- Ахка даларе, малхо хьабора ер болх, - аьлар тIахьежача сесаго, - хIанз хадданза цIи йоагае еза.
Хьабенача жагIа элаш кегадеш боахкар кIаьнкаш, детта мегаргдола кхерий хьахоржаш, дозал цхьан боарамах дий хьежаш. Хьалдузаш Iоувттадеш тIормигаш дар. ГIудалкх латтар цу тIормигах хьалъйизза.
Овгараш деш цхьаькха моттиг яр аьшкан пхьоале, уж дашах дора. ЦIихезза болча шурдалхошта мара кхачацар деша овгараш. Из кхийттар, цу кIаьда тIа Iокорчавора.
Гез лоала а деш, тIаьский вийдаш кепадотташ боахкар цхьаькхаш. Довташи гемакхаши деча пхьоале «зов-зов» мара, хIама хазацар.
Iадарчи турсаши деча вахар Хамча.
- Балай, доккха Iад де ховргдий хьона, бургац миссел йола хIама кхоссаргъолаш, - хаьттар Хамчас пхьарага.
- Мел еза хIама, мел гаьна кхосса? - хаьттар вокхо, диг гударах Iочу а дегIа.
- Ерра миссел йола хIама.... – кора тIа лаьтта хий чу хий хинна сурилг хьаийцар цо, - хих йиза ер сурилг кховзткъа-безткъа гIа йохийтаргйолаш дулургдий?
- Дулургда, - аьлар пхьара уйла еш а лаьтта, - дика хьежача кхы а гаьнагIа. Кхет со, кхет хьона фу дагадехад... Сиха дезий?
- ЧIоагIа сиха деза. Балай, хьай мел йола говзал тIаяхийте хьажал. Доагор чудола сурилгаш я цо кхувса езараш, кхетий хьо?
Корта лостабир вокхо:
- Сайна бIаргадайнадац - дувцаш хезад, джелташа даьд, яхаш. Iурра хьаоттал. ГовзагIа вола кхо-виъ сайх хьа а теха, хьожаргва со из де. Миштад цигара гIулакхаш, Хамча? Лоатталой вай?
- Латташ ба вай кIантий, аьшка бIоагIий санна! Оаша кхоачам хьатIалоаттабой, латтаргболаш а ба шек боацаш, дегIацар синош къасталца.
- Тхо мела хургдац. Пхьоаленаш болх беш я буса а, пхьараш хувца а хувцаш.
Цу дийнахьа масса йолча пхьоаленашка хьожаш чакхваьлар Хамча. Укхаза куразаш а кхестар, ши-ший кура тIа тIемхошта мел эшар Iалашдеш. Куразаш декхарийла бар шоай кура тIарча тIемхошка дар-доацар фуд ха. ТIехьа кхача а цар лоаттабора, цIераш йоагае дахча а, доацачоа герз а.
Барзкъаш деча вIакакхохкабенна луви боахкар цхьа курази говзанчеи.
- КхоалагIа ди да аз хьога кийнаш кийча хилийта, аьнна.
- Уж латт хьа кийнаш – дIахьо.
- Сона езац ужаш. Ужжаморгаш царна тIатохкаш я. Царна аьшк дилла кийнаш еза.
- Хьада аьшк. Саррахьа кийча хургья хьона.
- Аз мичара дахьаргда из? Со аьшк доаккхаш вац.
- Хьайна ловччар, кхычар кхухьачар. Сона кIордаваьв хьо, яьй! Болх ба са.
- Цу къамаьлах со дIа-м ца вохийт Iа.
- Вай-я! Фу саг ва хьо?! Саг вац хьо-м - бала ба-кх, шин кога тIара бала.
- Фуд оаш къувсар? - хаьттар Хамчас, царна дIатIаэттача, - фу кийнаш еза хьона?
- Аьшк дилла кийнаш ю укхо кхычарна. Тха кIантий Iатто баь ба?
БIаргаш тIа а дахкийта, бIаьхха къамарг бегIа, дешаш озаш аьлар говзанчо:
- Ва-а-а къонах! Со аьшкан пхьар вац. Аьшк сога хилац. Кийнаш аз хьаяьй. Аьшк хьада - Iочуоттадергда.
Тархе тIара хьа а ийца кийча кий Хамчийна хьалхашка Iойиллар говзанчо. Iан замалахьа цхьалха наха лелаю кхакха кий яр из, чу аьшкан гом оттабаьбар, боппинга тIа аьшкан таьхта дилладар, чоал теха. Из говза дагадеха хIама дар, Iан замалахьа цул дикагIа кертагIирс бацар: герза духьал гIо а да, шелала духьала йIовхал а я.
- Малав ер дагадехар?
- Со ва-кх, - аьлар говзанчо.
- Дика говзанч ва хьо! Аьшк хьакхоачаргда хьона, ши гIудалкх йизза, таьхташ да уж кхаь пIелга шоррал. Сов сома-м да из. Ворда чархашта гIозарч дехка аьшк. Пайда бе ийца латтар, хIанз накъадаргда.
- Сомал кIаттIа бац, - аьлар говзанчо.
- Укхан кийнаш хьалха яхалахь, - аьлар Хамчас, ше дIаводаш.
- Дадар йоахаргъяр-кх, бIаргагучар дIаваккха а-м, кхы вIалла деце а!
