Хьалхьежар берригаш урагIа. Тховна биххье цхьа кулг хаьн тIа дилла, вож довта тIа дилла къонах латтар, шек воацача оамалца.
- Со ва. ХIана, яхий оаш? Шо совцаде. Со малав хар дезий шоана? Со Хамча-аьла ва. Ва Ачамаз-аьла, оалой урхаз, хийца хьай къамаьл де Iа. Оза ма лелахь. Хьа цIен гобаь кIантий латт, хьох эздий боаца пIелг хьокхалуйтаргбоацаш. Мехка ПхьегIа тIа вIашагIкхеташ латт. Хьай дош ала Iа. Ераш малашб дIахьайта мехка.
Ков дизза латтараш дIа-хьа а тетта ларбоша никъ баьккхар Ачамаза, вож лаккха корта ай а баь, коара араваьлар, цигга говра тIахайра из.
Аьлий дIа-хьа боха беннабар, шоаш яхар чакх ца даьлча, амма гулбеннача наха, цаI юкъера ца воалийташ, тетта дIатIабигар уж ПхьегIа тIа.
Цига дукха нах гул а беннабар, хьатIаухаш а латтар. Шевар говраца вар, герзаца а вар, оарца баьхка.
Айме тIа ваьлар Ачамаз-аьла.
- Вежарий, оалой! Ва нах! Бисарашка геж бергбац вай. Цхьадола хIама чехкка хьа а даь, Iодилла дезаш хул. Иштта да ер гIулакх а. Укхаза хIанз латтачар бисараш дIакхетабе. ДIакхеталаш, Магате гIалийхаш а тIемах байдда хьатIабаьхкараш а. Ер бегаш бац шоана. Ер хIанз болабенна тIом хьайча хоне, чIоагIа низ ба сона цхьаболча аьлаша тIалоаттабер, байдда хьатIауха нах бахьане. Ма кIобе, йоах. ГIап дIакъовла, йоах. Шоай мохк лорабе безар цар, йоах. Бакъдолий-те цар яхар? Нийсса тIахьежача бакъдолчоа тара да, зуло чакхсадоагIаш хьежача - кхыдар да. Дика ла а дувгIалаш, дика уйла а елаш, вежарий. Шоана дагадоагIий, ялхайтта шу хьалха арен йистера вай шахьараш йоагаш тIом лаьтта. Субедейи Джабии яхаш моалой ши бIунча вар вайх латараш. Вай дештой тIабийхар. Котян хьакхаьчар кхо тумен йоалаеш. Вай вежарий: малкхой, овшой, довлой, гIалгIай, ара-оалой, дугрой хьатIабаьхкар. Вай дика барте а даха, довтбий а хержа, Лом-Бердий воIа Хучбара фета а элла, тIема гота эттар. Вай царна еттар массанахьа. ДагадоагIий шоана, ва нах?
- ДоагIа! ДоагIа, - цIогIарч даьлар гулбенна мел лаьттача нахагара.
- Ткъаьи шиъ дийнахьа юхаяьхар вай кIанташа, дIа мел яьха шахьараш. Моалой байдар, укх гарге Iе ца бухьаш. Эдала даьрже бахача боарошка бахар. Из дицденнадий шоана?
- Дицденнадац!
- Ударий вайх?
- Удар! Iа-а, давала хьа,ма ха яр-кх!
