадаь укха лоамашка тхо чу а дехка.
Доккха садаьккхар тIемхочо. Цига дика я. Шаьрача аренца дода Эдал, тайжа - додий а хац. Укхазара хиш хиш да? - къаьхка эмалкаш.
Хьалхашкахьа гIараш айелар, махьарч, таташ даьлар.
- Фуд цига?
- КIийле! Латаш ба!
Дов даьннача, говр сихъяь, дIакхача аьттув балац. Массадола хIама духьал да, моастагIал деш. Говрий когаш хоттала чуух хьо аьлеча гIолла волавелча, лакхеваьлча батах ткъовронаш етталу, лаьтта лийга ядача муръеннача ткъовронаша хийцца дIавахийтац. Лоралуш цхьацца гIа боахаш мара дIайолхац говраш.
Хьалхашкахьа кхохкабенна латтача тIема «гIов» къоасталуш хьахозар: къарссе каглу екъа геми, вIашкадетталуш дека болат, лазаро човхаяь Iеха говраш, массехк меттала хьекха цIогIарч. Укх лоамарча наьха шоай я оаз, къора йолаш, муIа лекхаш мо.
- Ма вахийта! ТIатоха!
Из каст-каста оал акхар. «Ма вахийта!» Акхар Iаьдалах «УррагI» хургда из.
БIу а бода хьалхашкахьа дIа, цунца дов а дода. Цкъа кхоачалургьеций ер хьу?
Гаьнаш нийлхъелар, юкъе чакхса дувлаш, тIаккха шаьрра аре хьаяьржар, йоккха шахьар йиллал эрзо. Доккха са а даьккха, говра гош тоIабир Гуюк-хана. Юкъе кхаьчача ханна юхавийрзар из. Баьца юкъе лела зунгатий мо, хьун юкъера арауха моалой эрзо болчахь Iехабеш моастагIий хьуна кIоаргешка чубига гIертар оалой.
-ДIа ма баржа, ала! Хьагулле! - аьлар хана шийна юхе лаьттача тIемахочунга. Вокхо говр дIаэккхийтар, гобаьккха из лоIам дIакхайкабеш. Моалой юхабаьлар, хьунагIара арабовланзар оалой.
Малахай хьалтетта, дIахьежар Гуюк-хан пенаш долчахьа. Ва-ва-вай! Ма лакха а дар-кх. Хил дехьа, берда йисттегIолла-хьа, бIоагIех яь гIап-карт я. Нувра чу ураэттача а саг хьалкхоачаргвац. ТIаккха цхьа кIотаргаш ягIа юкъерча гIап-картага кхаччалца, из кхы а лакхагIа я. Чухьара гIап дукъа тIа гIолла дIайода. Ва-ва-вай! Укхаза дукха лоамеш дезаргда. Ван Лий хьавайта, цун ховргда ер гIап яккха аьттув мичахьа ба. ДIарзаш хьадайта, тIойкхувсаргаш.
Эрзон юккъе ший чаьтар Iооттаде, аьлар Гуюк-хана. ХIанза-м сагота вацар из, нийсса тIа сигале гучаяьнна. Корта аркъалбилла урагIахьежар, велакъежар, раьза хинна. Сульде, тхо гой хьона? Хьа лоIам кхоачашбе, ер къиза Менгет-гIала хоарцае, даьхкад тхо. Гургда хьона а, хьона юхе вагIача Воккхача Чингиз-хана а оаха из астарах дIаэеш. УррагI!
Цул сатем байна бийса енаяц Гуюка, хаьнах тур элла тIемхо а хинна ший юртера араваьннача хана денз. Малх Iочубиза боаллаше а, эзза Iаьржа бийса тIаера, иттех гIа дIахо хIама ца гуш. Седкъий а дайра, тIуна дохк гIеттар. Садаьккхача къамарг даьръеш, фо къахьделар. Хайра хана: аллоний даьлий ба из болх лелабеш, моалой гIулакх толхаде. Сульде! Сульде! Наб хьакхетац. ТхьагIара воддаше а оалочун корта духьалбоагIа, ший къаьрза бIаргаш тIехьа. Боккха корта, вIалла дегI доацаш, кортеи когаши. Сомаиккхар Гуюк-хан. Вай-е! Байначарех кхера ваьннав укхаз?! Хьуна юкъе борз Iаьхар. Цхаькха юхакхайкар. ТIаккха - гобаьккха. Ма дукха я уж. Бакъдолий-те байнача оалой синош бертий дегIамашка чудовл яхалга? Саькхъяьнна говраш Iаьхар. Тата? Из фу тата да? Аьъ! «ТIатоха! Ма вахийта!» Чаьтар чура араиккхар хан, берригача эрзон тIа латар доаллар. Миско морхашта юкъера хьакъедача бетта сердалонах дукха хIама гургдацар, амма беррига эрзо сийрдабаьккхабар Iаьржача баьрей доагаш бе а доахкаш ча хаьшкаша. Юрташ, чаьтараш доагар, моалой говраш корзагIъяьнна удар, «ТIатоха!» Царех цецваьнна латтар хан. Мишта говза ба! Хьашкаш тайса юрташ лотайяьй. Лаьтта дадарачар царна еза сердало лу. Мишта денал долаш ба! А-а! Уж нах бац, синош да. ДIахьажал цар довташ сийнача алах доага. Вой -е! Кхеравелар Гуюк эггар хьалха. Сагах-м кхерлургвацар из. Ераш нах мичаб. Нийса ше волчахьа тIайоагIа цIераш бIаргаяйча, лаьтта деггIал вижар хан. Баьреш укхан тIагIолла тIехбахар. Мерца хьаж иккхар. Хан украиккхача, укхан чаьтар доагаш латтар - из дIадоаде тIабетталуш бар ларбой. Iад детта волавелар хан. Йижар гIар. Хьун юкъера борз Iаьхар. Цун тIеххьа - дуккха. Сульде!Сульде! Тхо дитад Iа?