* * *
ТIемхой Кхетаче тийна дIайодаш латтар. Лорсаси Чонеи, шоашта моалочо Iаткъаш тIом бац, арахьара хьатIатеIача Iабеи СаьтIалеи бIунаша ка етташ, юхаувзабу уж, аьлар. ХIара кхоалагIвар гIапа тIара Iо а ваьккха, Саккхалаи Шибалаи гIо де хьабоалабича фу дар-те, аьнна, мотташ бар баьгIараш. Кхетачено из могадинзар, цкъадале, низ хIанзарчоа тоъаш хиларагI а, шоллагIа дале, уж моттигаш мелъенналга моастагIчоа дIаханза Iергдац, тIаккха чу а гIортаргва.
Къаьстта чIоагIа низ Iаткъаш бар Саккхала, вIалла тIом сеца ха яцар из волчахьа. Геттара моастагIатIагIертача, Iерашкара бIаьраш гIовттадора.
Хьалхарча деношка мо доацаш, дIаIамаш латт нах тIемага; готагеи, мангалгеи, ардаргеи санна. Хьалхарча деношка вужаш-гIотташ саг вацар, шеввар гIапа тIа вар. Кхерам бар, лордалар дар – хIанз дац. Ондабаланза бола кIаьнкаш а, цхьацца кхера чубоалла гале ги доалаш хьаух, боккхагIчарна уллув дIа а этте, хьатIагIертачоа чукхувс. Из боккхагIчар могаду, ца кхера Iомаргба уж.
Герз деттаденна човнаш йийхка дукха бераш да, доккхал деш шоашта хьерчача хIамаех.
Iабдул-Рашида аьлар кхетаченга:
- Сай тIемхой тахка воал со. Къаьстта, керда хьаийца дештой фу нах ба, хьажа веза. ГIулакх мишта латт аьлча, моалой аьнна цIи тIайолча туменаш, диъ даькъах кхо дакъа дештоех латт. ЦIена моалой хьагулбича ах тумен хургьяц, татрий ши тумен хургья. Доали соакхали царга да, тIом кхычар бу. Цхьацца-шишша тумен кхыча къамах бола нах а ба. Моалоша сина Iад кагдаьд дештой. Цар каган Котян шийна тIехь мел вар ийца ведда дIавахав. Магатех латараш дештой ба, аьлча, гIалат хургдац. Селхан сай дикача новкъостаца (ира бIарги кадай хьаькъали да цун) гIапа тIа гIолла го боаккхаш чакхдаьннад тхо, моастагIий лоархIаш. Из хала дац, чаьтарашта хьалхашка ягIача байракхашкеи бIунчакхашкеи хьажача. Вайна го баь латт пхийтта бIаьзза бIаь саг. ТIемхой ба аз бувцараш, герз бе доаллаш бараш, низах боалабаь болхлой боацаш. Уж лархIа хала да. ДагIа йиш яц вай. Каетта еза дIIаара а дувлаш. Бутт юхе бахача ханна, цхьан буса со аравалийта сай сураца... Сай нахах мел теша мегаргва, хьажийта со.
- Из мегаш да, Iабдул-Рашид. Саккхалца Iо а хайше, шоайла дувца деррига. ДIаара-м эккхарг ма вий хьо, юха чува везаций? - аьлар урхаза. - Анзор, хьога фу хьал да?
- Сога дика хьал да, Ачамаз. Кхо бIаь ткъо саг ва са бIунца, кхы а ба хьакхеташ... герза эсала да тхо. Аханешка дIатоха ирал яц. ТIойи гIажамаши да тха керттера герз.
Моалой товраш мегаргдий шоана? Долаш да шо. Турсаш-м дац вайга, мел хиннар дIадихьад.
- Турсаш-м оахош Iалашдергдар, товраш хилча гIоне.
- Шо-м тIаювхача бедара а да эсала, пIелгаш арадаьнна я хьа тIемхой маьчеш а. Хамча, хьона тIадулл аз тховссаре а Анзора кIантий Iалашбар, вайга долчох.
- Диканд урхаз. Аз кхоачашдергда из.
Анзор, гIетта, наIаргахьа волавелар.
- Iа фу ду? - хаьттар Ачамаза, - сенна сиха ва хьо?
- Ачамаз, со дехаре венавар. Са дехар кхоачаш хиннад. Ер бIунчий кхетаче ма йий, шун къайленаш хургья... ТIом ма бий ер. Со сенна Iа, шоана новкъа волаш?
- ДоттагIчох лочкъадаь хIама дац, - аьлар Ачамаза. - Хьавола, Iоха сона юххе. Хьо а тешаме вице, хьанах тешаргва со!
Безо ког ловзаш, юхавийрза Iохайра Анзор.
- Iа иштта яхе...
НаIараш лораеш латта урхаза ларбо хьачуваьлар:
- Бехк ма биллалаш, цхьа саг ва укхаза, дIавала аьлча, дIавала ца тугаш, Хамча, кхета везар ший, яхаш. Фу ду аз цунна?
- Со дIааравоагIа, - аьлар Хамчас.
Гайна вера Хамча юха чу, шийца цхьа саг воалавеш. Кертах эзза палчакх хьерчар цунна,
- Укх саго дена къамаьл шоага массаненна дIахезача бакъахьа хет сона. Мукъам лой Iа, Ачамаз-аьла укханна йистхила?