- Корта болча нахага доал а долаш, мохк барта хилча иштта хул, вежарий. Цу гIозача хана вай барта дар, вай аьттув а бар. Ва-а-а мохк! Укх латтача наха бохабир шоана вай барт. Ер тоаба йовзаш дий шо, Угаз хьалха а волаш? Угаз хьаькъал долаш саг ва - зене хьаькъал да Угаза дар. Тхьамадийга хьежжа я тоаба а. ХьагI мел йоалла маза оза а баь, довтбий фетах ваьккхар. Доал дехача, дIацIабахар гIончала хьатIабаьхка вежарий а, бартхой - дештой а. Фу хилар тIаккха? Юха а лотаелар шахьараш. Нах а дIабигар. Цу хана вай дайна сий а, вай байнача наьха цIий а, моастагIчунга мел кхаьча дари а укх тоабан тIада, ераш бехке болаш да. Фу нах ба ераш? Акхар йоах: «Тха пехках мара са ма даккха, тха бIаргах мара сердала ма го, тха багах мара сискал ма яъа. Урхазо а оаха яхар де, мехко оаха яхар де». Акхарна моттачох хьаькIуж бIаьхабар - хьаькъала вIаьха ва, пхьукIоага чу мекхех шод бер - къонах ва, тIангар дизагIа вар - эздий ва. Иштта хулий из, хетт аз хьога, хIаллой мохк? Дадара, хилац! Акхар цIур коттабаьннабецаре, уж болчча IотIадаха оачар вай моалой. Цу гIулакха раьза бар дештой. Пхийтта тумен араяккха лаьрхIа вар Котян, вай барт беха бецаре. Из мел бIу ба! Беррига вежарий - хIаллой оарцагIбаьха тохаделча, царел кIезигагIа вай а хургдацар. Дош дIаала мара ца дезаш кийча дар лоалаха мел даха къам а. Аьашкан наIарех вай сураш дIаарадаьнначул тIехьа гIатта кийча йолаш еррига Малхбузе а уллар, моалоша йоацаяь, са къамарге кхаьча. Хьалхадовла вай эшаш мара дацар, вайна из карагIдаргдар. Хьаькъал дола къонах, шийна денал тоъе довхочоа Iокоавода, из хьакоа а ца вайташ. Дов наьха коа мег. Из хьа коа деча, хьона йов хул. Цу хана Хучбара дагадехадар из. Нийса хIама дар. Из бIул чакхдаьннадаларе, хIаллой мохк маьрша бар. Ва-а-а хIаллой, ва-а-а Дурзакъа къонгаш! Укх тоабано дохабир вай бIул. Тахан са коа баьхкаб ераш, тIемах байдда нах чу ма эца, аьнна. ПаргIато ехай шоай, йоах. Фуд оаш дувцар? Дурзакъа фуртах мукъне долий шо? Маьр-да вийна, маьр-вежарий боабаь, мар вийна, ши берилг каралаьца едда кIалхаръяьнна сай йиша аз мишта эцаргъяц чу?! Ловзаргара боагIа уж тIаккха?! Цар къа шоана а тIада! Уж ударгбацар, оаш вай барт бохабаь бецаре! Акхар токхамашка, тайпашка кхайк со: хIанзчул тIехьагIа акхаргара багенца а кулгаца а, мехка зе дола хIама гучадоале, тангIалкхах михо эгабеш бадаргба ераш. Вайна тIавоагIаш моастагIа ва. Магате, кIалхарбараш миссел, нах хьатIабаьхкаб. Кхы а боагIаргба. Магате - оалой нана-гIала я. Массане дакъа доалл укхох. Тахан, кIалбисача, мича гIоргба уж, укхаза ца баьхкача? Ва-а-а гIалийхаш - торонна бIаьхий бараш, торонна лоаца бараш а - нах дIачуэца. ДIаготтле. Берригаш чуэца цIенош дIакхоачаргдац: толаш яха, йIайха бунаш овттае, чаьтараш тоха, хIара пхье тIа моттигаш къоаста а йий. Из гIулакх тIадул аз куразашта. ГIалий чухь мел вар бIул де декхарийла ва - хьатIабаьхкараш а кIалхарбараш а - бов безам мел боацараш. ХIанз гIапаш тIа ха латт. МоастагIа гучваьлча гон тохаргья! Гон техача, вижа уллар барзкъа тIадувххалца мара ма гоалолва, шун тIа вагIар - бе боалла кхача Iобиллалца мара. ХIарача пхьен, шахьара шоай моттиг я гIапаш тIа. Жи! ХIанззолца мегаьр хIанзчул тIехьагIа мегаргдац шоана: тIом вай коанаIарга кхаьчаб. Из ца гур хьаькъала телхав. Цхьаькха а дIаховлда массаненна: со аьлий урхаз хинна Iац, со – оалой урхаз ва. Тахан лайи-болеи яхача дийнахъа, аз эйдаж къердаргдац шоана. Даьре «шархаца» мух бетта аьла а, тIаьрге даъар дехаш лелар а, аз къеставергвац - дерригаш цаIаш да вай. Ер мохк юкъа ба массане.
- ХIаллой Даьла!
- ХIаллой Даьла! ГIонча Даьла.