Сатессача гучадаьлар сийсара хинначох шедар. Йоккха йов. ГIа мел баьккхача дадар декъий. Уж гул а деш хьуна йистте Iодахка, аьлар хана, юстардаха а, лархIа а. Дакъий ийца дIабахачарга цIогIарч даьлар. Говра дIаэккхийтар цигахьа Гуюка. Цун бIаргадайнар ийрча сурт дар: гаьнех хьалъэхка укхан тIемхой бадар го баьккха, яьржа соммача гаьнех шишша-кхоккха.
- Iобаха! ЛархIалаш.
Цхьаькха цхьа хIама зийра Гуюк-хана: хьалъэхка бадараш, берригаш а, моалойи татрийи бар. Уж кIеззига мара мича бар укхан бIунца. Аханел совгIа бараш дештой ба, царех цаI хIана эллавац? Хорезмаш хIана эхкабац? Фаьрсий? Цхьа ягноб хIана эллав уж берригаша ши бIаь саг мара мичав - азера лоамарой – Хорезма-шах Мухьаммад вохавича, цун бIунцара хьакхийтта?
ХIара яь гоннахьа шиш-пишах дувцар:
- Синош! Синош! Сега тIоанаш бе а доахкаш. Дештой а багIар цIерашта гоннахьа бIоахлуш, белакъежаш: царна ховра, сийсара эрзон тIагIолла кхийстараш адамаш хинналга.
- Ягноб хIана эллав цар хьал? Кхетац со, - аьлар къонача дешточо.
- Моало ва мотташ, - жоп делар ха яхача дешточо, - ягнобаш а ма бий, моалой санна, доккхий кортош долаш, гоалморзагIа дегIамаш долаш. Баьдеча цар цIе кортоши кIигметтане батамаши бIарга мича гу.
Белабелар дештой. Цар дIа-м хайтанзар вокхарга шоашта ховра. Гоамал-м чу ма йоаллий, дIаяьккха кортамукъле бахьан, де хIама доаца маркаь. Цхьаццабараш уйла еш бар: дехьабала, хьатIалата, тIаккха цхьа маьрша ха еча, шоай каганах Котянах дIакхета, миччахьара, из волччар хьа а леха.
* * *
Боккхача цIаста яь чу кхехкаш дулх дар. Иззамо яьш дукха дар баь тIа. ЦIераш йоккхий сегаяр, шоашта бIоахбала а барзкъаш докъаде а. Цхьацца хIама дувцаш шоашта сакъердам боахаш белар тIемхой. ГIалгIашта Iоттараш йора оалоша, кIарцхалаш юхатувсар гIалгIаша а.
- «Со аьла хилар шоана хIанз!» - аьннад, йоах, аьла хола тIаваьнна, буххье Iохайнача оалочо.
- Вахь - вахь-вахь! - белалу гIалгIай.
- Цхьан лоамарча гIалгIачо саг йоалаяь хиннай. ХьоалчагIа диаь, нах дIа-хьа къаьста, шоаш шиъ цхьаь дисача хаьттад Iовдалча гIалгIачо нускалга: «Дехар ма деннадий, хьа ма йоалаяьйий аз хьо, дIахо фу де дезал-те вай? Хой хьона?» «Сона-м хац, - аьннад ший дагар долча нускало, - тхона лоалаха цхьа оало вахар, цун дика ховр уж хIамаш. Из волча ух нускалаш Iомале. Хьо раьза хуларе, из волча дIа а яха, дика Iома а енна хьайоагIаргьяр со». «ГIолахь, дукхаяхарг. Дика Iомалелахь. ЦIаеча со а Iомавергва Iа». КIир даккха дахийтад гIалгIачо ший нускал оало волча, Iомале. Вокхо дика Iомаяьй!
- Вахь-вахь-вахь! - бел оалой.