Корта лостабир урхаза:
- Хьасехьавала, хьагаргавола. Малав хьо? Цкъа хьай цIи яккха, къонах.
Вокхо цкъарчоа палчакх яьстар, юхь гучайоаккхаш, тIаккха батах ши кулг а хьекха, велавелар:
- Ма атта дац-кх сона, Ачамаз-аьла, хьа хаттара жоп дала. Кхыча ханашка ма къаьра къарлургвар со, тахан бакъ йист хила везаргва-кх. Хьо унзара ма валалахь урхаз, - со къуй баьчча ва, вешта дас тилла цIи ЗIак яхаш я.
- Мала вар аьлар Iа хье?
- Къуй баьчча ва со укх Магате. Доккха гIулакх да согара дар, наха хац из. Са мукъам боацаш кагденна ногIарт даргдац цхьан даь кисара вокх даь киса.
Юхааркъал а вежа велавелар Ачамаз-аьла:
- Урхаз ва оал сох, мехка доаллар а хац.
- Из хьона цахара-м, аз сай болх дика дIахьолга да. Вешта вай шиъ юкъа доал деш дар укха мехка: дийнахьа - хьо, бийсана - со.
- ТIаккха со мо урхаз хул-кх хьо а, - аьлар Ачамаза.
- Цох тара-м да из, - аьлар вокхо майраваьнна, - маьршача хана вухьаргвацар со укхаза ва: хьо цхьа лагIа лакхагIа ва.
- Дадар, селла воккха хьаьша уралоаттаве сона тоам бац. Боккъала Iохалахь, хьа сийлора! – ураиккхар урхаз.
БаьгIараш белабелар.
- Iо-м ховргвац со, - аьлар 3Iака. - Хамчас токхаваь маркаь хьачу а вагIацар.
- Фу дахьаш венав хьо тхона, бийсан да?
- Хамча, дIаалал из Iа. Сога оалалац из...
- Укхо йоах, ше маьхах вай доаде оттаваьв... Ачамаз, хьои, сои... Иштта йоах-кх укхо. Кхо сахь дошув хьох диллад, ши сахь - сох. Каракховдам хьабеннаб, йоах, шийна. Меллад из?
- Сахь да.
- Сахьа дошуви? - хаьттар Ачамаза, - Дизза ялата сахьеи?
- Да. Цигга ара наIара йистте латт тIорми.
Ара а ваьнна, тIорми бахьаш хьачувера Хамча. Барч а даьста шуна тIа Iобоассабир. Дошувга зовне тата даьлар, карчча шуна улга тIа гIолла дIа а яха ий тIа ежар ахчан цхьа Iоакъа. Iокхайда хьаийцар из Iабдул-Рашида:
- Динар? ЦIенагIа дола дошув! Эггара хьалха арадаьнна динар. Диъ бIаь шу совгIа ха я укхан!
Массавар цкъа шуна тIа кIерамий сердалонах лепаш латтача дошо гувна бIархьежар, тIаккха - уралаттача ЗIака.
- Ер-м тамаш я шоана, къонахий! - иккхар Ачамазага. - Хьалха хиннадий хьога еррал дошув?
- Долаш, доацаш ханаш хиннай. Еррал-м хиннадац. Тамаш сенах ю Iа? – хаьттар къуно урхазага.
- Тамаш еррира я: Iа хьадувцар а, ер Iа хьадар а… Къу веций хьо? Боккха боахам биллал ма дий ер, кхы а дала лерхI ма яхий Iа...
ВIалла дагадоацаш, дог чIехка, бат эза велха эттар къонах:
- ХIана ях Iа из, ва Ачамаз-аьла? Тхо фу даьраш да? Къуй хилча фуд? Къуй беций нах?! Шун санна, тха а беций ер мохк? Шун нана а йолаш, тхона даь-сесаг хул ер? Шо-м наькхах даьхача караховшадора, карардаьхе кулг лаьце леладора, тIаккха кхийнарг лаьрхе дIа а хецар. Тхо цIаккха а ший наькхах мича доахар укх наналга, ший карара Iо мича хецар. Оаш гота йоаллаеш, мангале ухаш, оардаш, хала юъар шоай сискал, тхона нанас - тIолга кIалхара кхувдайора хьаьнагIаяр, мерзагIаяр. Тахан тхоай наьна коча юхах моастагIий каетта болабелча, дIадовла, шо укхан къонгаш дац, аьнна, тхо къоастаде доахк шо?! Э-э ванагI!.. Ма доккха хIама да ер! Дошох йохкий нана?!
Коача дог дола Анзор а вийлхар, бIаргаш дизза хий кхехкаш багIар гIаппарбийхой а. Хамчас хьал а гIетта цхьа-ши го баьккхар, кер тебе гIерташ. Дукха дайна вола Iабдул-Рашид, кIир мо, кIайвелар. БIаргашкара ала беттар цун.
- Из саг дег тIара лув, тешалахь цох! - аьлар Iарбечо дош эза.
Корта лаьца Iохайра Ачамаз-аьла.
- Къуй а вай иштта хилча… - дIахо оаладеланзар цунга а.
Фуд-малад ха ма дезий, еррамо болх нийсбелча, лоткъам эца болабелар ЗIакагара.