* * *
Хамча цIа а ваха, коа каразах говр дIатоссаш воаллар тIеххьа вена урхаза ларбо кхайкача.
- Хамча, Ачамаз-аьла кхайк хьога.
- Лакхача ЦIагIа вий из?
- Вахача хьаотта, аьлар цо.
- Со дIавоагIа.
ЙIайха лотаяьча товгIа юхе вагIар урхаз, уйлане ваха, Хамча дIачуваьлча. Нийсса ураэттар из хьаьший сий де. Хуллочо цхьаькха кIий хьабера. Юхьдухьал Iохайшар уж.
- Хамча, хьо вовзац сона. БIаргавайча санна хет - малав хац. Урхаз ший аьла ца вовзаш хилча мегий? Цудухьа вийхав аз хьо. Тахан Iа лаьца га дицлургдац, мерза са дегIацара къастталца. Къонах,.хьавувцал Iа сона хье.
- Ачамаз,- аьлар эхь хийтта Хамчас, - дукха дувца дац са. Са да-м вовзаш хила веза хьона – Гудал-аьла. Цун воI ва со.
- Аьъ. Эггара лакхарча эйдажах ма вий хьо. Сона хIана вайнавац хьо. Чувоаллаваьв хьо цу дас? Iа бехк ма баккхалахь: оамала хала саг вар хьа да.
- Арахьа лийннав со. ЦIавена дукха ха яц. Да, бакъдар аьлча, нахаца тара хала вар. Соца а дика вацар из. Воаллача хала ма хеталда. Со а вацар дикагIчарех. Був а ваьнна дIавахавар со сайна ваха, малхарой болча. Цхьа хIама де а венна, зе хилар сона. Декхарийла а водаш. Даь-сесаг хиннаецаре...
ДIадийцар Хамчас деррига а: дошув дала ца тугаш дас леладаьр а, даь-сесага шийна дошув далар а.
- Беркат даьлар сона цо денначох. Декхар Iодиллар ханнахьа. Вож, аьлий гулбаь вагIар, кIуж баккха кIод кийчдаь. Дикача цIенача тIаьргхоех дIакхийтта хIама а хьадир. Нана са даь-сесага метте хилча а, кхы фу дулургдар, цул совгIа?
- Езийи эздийи саг ма яр. Куц долаш кхалсаг яр. Iа хоза дIа а ма еллар из.
- Цун дикалга хьажача вай йиший йоI Тамара санна, дошо кIинга чу йолла езар из.
-ХIанз дагавехар сона хьо. Мича бIаргавайна вол-те, яхаш вар со. Хамча, хье фу саг ва тахан гуча ма валийтарий Iа. Хьо оарцагIа ваьннавецаре, кегар хьахинна баьннабар. Нах бекъалургбар, вIашкакховдаргбар. ХIанз дIахо фу дича толар-те вай?
- Ачмаз, арахьара тIабоагIар санна беце а, чухьа а ба кхерам. Вай лора ца лой, атта дехкаргда вай моалоша. ГIала чухьар лораеш нах хила беза - бIарчча бIу. ДIаьха лергаш деза вайна, ира бIаргаш деза. Моалой, гемакха бухь Магатена тIахьожабаь, боагIа. Вай кийча хила деза латта а, лата а, дов а. Ер тIадоагIар Iа ма дий. Iа шелал я. ЙIовхал Iалаш е еза моастагIа хьатIакхачале. Цхьа кIира, ши кIира ха я вайга.
- Из мишта кхетаде деза?
- Доагаде дахча Iалашде деза. Хьалха гIалий тIа баьхараш миссел кхоъаш хургба каста Магате нах. Даггара хьатIаухаш латт, гIап-наIараш хьа ца кхоачаш. Шийла кхо бутт такха безаргба. ЦIераш йоагаеш дIабагIаргба. Дахча Iалаш ца дой, чухьа мел яьнна Iаьхара гаьнаш йоагаяь баьлча, бешамаш теда болалургба - сомий гаьнаш. Куразашка дIакхайкадича. хьадерг ма дий из-м. ХIара коанаIарга хений саьнаш хьалъоттадайта. ГIалийна го бича тIехьа хургда...
Ачамаз цец а воаккхаш, цун хьаькъалах гIадвугаш, дукха хIама дийцар Хамчас.