- Цхьа сонта оало хиннав тIаьрге юкъе гIолла дIа-хьа ухаш лелаш.. Хоза кхалсаг бIаргаяйча, кий оагIраяьккхе, мекх хьовзадеш хиннад цо. Эцаш хIама а хиннадац укхо. ХIама эций, ийснахьа гIолаа Iургаш даьнна кисашка мух чухьекхаш хилча? ТIа-тIа кхаьчача шийна хIамалг кхоалаш, чам баккха воалаш санна, водаш-водаш, котамаш йохкача кхаьчав из. ГIалгIай йоI лаьттай тIаьнкIал котам йоаллаш. ЙоI хоза хиннай. Саттача оалочо аьннад: «Цу хьа тIаьнкIал йоалла котам ялара со, йоI». «Са тIаьнкIала йоалла котам хьо хилча, - жоп деннад гIалгIай йоIа, - цIа а йихьа, пIелг белла фуъ доаллий а хьежа, боргIал тIахайта горинга чу кхоссаргвар-кх аз хьо».
- Вахь-вахь-вахь! - бел гIалгIай.
- Цхьа гIалгIа хиннав...
Iажа кIал хена тIа ши воша вагIа: воккхагIа вола Iабии, зIамагIа вола Дур закъи
Кийи палчакхи цхьан оагIорахьа дехкар Iабе, пезгаш вокха оагIорахьа дехкар. Пхьешаш хьалхьекхар. Сурилга чура шийна хий кхерзаш юхь йилар, пхьарсаш, хьаь тIа кхерзар, кувгаш билар. Хий IотIакхерзаш борд-бордагIа лув Iаби.
ЦIайза Iуйре.
- Шийла еций хьона, воти? - аьлар бIарахьежаш латтача КIомсара.
Вела а къежа, батах ши кулг хьекхар Iабе.
- Волле хьо, зIамагIа, дIа шаьрача ферта Iотасса Iа. Дегала-м вац хьо сона зIамагIал де?
- Хьона зIамагIал деи?! Э-э, воти. Фоартан тIа хоаваь хохкаргвар аз хьо, сийсарара мо цхьаькха бийса Iа вайна йоре.
Аркъалваха велавелар Iаби-аьла.
- Дош да хьона, КIомсар. Къонахчун дош да хьона: уж бийсаш дукха хург ма я, вай шиъ ваха гой. КIомсар хьо а ма гIерта селла тIа: тIом ма бий ер - тахан хиннар кхоана хилац. Бийсаш а хургья хьона, денош а хургда хьона.
КIомсара шаьрача нийсъя ший ферта Iотессар:
- Воти! Хьай дукхаваха, воти, укх са ферта тIа текхалахь, хьайна! Мегаьдий?
- Из мегар, КIомсар!
Дурзакъ сихвенна-сихвенна наькха тIа жIарг дехка волавелар, цхьа къамаьл дувцаш. Цунгахьа юхавийрзар ший ферта тIара Iаби:
- «Усуси-Мусуси», хьай безам мелб дувцаргда Iа, со АллахI-Далла салот де воал. Со кега ма ве. ДIахо а ваьле, хьай хьашт мелд детта уж пIелгаш хьажа тIа а, гийга тIа а - сона новкъа вац хьо. ХьагI ма лелае Далла деча гIулакхаца.
- Воти, из хьо текъар вай ХIаллой Даьла вий?
- Из ва хьона, КIомсар. Из ва! Из цаI мара ва а вац.
- Духьалара дIавала! ГIараш ма е цига, цIера йисте - тхьамада текъа воал!
Iаби - мусулман ва, Дурзакъ - кераста ва. Цхьан нанас цхьан даьна Iоваь ши воша тайп-тайпара теш Даьлах.
Цу гIулакха барта бац уж, моастагIашта тIалатача хана герзаш барта хул цар.
Ламаз даь ваьлча, пезгаш бIоржашта тIа а дийха, гонашта кIалгIолла эзза, дото метташ дада гIохкараш хьоарчадаь, тоссавенна гIеттар Iаби. Можах кулг а хьекха, хьоарчабаь хьаь тIара кIуж нийсбаь, кий тIатиллар, тIаккха вешийна йистте, хена тIа Iохайра. Къомсарас кетар баламех кхеллар цунна, ведда ваха цIера тIара доагаш дола ши дахча а дена, хьалхашка цIи сегар, екъа ткъовронаш тIа а тайса. ТIаккха мара ваханзар из, лаьтта лай тIа илла ший ферта хьаэца. Ега а яь гаьнах хьалъэллар ферта, маьлхе йокъалургйолаш.
- Дулх хьадоалаш латт, - аьлар тIехкарах кулг тесса КIомсарас, - йIайха хIама яхьаргья кIанташа шоана.
- Дулх-м хьадаьлча дуар вай, воллел, зIамагIа вай мотт ховш цхьа дешто воалаваьв кIантIаша, лоткъам эцар вай цунгара.
Дешто хьавоалавир. ЦIерал хьекха кулгаш дIоахьдеш вагIа, ши аьла гушшехьа, «гIоп», аьнна, горавежар миска.
- ХьалгIатта, фу ду Iа? - аьлар Iабе, цох цец а ваьнна.