Ахкан замалахьа, сатоссаш араваьнна говра-баьри боад къовлалуш мара чакхвалац Магате гIапа го тесса. Цу гIапах «Iургаш» доахкаш моттигаш яр, къушта мара ца ховш. Цхьадола «Iургаш» воча наха гучадаьннад. Бийсана, боад къовлабенначул тIехьагIа, уж нах паргIатта дIара а ух, юха чу а ух. Моалошта укх чу мел доаллар хов, къай лелаш ба шоай болх беш. 3Iаках саг кхийттав кIир хьалха,Iа хьабой дуккха хIама йожаш болх ба аьннад. Из цIенхашташ ба е бац хьажа, ЗIако, тIагIертта, мах бийцаб, шийна хетачох беза мах. ВIалла къовсанзар из вокхар. Вайна юкъе иштта гIулакх дале, каракховда аьлча, шоллагIча бусса - сийсара да из ер хьаденад...
- Уж «Iургаш» дерригаш хьона довзий? - хаьттар Ачамаза.
- Сона сайна дерригаш довзац, вай кIаьнкашта-м довз.
- Къушта яхий Iа?
- ХIаъа.
- Хьахьокхаргдий оаш?
- Ца хьекхача-м даргдац хIанз. Хьалувца доахкий вай?
- Доахк.
- Оаха новкъостал дергда, - аьлар ЗIака, - дерригаш цхьайтта да уж, «дехкий Iургаш» оал царех къаьнача къуша. Тхона чIоагIа накъа доалар уж, - доккха са даьккхар цо.
- Хьоах из саг юха маца кхет? Вай къамах вий из?
- Ва. Сибат а бувца мотт - цIена оало, ше ма варра аьла-оало. Ломма йиллай оаха ха.
* * *
Хьалхарча бус ялхайтта саг лаьцар. Царех кхоъ къуша мукъавалийтар: цар новкъостий къуй хиннабар уж, моалошкара хIама яхьа аьттув баргбацар-те аьнна, тахка баха. Царгара лоткъам эцаш, Хамчийиа къуех лаьца цхьаькха хIама а гучадаьлар: къуша бартбаьб, Магатена баь го боххалца.бахача наьха хIама ца яхьа, нагахьа из моттиг хьаяьчоа таIазап хьаде, из ве а вувш.
- Моцал Iо а вижа вала веза укхаза? - раьза бацар къуй. - Тхоай паргIатта даьгIа нах, Iалашо а ца еш. Оаха сенна йора из, хьае нах хилча, царга долаш а хилча. Баьхкка го баь Iо а хайша! СихагIа лелхабе беза уж.
- Даэи-малеи аз хулийтаргда шоана ер тIом чакхбаллалца, - аьлар царга Хамчас, - цох сагот ма делаш.
- Из мегаш да, - жоп делар къуша, - амма хьона цхьаькха дIаховлда: вай барт тIом чакхбаллалца мара бац хьона. Магатен баь го бехача дийнахьа чакхдаьлар из; хIаране во-воай гIулакх дергда вай: оаш Iалашдергда, оаха шугара лечкъадергда. Оаш тхо лувцаш къахьегаргда, оаха тхоай маькарло духьалйоахаргья. ХIанзарчоа моалоех каетта хьожаргда вай, дуне кхеллача Дала даькъаза боахалба уж! Мишта хоза дахар вай!
- Мишта хоза дахар вай: оахаш, хьокхаш, оардаш, тIаьрге ухаш – Iалашдеш тхо дар, тхогара кийчадар дIахьош шо дар. Хоза дахар чIоагIа! - аьлар Хамчас.
Массе а арккъалваха велавелар.
Цу бусса йийцача шодо дукха къамаьл дайтар моалой къаьшка. Шода да БIоби яхаш вар. Метта шикI ухаш вар из, дуккха къахьийгача халла оалалора цунга ала деза дош. Шод чIоагIа а лелайора. Бегаь шодкъажи, цох уллаш кхо гола теха шоди, бухье говра мерзах яь йийца тIIирги. БIоби ше виъсаьнна вар: урагIеи пхорагIеи цхьатарра. Хьатаро бос а болаш, яьнна хьайза кIор мо Iаьржа моджи Iочудаьнна хьажеи. Пхьарсаш - сомма, кулгаш – зIаммига, пIелгаш лоаца.
Цхьаволчо мотт боастар, ше бIоагIах дIавийхкача. Цхьавар ши-кхоъ техача вохар.
ЦаI царех чIоагIа вар. Шозза таIазар дир цунна БIобе, дог гIелделча, хий детташ меттавоалавеш. Маьттаза волаш санна мара йистхилацар. Из вар керттера къаь. Вокхар цун тIагIолла лел шоаш аьлар, хьачу мел воалаваьчо. Вож къовлавелар.
- Укхан мотт баста магац хьона? – хаьттар Хамчас БIобега.
- ХI-м-м,.. - аьлар БIобе. Къаь хьа а ваьста бартала дахчан тархе тIа IотIавийхкар цо. Берзанча букъа тIа дошадаь диткъа кIада IотIатессар.
- ХI-хI ту…
- Туха берхIала дошадаьд из кIада, - аьлар ларбочо, - хIанз боастаргба мотт, ше веннавеце.
Бакъда дIоаххал кхо шод а теха, дехьаваьнна гударга тIа Iохайра БIоби. Цхьа ха яьлча уллашвар хьайр, тохавелар, цIогIа детташ мукъавала гIерташ веттавала волавелар.
- Хий тоха сона! ДIаяккха из пахашк! Эйшахь, са Даьла хIай! ДIадувц аз! Шеддар дувц хьона. Хамча, хьай Даьла духьа!
- Цкъа хьадувца, тIаккха хьа гIулакхага хьожаргда вай...
- Дувцалургдац сога - лергва со.Со велча хьано дувц хьона?
- Лергвацар хьо-м! Ала Iа. СихагIа оале, сихагIа паргIатаваргва хьо. Хьакъодаде!
- Къоабал цIайнаш... МаIаз…
- Фу даьд МаIаза?
- МаIазаи Матарашаи юкъелатт со.
- Матараш малав?
- Царца ва из - оало. Менгечун хьехамча. Ов-вой са! ДIаяккхийта, кхы тоха са дац… Аз дIа ма дувций хьона.
Хамчас кулг лостадир, оззадаь букъа тIара Iодаьккхар БIобе цIеш дизза тIаьда кIада. Ши тIакъилг дизза хинна хий IотIа а дахийта, къаьво мухь бетташе а екъа герми хьекха, соммача дахчан гIутакха чура хьаьна молха хьа а яьккха, тIаьръюкъе хьокхаяь, лозабаьча букъах хьекхар.
- ДикагIа хиларий хьо? - хаьттар Хамчас.
- Ахь! дужаш латт лазар. Кхы ма тохийталахь сона. Ловргдац аз. Оффой са!
- Из хьа кара да. Аз ладувгI хьога.
Хьадийцар къаьво, кхы хIама къайла ца доаккхаш...
Ер моалошца вола дукха ха я, юххьанца тIом болабеннача хана денз. Есар лийца оалой, къаьл де туге, дийна бутт. Из болх лелабеш Матараш яхаш цхьа саг ва царца. Царца-м кхы а ба, бакъда гучабалац, лечкъ. Моалоша цхьа къу лаьцавар туменче, цIа-ворда чу ваьннача. Цунна чIоагIа Iазап тIаоттадир, товнаш тIаехкаш. Ше Магатера волга хьадийцар, «дахкий Iургаш» дийцар. Геттара хьаьстар къу, из бакъдале, шоай саг гIалий чу а воаккхе, совгIаташ лургда, аьнна. Дуадаь, моладаь, цхьан дештой есарца хоза бийса яккхийта, тешавир. Юха бийса тIаеча ер чакхваьккхар «дахкан Iургах», кхыдараш а хьахьекхар. Хийцца шоай болх дIаболабир моалоша.
Матараши МаIази дукхача хана денз шоайла бовзаш ба. «Шаман» оал моалоша. МаIазах керттера моалой шаман вергва аьннад Менгу-хана, моалошта толам бехаш текъе. Раьза хилар вож. Шийгара МаIаза цхьа болх тIабиллаб укханна, мах баь: цIайнашкара «совбаьнна» новкъа бола нах боабе, эггара хьалха, кхо саг, царех цаI цIув йоI я, Сата яхаш. Уж диъ хьалха де дезар, вожаш - тIехьагIа. ХIанз ганз йоллаш боахк, мах болаш мел йола хIама къайлайоаккхаш, ларма чу озаш. Ларма дIакъайла, йост тIахьекха баьлча, бисараш а боабергба, къайле мел ховраш. Укхо ше-м МаIаз ве лерхIар, ше велехь.
- ЙиIий цIи миштай?
- Сата. Хетаяь йоI.
Ганз еллалга моалошта хойтаргдац МаIаза. Укхан хов, цахайтача валац: цхьанне хьабе ма безий болх. Ер бер мичад, вала шийна а аргIа йиллалга хов.
Кхо бIаь саго сецца Къоабал-ЦIайнашта гобир, хьеккха шевар хьавоалавир лаьца, шоай МаIаз а тIехь.
- Со Лакхерчар кулг ваьрдилла ва. Шоана ди а деттаргда,тIоа а сегаргба, лаьттан бух аьга, хьара Iел чугIоргда шо,со дIа ца хеце!
- ХIанззехьа агаргба лаьттан бух? Эш-шахь! – хаьттар Хамчас.
- Агаргба! ТIоа а сега, ди тохаргда. Согара супа низ...
Ши кулг белажий лаккхал айдаь, корта юхабилла, бIаргаш лайжа дIаэттар из, аккхалвахара кеп оттаяь. Чу мел хиннар меттарахьайр, кхеравенна. НаIарга лаьтта ларбо аравала дагахьа юхагIертар. МаIаза бордаш деттар, бIаргаш, дохк дижача санна, кхаьлар. ХIанз фу хур-те, яхаш, са дIадаха бар массабараш, Хамчийгара дIаиккхар.
- БIоби, хьо а кхеравеннав? - хаьттар Хамчас.
- М-м… - корта лостабир вокхо.
- Хьай кулг ваьрдиллал МаIаза, букъ безбеш.
Из дош Хамчий багар арадала кхелехьа, ди техача санна тата деш, яьлар шод. Аркъалсетта, горавахар МаIаз. Кхерабенна бIаргаш дувшадаь латтар цIувнаш а цIувр-ларбой а, багенаш йийла - ладувгIаш... Ди а тоханзар, тIоа а саганзар. БIаргаш делла цабухьаш ха яьлар. Хьадийлача массанена бIаргавайра аккхал тIераяьнна, лазаро бат озаяь латта кхыбараш санна вола цхьалха саг. Из саг цкъа техача шодо деналах вохаваьвар.