- Кхарапшакх яла безам дац. Ма е со.
- Вец хьо, хьалгIатта, - аьлар Дурзакъа, - цIи фуй хьа? Кхарапшакхи?
- Кхарапшакх.
- Иштта во цIи хIана тиллай хьох дас?
- Да яц, нах я, во нах Кхарапшакх йоах со.
- Къоал деш вола саг, эбарг яхилга да из акхар Iаьдалах, - аьлар дештой мотт ховча Дурзакъа.
- Кхарапшакх, дештой дукха бий моалошца?
- Дукха ба. Ах я, кхы а дукха дештой.
- Хьалха-м тхоца ма дарий шо, хIанз духьала ма даьннадий шо.
- Духьал яц дештой. Дештой лаьцай, кIалйисай дештой. Цаяраш йисаяц, даяхай Котянаца Шарукхане, гаьнна даяхай. Моалой лай яц, кипчак. Ялх ит эзар юрт яхай.
Кхетанзар Iаби-аьла. Вешийна бIархьежар из, жоп дехаш, Дурзакъеи дешточои сихха къамаьл дир цар меттал.
- Акхара каган, ший къам гIоттадаь, ремаш, Iулаш лаьхка дIавахав Шаьракхане, моалошта кIал ца виса. Ялх бIаьзза бIаь юрта яхай, йоах, цунца дIа. КIалбисараш моалоша шоаех хьатехаб, говрий ремаш, доахан, жа дIадаьхад царгара.
Корта оагабир дешточо, бакъдеш.
- Хьалхаваьнна, воккхагIа малув моалой?
- Гуюк-хан, Менгу-хан, Кадан-хан, Бури-хан. Менгу-хан - тамада я. Йиъ Чингиза воIий воI я.
- Укхаза малав?
- Гуюк-хан.
- Гуюк-хан. Диканд, дIавига, - аьлар Iабе кагийча нахага. Вож юха а горавежар:
- КIантий со е йоал?
Белабелар вежарий.
- Вувргвац хьо. Ма кхера, - аьлар Дурзакъас дештой меттала.
- Со ма велаш, аз дукха дикаш дергда шоана. Оаш со ца вуй, аз дукха дештой тIемхой хьабоалабергба. Сай тумен йолча оаш со дIахеце. ТIехьашкахьа юхаберза хIама доацачарех я еррига тумен: да вац, нана яц. Гаргараш бац. Моалой гоама ба царна.
- Мегаргдий цох теша? - хаьттар Iабе.
- Дадар, хац сона-м. Цхьаькха-м да: из цаI дIахийцавар аьнна тIакхета фуд, тIерадала фуд? Хуле хургда укхо йоахар - дика ма дий вайна уж тIера балар а, вайгахьа ца боале а.
- Ведда кIалхарвалара кеп а оттайий, дIахеца, дукха ца гоавеш. Гоавой - тешаргбац. Цхьаькха аргда Iа цунга, Дурзакъ, вай гIулакх кегалургдоацаш: бийсанна ешап деладелча, кийча хила алалахь. Нийсса цигахьа бовда беза уж. Ер моттиг дIаювца мегаргья, мичара веддав хьо, оале. Вож оапаш ше вIаштIехьабоахаргба укхо, бувца ховчарах ма вий ше.
ДIакхетавир Дурзакъа дешто. Вокхо корта лестабора: «Якхшы! Якхшы!»
ХIама диаь баьлча, Iабе кIантий бIу гIеттар. Хьалха дIаяхийтар бIун кир: кхачеи яьши. Шоаш аьле чу гIолла дIаболабелар.
Кхарапшакх говра тIа хоавир, бе тур деллар бежана цIий хьекха. Итт кIант вахар из накъаваккха. ЦIогIарч хьекха, шокарч теха, уж шоайбараш болча юхабахар, говраш лаьхкка.
- Оарц дала! ТIехьа боагIа! ГIо де! ГIо де! - цIе цIогIа детташ, говр шоайчаргахьа эккхийтар Кхарапшакха. Шоай къамахча сага гIар хеза, хьахьийлхар дештой. ВIаьхвенна говра тIа гIолла хьавижа воагIа шоайвари, байдда болхача моастагIий букъарчи дайра дештошта.
- Кхарапшакх! Кхарапшакх! - гIадбаха цIогIарч даьлар дештошка. Вокхарна тIехьахаьхкар цар говраш, бакъда бIаьрчо юхаберзабир:
- Гар-Гар! -аьнна, кIийле хилар кхераш хьагобир новкъосташа Кхарапшакха. Ше кIалхарваларах гIадваха мархIалелхар хьатIа мел веначоа Кхарапшакх. Басилг хоадаяь Iоухаш цIий дар, кий яцар керта тIа, хаьда кетара пхьеш тIолхах Iоуллар.
- Мишта ваьннав хьо мукъа?
ДIадийцар укхо, дехьа-сехьа верзаш, ше бийсана говр ежа кIалвисар а, дIавахьар а, тIаккха уж сайца латтача метте гаьнах дIавехкар а.