- Кхы а диллийта вай хьона БIобе кулг ваьр?
- Ма диллийта. ДIадувц аз, - аьлар МаIаза, халла урагIетта. – Са нах бийсана гIап елла езаш бар, тIемхой теша а баь. ТIемхой тешабе бахийтаб гIапа тIа латта. Хьо хьалъэцаш вар, Хамч. Ачамаз а...
- Мишта хьалъэцаш? Мича? – цецваьлар Хамча.
- Керда бутт хьалбоалача бусса, хьалъийцаб, аьнна, къамаьл арадоаккхаш... доадеш…
- Iояккхал хачи, - аьлар Хамчас цIаьхха.
- Фу ду Iа са хачех?
- БIоби!
- Везац БIоби! Айса, айса, - барч даьста хачи ше Iотеттар МаIаза гонашка кхаччалца. Ка аьга, Iоежар хачи когашка.
- ГIовтал хьалъоза! Кхы а лакхагIа хьалъоза! ХIа иштта! Дика хьажалаш шоай МаIазага. Шо хьоже, хIамаш гучадаргда шоана.
ЦIувнаш а, цIувр-ларбой а кIирбенна бIархьежар МаIаза аьрхIче йолча.
ТIаккха шоайла бIархьежар.
- Ай, хоадаваь мичав ер-м, - иккхар цхьаннега, - къоабалвеш... мишта? Мишта хиннав хьоах МаIаз? Хетам...
- ДIадовла,Iовдала нах! Укхо сенна хетавора ше шийлача аьшках яьча Мана? Эггара бочах йола маьже а сенна хоадаяйтар? Ер а везаш, укхан из маьже а езаш, тоаенна хIаразъяьнна цIув-наналг хилча. ЦIув-наналга хьадир шедар, ер гIаьхьа вусаш, шо Iехалуш. Цу бусса шо Iехадир, цо шийна хьатIаийцар, укхох цхьа къонах хеташ. Боарама тех силтар моладаь, ди-бийса даьккхар хьал ца кхеташ. ЦаI-м «хьалъийцар», хьал ца кхеташ. Иззал шийна гIулакх даь саг йийнаяр укхо тIехьагIа, къоначарга сатесса. Из бийса-м цхьана яьккхай акхар нахах а белаш. Иштта дарий из? Хьол хьалхагIа хинна маIаз вийнар из яр. Къаьна а вар, ший гIулакхах тешаш а вар. ЦIув-наналга хьо везар, къонавар.
- Цо вийнавар из. Сона тIехьагIа мара ханзар... из вийналга.
- Оаш леладер ховш а бар нах, йист ца хулаш багIаш. Аз а гучадоаккхаргдацар, шо шахьара зенна даьннадецаре. Сона-м кхы а дукха хIамаш хов шоах лаьца. Шоана юкъерадараш тхона эшац, тхона цаховр дувца Iа, тхона Iайха де лаьрхIар.
Укхан нах хиннаб Ачамази, виъъе гIаппарбийи ве везаш. Цув совгIа къамаьлашца нах кегабе лаьрхIа, вIашагIдехкаш доацараш арадаха дезаша. Нах кхералургболаш, цар каехкалургйолаш.
Ди хинна, Хамча араваьлча, салаIа цIаболхаш боагIа тIемхой кхийттар укханах.
- Керда хIама дарий цига?
- Сийсара вай арахьара гIап дIахийцалга ма хой хьона? Кхы хIама дац.
- ДIахийцай?
- Хийцай. ХIанз юкъерча гIапа тIа латт вай.
- МассалагIа ди да ер, кIантий?
- ТкъестлагIа ди да, вайна го баь.
ЦIаьхха кердача фега ваьннача цун корта бIогораухар, багара кхакхара хьаж етталора, багай кIура хьаж. Цкъарчоа чуваха веннавар из, салаIа, тIаккха Iеваланзар цкъа гIапа тIа ваьнна, дIа ца хьежача. Iабдул-Рашид тIакхийра укханна, говра тIавагIаш.
- Сийсара аз лийхав хьо. Тхо катоха лаьрхIа дар. Ачамаза а Саккхала а хьо тIавоацаш ара ма довла аьлар тхога. Iийра тхо. Арахьара гIап дIахийцай.
- Хайнад сона. Хьо аравоалалургвац хIанз, шин гIапах чакхваьнна.
- Воалалургва. Са гIулакх моалоша шоаш тоадеш латт: гIап-бIоагIий даггара оахкаш херцадеш боахк, шерч дежа, увзадеш.
ДIадийцар Хамчас, бийсана ше леладаьр. ГIапа тIа баьлар ераш. ГIапа наIарашта духьала тIом бацар. Аьттехьабаьнна тIалаташ бар, эсалагIа йола моттиг лехаш. Цигахьа тата доаллар.
- Хамча, тIаккха моалошта хьехараш деш, цар оагIув лаьца шун къамах нах ба-кх?
- Ба.
- Уж байча дика децарий?
- Мишта дацар из? Аьттув хилча…
- Аьттув лаха беза. Уж вогIа бола моастагIий ба. Уйла ергья вай.
Лохера саг кхайка, юхавийрзар Хамча. 3Iак вар из.
- Хьаьша хьакхаьчав.
- МалагIа хьаьша?
- Цигахьаравар.
- А-а! Лоравелахь из.
- Из дика лораву. Со сенна венав хой хьона? ХIанз чухьелхаргболаш ба йоккха коанаIараш яха. Из фуд аьлча... Вай хьогга мо боанга чу лувцаргболаш. Дештой а хургба мусулманаш а хургба. Шоаш вайгахьа бала дагаболаш санна, вайна тийша болх бе. Царца хургва мусулман вола Арслан яхаш оало. Цунга дото панза да, дегIаца лочкъадаь. Уж тийшабелхаш вIашагIдехкаш бола вайбараш нийсса берда кIалха IажагIча чаьтар чу багIа, йоах, хин йисте. Дуккха ба уж цу чу.
- Хьавел укхаза, ЗIак. ХьатIавалал.
Кхоккхе а дика хьежача, из чаьтар корадир. Хин йистте латташ дар, лохе.
- Из дика да. ЧIоагIа дика да! - аьлар Iабдул-Рашида. - Моалой кулгашца таIазар дегргда вай царна. Гургда хьона, Хамча.
Чухьелха кечбеннараш боагIаш латтар, есараш-болхлой хьалха а лехкаш. Аьттехьара, тхьовре тIом коачбенначар. ГIапа тIа гIолла ведда Саккхал хьавоагIар.
- Тахан ер хоададе гIертачоа тара ба ераш. НаIараш чIоагIъе еза, дуккха бIоагIий а гIортадаь, - аьлар цо
Сихха дIакхетавир Хамчас Саккхал эттача хьалах.
- Со шек-м ва, - аьлар Саккхала. - Вай яхар ца хуле? Iехалой? Воаша гIап йийла чубоалийте?
- Аз тхоайбараш а хьатIабоалабу коанаIарашта духьала. Iерашкарабараш а гIовттабе. Фухха хуле а, аратовсаргба вай. Нагахьа санна цар дувцар бакъдале, тIаккха аьттув ба вай.
ГIашлой Шолжал дехьа бувлаш латтар. Уж Iолегар. Iокхухьар масса доагIача хиво. ЮхагIерташвар моалоша вувра. ДIарз дахьар бIарчча шиъ, лоамеш-м дагарде а кхецар, селла дукха долаш. Хьалхабаьхарашка дийца турсаши, шалташи, урсаши дар. Мусулманий джамаIат хьакхаьчар: ткъаьи ворхI бIаь саг. КоанаIарашкеи дехьеи-сехьеи йоккха моттиг лоацаш дIаайттар уж, говраш тIера Iо а ца бовлаш, гемакхаш кечдаь, нагахьа санна «боанго» ца къовлаш коа бовле, тIом бе кечбенна. ГIапа тIа а кечбелар, лоамешца урагIбоагIачарна духьалъовтта.
- Урр-р-рагI! Ур-р-рагI!
Мусулманаша турсаш духьалтайсар гIапа тIагIолла чуухача тIаьскашта.
ЦIогIарчи, гIари, аьшкан «зовви», дахчан «къарси» дIадоладелар.
Тхьовра санна, хьалхалаьхкарашта дукха Iоткъам ца беш, говраш тIа багIача моалошта низ бора гIаппархоша, тIойи тIаьскаши детташ. Шин хьокхара юкъе керда хьадаь доккха Iад латтар, цун гонахьа кхесташ вар Балай. Цхьа ший тайпара гоалморзагIа чоалх яр из. Соммача дахчан пIенда йихье геза чами багIар. Шиъ гIертача а халла мара гIотталацар Iад. Боадж йоаллача гIажах дIатоссар из. ТIаккха чаме чу сурилг Iочуйилле, хьаллотайир.
- Духьалара дIадовлалаш! - катехар Балайс гIажах.
Шок теха, тоссабелар чами багIа бекъа. Чаме чура иккха сурилг кIура тIIийрг техьайийза, лата чулехкача наха тIагIолла дIа а яха дIадихьар хьатIабоагIача дошлошта юккъе чукхийттар. Говра тIавагIачоа наькха тIа кхийттар сурилг, из тIера чувахар, бера тура дожаш. Говраш къехка яьлар цу метте, мехкдаьтта лотаденна.
- ТIой хьада, тIой! Сурилгаш-м лестаеш а кхувсаргья.
Шин бе боллал бола кхера кхессар Балайс, из кхера говра гоаза тIа кхийтар, хьайба вIашкадахар.
- Iа-а, дадала хьа, Балай, ма яьй-кх Iа ер я-м.
Иттех кхера кхессача Iад кагделар. Из тIехьашкахьа юха чу а кхесса гIапа тIа тIемхошта юкъе дIаэттар Балай:
- ХIанз хов сона из мишта де деза!
ДIарз болх беш дар. НаIараш екар, амма духьаллаттар: ши гIув боаллар, лохереи юкъереи. ЧугIертачарна кIеджъяьккха хий, тIой, летаеш сурилгаш чуеттар. Йов йоккха яр. Вайчарна йов йора гаьннара дов чудеча моалой Iаддалхоша.
Боанга тIехьашкара аьшкан зIар цхьацца гIа юкъе бекъий гIортадаь чIоагIдаьдар, чухьийлхачар дIакагдергдоацаш. ЗIара духьала Iаддал-Рашида тIемхой латтар, дов де кечбенна.
«Къарс! – къарс!» иккхар гIоврашка.