- Уж дулх кхехкаде хайшар. ДегI хьедаь, хьедаь муш мелбелар, Цхьа кулг мукъадаьлар. ШоллагIдар мукъаьдаьккхар. Лаьттар со се вийхка волаш санна, аьттув баллалца. Со лаьца оало, говра тIера Iо а ваьнна, хьатIавера, хьа а ваьста, дIавига, аьнна. ТIаккхийтта тур даьккха, оало, теха, вожа а ваь, говра тIа а тоссавенна, дIаиккхар. Со къайлаэккхаш мара уж тохабеланзар.
Из лоткъам цхьаькханахьа бийцачул тIехьагIа Гуюк-хана а бе бийзар.
- Йийттарий хьона?
- Еттанзар.
Басилг хоадаяьча шод Iеттар хана:
- Цар техай хьона?
- Бийсан латаш, говр ежача, Iовожаш хоадаваьв со.
- Кхы дарий есараш?
- Дар. Ткъо саг хила мег.
- Гаьна йий из моттиг?
- Яц. Шин гувна тIехваьлча шаьре улл, цигга я.
- Дукха бий уж?
- Ах тумен хила мег. Массаволчунга Iаьржа юрташ я. ТIаьскаш чакхдувлац царех. Сона бIаргадайра цар уж, бела а белаш хьадоахаш.
- Герз малагIа да царга?
- Гемакхаш да, вайчарел лоацагIа долаш, шоай нийса довташ да, вай товраш да дукхачарга, догараш, Iадарч да. Турсаш массанешка да. Доккхий дегIамаш долаш нах ба уж.
- Хье хиннача дIаваха ховргдий хьона?
- Ховргда. Лай тIа гIолла лараш ма йий.
Татрий тумен гIотта а яь, ер хьалха а ваьккха, оалой лаха арабаьлар уж. Кхарапшакха яххача бесса, шин дукъа дехьабаьлча, из шаьра моттиг хьакорайир. Товнаш йовнза, цIераш яьга Iовкъарий гувнаш латтар, дулх диаь тIехкаш ядар - оалой бацар. Цар лараш лоамашкахьа хьалйолхар. Юхабийрзар татрий, шоашка аьннача бесса.
* * *
Iада чура тIаьск кхоссал йолча моттиге, гонахьара, хьу тийда, гIапа хьалхашке мукъаяьккхар Гуюк-хана. Сатоссаш болалора болх, баьдйийрзача маркаь юхасацацар. ПаргIатагIа хетар, арешка кхийнача наха, гаьнех лаьтта мукъа ме доал. ХIанз хьалхьежача шера сиглен оаса бар гуш, мух хьекхача гаьнаша «шарх» массаза оал юхахьежа безацар. ХIара буса цхьацца тумен хулар соакхал деш, бIу лорабеш, хьуна йистте гIолла кIийленаш лаьца. КхоалагIа ди да ераш укхаза латта, гIап яккха бола ца луш. Гуюк-хана лоIам беннаб, кIира хьу яша, кхоачам бе, кийчле, аьнна.
Лоамеш хьадеш да. Кийчбараш вIашкадехка, саьнаш даь латт. Лоамеш хьадераш говза пхьараш ба. Лохехьа шера да, лакхе - готта.
Из лоами чIоагIа латтаргба. Цу тIа бекъай сомагIа йола оагIонаш а лохе я. Саьнаш даьд царех докъадалийта, дIахьош, айдеш дайгагIа хилийта. Из мо ткъо са беза хана. КIира хьадергда. Гуюка хIама кходац: е IотIаетташ йола шод а, е болхлой низ а, е царна даъа дулх а. Уж кортамукъа нах бац, дIа ца деннар дац царга, меца нах корта бIогораухаш Iолег. Виззалца хIама диъача безамегIа бу болх. Гуюка хов из. Цунна лоамеш деза, дуккха лоамеш, сихха деза.
ДIарзаш де мушаш легаяьй - пхиъ. Сага мархIа боллалац царех хи. Дика дIарзаш хургда, цу шув тIа хьатIа мишта доахаргда ховре. Ван Лий хьакхаьчача ховргда из. Цунна дагадохаргда. Из говза ва.
Сахилалца йоккхий цIераш йоаг моалой пхьегIа тIа. Йоагае хIама шорта я: ткъовронаш, шолхаш. ЧIоагIа кIаьдлу тIемхой. Сарралца хенаш текхадеш, ткъовронаш новкъазарйоахаш лел Кхарапшакх. КъайлагIа ше зувш дукха бIаргаш долга хов Кхарапшакха. Гуча ца вала мел говза хилавеза! ХIара дештой бIаьраца цхьацца моало ва бIарглокхаш, хьано фу ду хьожаш. Амма Кхарапшакх гучаваргвац. Цул совгIа цун тешаме доттагIий – къуй ба бIаргашца къамаьл де ховш. Уж къаьнара доттагIий ба, кортамукъа лийнача наьха вошал чIоагIа хул. Ма ханаш яр-кх уж хьалха хинараш! Бийса тIаенача вужар, сатассеча гIоттар. Ара хьекха мух мо кортамукъа вар. Масса говреи, ира герзи, тешаме новкъостий, хьалхашка, шу санна, даьржа уллаш дунеи, хьахьи, даъа хьайна со, яхаш! Из вахар дар! Ер вахар дац. ДIаверза-хьаверза йиш яц, техар ла еза, оакхараша фос эттIаеш санна, къайса даьккхар мара даъа-мала дац. Ваха веза укхазара.