- Фу хур-те укхох! - иккхар Саккхалга дог тохаденна. - Воа ХIаллой Даьла!
Дехьарчеи сехьарчеи пенах кхийттача наIара гаргий тата даьлар.
- Ур-рагI!
Шоай Iовежар кIалхьош адамий тоатал чухьийдар «боанга» чу. «ЖIарагI-гIа», аьнна, зIарах кхийтта, сунт теха хий санна, сацар «боанг», «ткъаьнг», аьнна, хьалйизар нахах.
- Iохеца! Iохеца! - цIогIа хьекхар Саккхала. Iочудежар хьалхашкара зIар. КIал нийсбеннача нахах Iочакхдувлар пхьарсал сомагIа дола аьшкан ира чIийнаш. Наьха дегIамаша соцадаь цхьа юкъ яьккхар цо лаьттан бухе ца кхоачаш. ДегIах аьшкаш ихачарга цIогIарч ухар. Цхьа дол моттиг йиссаяр чIийнаш лаьтта кхача. Ший дозала кIалтIаккха IотIадахар.
3Iарал арахьа биса гIашлой юхабайдар, кхы шоай де хIама доацаш. Царга лоамеш а дацар, эггара аттагIа дола. Моалоша уж шоашта юкъе гIолла чакхбалийтар. ГIапа тIабовла гIийртараш малх маша отталца юхабаланзар, керда чухьелхараш хьатIакхувлаш. Делкъел тIехьа «Гар-гар!», аьнна, цIогIарч даьлча юхабаьлар. ГIапа кIалхеи гIапа хьалхашкеи дийна адам дукха уллар.
ЦIаккха са ца лоIаш, дакъийи доарахойи дIакхувсаш кхелета ондаргаш бар. Хийла царех а ма вожар меттахьа тIаьск кхийте.
Боанга пена тIа гучаваьлар Iабдул-Рашид:
- Шо тха есараш да. Шо доаде хала дац тхона. Тха муслиманий джамаIата барт ба укхазарча урхазаца: есаралла баьхка муслиманаш тхога хьалу акхар. Бий шуца муслиманаш?
- Ба! – Ба! - аьлар дуккханеша.
- Лоамеш Iочуоттаду шоана. Муслиманаш хьатIадовла. Сухал ца беш. АргIа йоацаш чугIертар лергва. БоккхагIбараш – хьалха. ХьатIаваьнначо шийга дола герз Iокхосса.
Цхьаккха кхы лоткъам ца беш, хьатIабаьхар муслиманаш. Iабдул-Рашида тIемхоша товраш дерзандаьха, го бир царна, гIапа тIа дIатIа а тоIабаь.
- Арслан малав шух? - хаьттар Iабдул-Рашида тIаккха.
Кога тIара ког ца боаккхаш латтар есараш, шоайла белажаш гIертаеш.
- Арслан яхар ва шуца. Малав из? Кхетаций шо?
ТIехьашкарчар тетташ, хьалхавоахаш, хьааракхессар нийсвенна саг. Пена тIара Iовессар Iабдул-Рашид:
- Качмат хьадаста, - аьлар цо есарга.
Вокхан ка эгар кIаргаш доасташ. Кач улла тIоарска тIормиг гучабаьлар.
- Из фуд хьа?
- Джай, деза аяташ тIадолаш. Харц хIамах лоравеш...
Катеха, тIIирг хоадаеш, хьаийцар Iабдул-Рашида «джай». Хаьн иллача урсаца таьш тийдача, дото Iоакъинг гучаялар – пайза.
Ер чIоагIа джай да! Хамча, ер Iочувиге лоткъам эца. ТIаккха шоай гIулакх даьлча тхога юхалургва оаш... Ераш оаха дIачубуг. Цкъа хIама юаергья оаха акхарна, меца кхоаб моалоша шоай нах.
- ХIама юайича фу де воал хьо царех?
- Цхьацца бIаь гIадж тоха, харцо ювца гIертарах, дIахо - гургда... Харцо ювцар а лелаяр а во лоархI тха расулас, IалейхIи салат!
____________________________
ГОБАЬ ГIАЛА
ВоагIаши-водаши мел вар цигахьа дIаластар. ДIаводар цатешаш водар, юхавоагIар - цецваьнна.
- Фуд цига, яьй?
- ТангIалкха бIоагIах ше дIавийхка латт Угаз, кач муш а тесса. Доаккха хIама да шоана ер!
Къаьна аьла кортаберзана вар, цун кий лаьтта уллар, когаш тIабийтта, хоттала йиза. Бе дерзана тур доаллар, ше хьаваста а чувига а гIертача дезалашта лестадеш:
- ДIадовла сона юхера! Со оало а вац, со аьла а вац. Со кхайк ала урхазага, эйдаж дIаэца ала согара. ДIадовла сона юхера…
Угаза ши мекхи кIуджи цунна хьалхашка лай тIа дадар, ше хьадаьха урсаца.
Ачамаз-аьла гаьнна Iовессар говра тIера. Наха никъ белар цунна, тангIалкха кIала латтачоа дIатIаваха.
- Угаз, хьо кхайкав, аьнна, хеза венав со. Фу ду Iа?
- Урхаз, са оалали, са аьлали уж дада хьона. Цу тIа со къонах а хиннавац хьона. Фу доагIа сона из бахьан? Сайна доагIар хьаэца воалл со.