Кастт-кастта корта айбу бийсана Кхарапшакха, ешап делалой ладувгIаш. Шин буса хIама дац. ДоттагIий кийча ба. Цар шоай а ма бий цхьацца-шишша тешаме нах. Оввой! Кхер Кхарапшакх шоаш гучабовлар, цаI ваьттIа, СихагIа хуладалара из! Шоай лоамашка хьалбаха хургба. ХIай? Мичахьа? Хьаурахайра Кхарапшакх. Бокъонцахьа кхалсаг елаелар, цхьа хIиллане «хIи-хIи-хIи!», аьнна. Цхьаькха тIехьа елаелар, цхьаькха, цхьаькха...
Боадо йоаллача хьунагIара белар уж, дегIа тIара мосаш гIеттаеш. Ураиккхар Карапшакх, ший говра йолчахьа ведар из. Цу ханна дехьа хьуна йисте кийча мел латта лоамей саьнаш лотаделар цхьатарра. Кхарапшакха гонахьа новкъостий гулбелар.
- Яшасын!!! - тур даьккхар дешточо. - Кортамукъле! Кипчий - кортамукъа нах!
БIаьрчеи моалои говра тIера чуийцар. Цар оарц дехаш цIогIа тоха а кхийнзар.
- Лоамеш кIалхардаха! - цIогIа деттар акхар туменчо. - Долле сихха!
Цунна мичара техар ца ховш, фоартан чу тIаьск техар.
Лоамеш дIадоаде дIатIабайддараш, юхахьийлхар, дукхагIбараш лай тIа Iо а легаш. Хьуна юкъера тIаьский догIа хьатIадеттар. Шоаш фу дича бакъахьа да ца ховш цIогIарч детташ дIа-хьа удар тIабехкараш.
- Кипчий! - цIогIа техар Кхарапшакха, - тхо цIадолх, вай шаьреча аренаш йолча. Мух мо мукъа лела безам бар волле тхоца. Ма кхера!
- 0алой?
- Раьза ба!
Иззеи цун новкъостийи дIалийлхар, тоатолах хьийлхар дештой царна тIехьа. ТIабехкарий чаьтараш кIалтIадетташ, духьалваьннар вожа а веш, дештой Кхарапшакха тIехьа хьуна юкъе чутиллар. Хьуна юкъера аралийлха, хьаьшкаш бе доахка Iаьржа баьреш акхарна хьалхабаьлар.
- Тхона тIеххьа хьадолле! - аьлар цIенача дештой меттала. - Кхера дезац. Саг тIехьа воагIаргвац - царна кIийле яьй.
Массехк дукъах баьлча юхасайцар оалой, кIийлен баьгIа новкъостий тIакхийра. Уж ганзар.
- Фу дир оаш цига? - хаьттар Дурзакъа. - Раьза барий хьаьший, вай оттадаьча коарчама?
- ЧIоагIа раьза бар. Барталбетталуш дуар!
- Ма сиха лотаделар уж лоамеш. Докъадала кхе ха ма яцар цар.
- Оаха даьттаца хьаьндир уж.
- МалагIча даьттаца?
- Маша даьтта а дулха даьтта а. Оаха хьалххе кхоачам баьбар, цхьан воккхача саго хьехарах (кхы а бIаь шу доккхалда цо!). Декъа ча лаьтта сомма Iо а дилла, лоала а даь даьтта IотIадеттар. Из хьаьндаь ча хIаранега цхьацца гали дар. Ха деш хиннараш дIа а баьха, паргIатта болх бир оаха. Ма доагар-кх уж дага-м! Iолеггаше а хьатIаудар. ХьатIалехкар есараш. Царна а еттаелар. Даьгар лоамеш. Шин даькъа декъаденна тIехьашкадоладелар тхо: цаIаш пхорагIа бекъий детташ бар лохо, хоалургдоацаш, вожаш уж гулбеннача кIийленашкара Iадсаькхаш детташ бар. Ов-вой! Дика аьчаб тховсара-м. Хоза бийса я ер, воти!
- ХIета! - иккхар Дурзакъага, - хьо ма варий Iабена маркаь хIама а хац, кхы хIама хьаде могаш тхьамада вац яхаш!
- Аз маца аьннад из, воти?! Цхьаькха-м да: из вай воккхагIа ма вий, массане лархIа а везаш. Веций?
- Аз бегаш бу, КIомсар. Са воша веций из?! Iабеца нийсве къонах укх оагIорахьа кIезига ма ва, кIант. Амма, цхьа гIалат доал-кх…
- Из аз кхетадац, воти. Из оашош къоастаделаш. Сона из... Иштта къонахчалах хьалвизза ва из… Хьо а ма вий ва-м.
Велавелар Дурзакъ.
Сатоссаш цхьа пхье йисте кхаьчар ераш. Шин гоара даьнна додаш хий дар, цигга хайшабар нах баха. Укхазарбараш бийша бадацар, йоккха сегача цIерашта гонахьа гонаш а даь, латташ бар.
Дурзакъа шаьра моттиг дIахьекхар дештошта дIаовтта. Ше Кхарапшакх ийца юстарча цIагIа дIачувахар.
Кхарапшакх бIаргагушше а арккъалваха велавелар кхаькхий тайса кIий чу ваьгIа Iаби.
- Марша воагIалва, Кхарапшакх! Хьо аьннача дош долаш къонах хиннав. ТIаккха тахан шо хьаьший да, тхо - цIендаьй да. ДIахо барта хургда вай. Дукха дий шо?
Таржам дир Дурзакъа, цхьаццадар цо ше а кхетадора.
- Ах тумен совгIа.
- ХIай?! - ураиккхар Iаби, - со-м, хIаьта, ма вацар, шо цхьа-ши бIаьннел тIех хургва, яхаш. Мегар! ЧIоагIа мегар! ХIанз хьай бIун доал дергда Iа. Дурзакъ, оаха кхаэлла дулх массанешта тоъаргдац. Вайчар сатоха дезаргда, цIаькха эллар хьадаллалца. Хьажал хьай - ах тумен? Мишта хетт хьона, Гуки? Эшшахь, Дурзакъ, Iа леладер, Iа леладер. ХIанав хьо сел къиза? Цу моалойх къа хетаций хьона? Вала везаций хьа? Ха-м ховр сона - говра тIавалале хьажах пIелгаш детта волавелар хьо - из дикан доацилга. КIаьнк варий хьоца?
- КIомсар яхий Iа?
- ХIаъа!
- Вар.
Белабелар вежарий.
______________________________
КАДАНИ БУРЕИ
Цкъа товрага кховда ца везаш, ший тIема моттиг хьалаьцар Кадана. Боккха кир-никъ бодар кхы а лоамашкахьа дIахо урагIа. Сецца арабаьнна бIу гIор яшалехьа дIакхаьчар, тIемхошта а дайна, нувр йIоахъе кхелехьа.
Гуюк-хана ше дIаводаш мархIа веллар Кадан. «Вай воайла ма дий!» Кадана хов ше вешийна селла ца везалга, бакъда Гуюка эш из Бату-ханаца латтача гIортама.
Бату-хани Нуюк-хани шоайла гIерташ ба, ши-ше лакхвала гIерташ. Гуюка да таханарча дийнахьа моалошта доалдеш вагIа. Цудухьа гIерта Гуюк. Бату-хана хаькъалаи, хьинараи, деналаи ше тIехволга хов. Гуюк да валарга хьежаш ва доал хьалаца. Цунна из меттиг лораеш нана ягIа.
Гуюк каганал - хьакхайкаваь ваьлча, Кадан кхы цунна эшаргвац, кхыбараш мо маркаь. Кадана фу бе-башха ва Гуюк а Бату а? Шийга хаьттача, Кадана Бату хоржаргвар - из чIоагIагIа ва. ТIема саг чIоагIа хила веза. Гуюк говза ва тийшабелха. Из Бату ве гIерташ цо леладер, ший нахага кIийленаш яйташ! Сульдес лораву Бату! Воккхача тIемхочо доладаьр чакхдаккха из мара вац. Кадана из хов - багах дIа-м аргдац. Баге лорае еза. Ший хьаштдар моттийта Гуюка.
- Вай шиъ эггара халагIча оттаваьв цо. Вай, цIокъаш, Менгета гIап йоаккхаш хьалха чудовла деза. ДIаховлда ерригача моалой паччахьалкхенна Угедея къонгаш миштаб!
Кадан йистхиланзар. Из тIемхо ва, тIемхочоа, тIом бе ховш санна, баге лорае а ха деза.
- Вай цхьана хуле, хьа аьттув баккха, аз дикагIа бола сай говзанчаши, низ толашах бола болхлойи бойтаргба хьона. УррагI!
- УррагI!- къаьстар вежарий.
Кадана бIу Iо а бесса, белхаш доладеш болча хана, Буре гучаваьлар шийчарца. Юха ца соцаш ТIаргаме бодача боккхача шаьрача наькъа тIа гIолла доладелар цун бIаьраш, туменаш, вIалла чакхбаьнна ца боалаш.
Лакхе гIапаш тIа латта оалой Iочухьежар цу моастагIий тоатола, цар дукхалах цец-амагIа баьнна.
ТIеххьарча тIемхочун букъ къайлабоалаш латтача ханна гIапа бий биххье кIур баьлар. Фо тийна латташ Iуйре яр из - кIур нийсса урагIабодар бIоагIа мо. ТIаккха кIур баьлар дIа-а-а гаьнна дукъа тIа, лакхача хена буххье. Кадана гора из, водаш латтача Бурена гацар.
- Бурена сагота хургьяц, - аьлар Кадана арккъалваха вела а венна, - цига сакъердам дIаболалуш латт хIанз. Оалоша сагатдайтаргдац
Эрза юкъе мух хьокхача тайпара айлуш «шарх» даьлар, тIаккха - тIема тата, юххьанца айлуш, айлуш, моалой «урагIа», оалой «тIатоха!» къоасталуш.
* * *
Бурес хьалха а, аьтта оагIорахьа, цхьацца бIаьр-тахкархой бахийтабар, юкъ-юкъе хоамчий ахийталаш, аьнна. Тахкархой а байна дIабаьлар, е хоамча а ванзар. Итт-итта кхы а, цар фу леладу хьажа, вахийтар хана. Уж а юхабахканзар. Царна меттела шинна оагIорахьара аьлешкара чухьийлхар лоамара нах, цIогIарч детташ, берзах Iехаш. Доккхийча Iаьржача аьрзешта таралестар Iаьржа «юрташ» ювха тIемхой. Моалой тIаьскаша царна зе дацар, меттахьа говра ца кхийтача.
Лохача гувна тIа латтар цар хьалхо, тIема кулгалдеш. Гаьннара вIашкахьежар ши бIунча-моастагIа. Бий оагабир оалочо, аз бергба хьа болх, яхача тайпара. Цкъарчоа говра шод техаяр Бурес цунна тIахьеда, тIаккха юхаэзар, - кхеравенна эзанзар: из бIунча ва, цун йиш яц. Цун доал де деза ший бIуна. Ялх тумен яьрда Iоюлларгья укх лоамарча наха, тIа бIунча воацаш юссе. Iу воацаш дисача жаIулах берташа дер хьадергда.
Дукъа тIагIолла-хьа шишша-кхоккха гIа юкъе болаш, гIашбаьнна дIаайттар оалой. Ша беттача хьисапе тIо болабелар. Моалой говраш къехкар, уж лозабеш чубетталора. Бе ма хошша гергдаь овгараш дар цар дийттараш. Бурена тIехьашка лаьттача ларбочун говр, хьалтоссаенна ежар - хьажаюккъе кхийттабар кхера. Буре меттахьаваланзар, ший бIун доалдеш, лоIам кхайкабеш тIемхой дIа-хьа ухийташ латтар из.
Овгарий тIормеш доассадаь баьлча шурдолхой къайлалийлхар, царна меттел цхьаькхаш хьалъайттар сов масса. Цар дийттараш тIойи овгараши дацар, - ира аьшкан хIамаш яр. Из кхийттар, говр яле а саг вале а - Iана додар. Кхо гIа мара Бурена гаьна воацаш лаьтттача моалочоа кхийтар «тIарш», аьнна, турсах, эккхийта чакх а яьнна. Кортахьалха чувахар тIемхо, лаьтта кулгаш хьекха, аркъалваьнна сецар. Цун аьрда оагIонах аьса тай Iоуллар.
- Хьа а яьккхе, хьаял из хIама, - аьлар хана ларбочунга, - хьажа воаллар со.
Говра тIера тоссавенна, венна уллачунга хьажар ларбо. Тай озадир - хьаялацар.
- ЧIоагIа кIоарга йоалл, хьайоаккхалац ши ког гIортабаь озайича а.
- ВоаттIавий хьаяккха.
Веррига цIеша ваьккха вар ларбо из хIама яхьаш хьавеча.
ЧIоагIа теркам тIабахийта хьажар хан цу герзага.
Аьшка юв яр из, нана пIелггал соммагIа. Бухь, маха мо ира бар, бух болча лоаццига дахчилг ягIар, аьса тай тесса, ши дол дIаьха. Дахчилгах гобаьккха налий мос йоаллар эзза мовхар хьоарчадаь. Таь бухь хьа а лаьце кхостайий дIахец, нийсса а тох. Унзара герз да, турсах, гIагIах чакхдоал, кIадах санна.
Лаьтта кIалхара баьлча мо гучалийлхар цхьаькхаш. Говраш хаьхка боагIар уж, Iаддалхой-кхалнах. Кога тIа бIарг ца отташ йодача говра тIера деттар тIаьскаш, пандара мерз озабича ду тата деш. Буре дикагIа волча ларбочоа тIаьръюккъе кхийтар. «Къарс», аьнна, бух каг а баь, оззадаь хьадаьккхар джигита тIаьск. Ханага дIа а хьекха велакъежар из. ТIаккха цхьан хIаманга ла-дувгIача хьисапе сецар, аьга а аьга, говра тIера лайжжа чувежар. Буре таджах кхийттар, пха кагбенна, кIаьргаш говра фоартан тIа а легаш.