Хуллочо хьа а дена Iооттадир акхарна юккъе дега кувгаш дола шу, моаках хьалдизар тIаккха:
- Иштта шун тIа дагIа тIехьагIа йиш хургйий а хац, Хамча. Аз дукха хIама а Iомадаьд хьогара укх лоаццача юкъа. Аз хьо хьавехар алхха вовзар дацар: сона тешаме нах беза сайна го бе. Уж ца хуле, вай латташ кIира а доакхаргдац. Аз аьлий кхетаче йохаяьй. ТIема кхетаче вIашагIйолла воалл со. Даьсса къамаьлаши куралаши ювцаргйоацаш, алхха гIулакх мара. Вай виъ гIап-бIунчех фу хетт хьона?
- Дика къонахий ба уж. Цар лаьца оагIув бIайха хургба хьа.
- Хамча, Iа хьай яIан тIа эца деза гIалий чухьара доал. Ак, ма алалахь. Хьа хьехар пайдане дац сона, хьа гIулакх тIехьа ца латте. ПаргIатта сай бIу тIема кечбергбар аз, из гIулакх Iа лерттIа дIахьоре. Бийсана ха оттаде. БIаргаш-лергаш догIа, мел эшача. ХьатIауха нах пхьедашка дIахьежабе. Iалашо е дахчан а кхычун а. ХIанз хьо а волаш ялх ва вай кхетаче: сои, виъ бIунчей, хьои. ВорхIлагIвар везар.
- Цхьа Iарабе ва Або-Рашид яхаш. Сона из вовза дукха ха я. ХIанз-м тIергхо хиннав цох. Хьалха цIихезза тIемхо вар из. Дика къонах а ва. Из хьатоха аьттув боале, раьза а хуле, цул дикагIа новкъост хьалохаргвац, лакхера Даьла веце…
- Хьавеха вай из саг дIа а вахийте?
- ЦIагIа вац из. Ший кира духьалвахав, ТIаргиме гIолла, ГуржегIа.
- Ший кира тIехьа юхаверзаргвий хой хьона из?
- Верзаргвац, - аьлар тешшаме Хамчас. - Из Iарабе фу саг ва аьлча... хоарцон моастагIа ва из. Ди дехача дийнахьа шийга мел дар Iодилла кийча ва. Цхьа бIаьр Iалашдалла герз улл цун пенах хьал. Герза зов доладенначар дIавохалургвац из... Ер Iа тIадилла гIулакх аз хьатIаийцар, моастагIа веха дIаваххалца е вай довлцца. Дош да хьона, урхаз!
ГIаттар Хамча.
- ХIарача сайран укх товгIа йисте вIашагIдетталургда вай, дагадувла.
Раьза хиларца корта лостабаь араволавелар Хамча.
_________________________________
ЧИНГИЗА ФУРТАНГАШ
Укх кIира, вIалла юха ца соцаш йоачан елх сигалара, шийла мух хьекх. Делкъелцца кегий, морса догIа серсар, зуло, йост мо хьатIадетташ, ГIинбухера хьекхача михо. Делкъел тIехьа догIа сацар, хIама доацаш юкъ а яьккха, лоа доладелар, йоккхий чоалпашца.
БIу дIаболабеннача Iаьржа хотта боал, гошка кхаччалца колдала чуух говрий когаш.
Ворда-цIенош хоттала дахкийсар. Гора ухаш легар говраш, дIаоза магацар. ЧубагIараш тIера Iо а лийлхе гIорт, шодамаш IотIаетташ гIортабу лаьш.
Говра йоарч миссел шера оаса лаьца, духьал мел нийсъенна нах баха моттигаш йоагаеш, хIалакьеш, теккха Магатена тIабоагIаш латт моалой бIу.
Низ бола а йIаьхий а Магате букътIехьашка йита, Малхбузе яккха баха аьттув бац моалой. Магате йохае оттадаьд, оалой мохк, аьча, караберзабе. ТIаккха паргIатта лахка мара езац говраш, дунен йистерча форда тIа кхаччалца.
Iаьржа, даьржа доагIача Шолжа аьтта берда тIа виъ баьри латтар, Магатенгахьа дIахьежаш, юкъе лаьттар Менгу-хан вар, Бату-хана оалошца тIом бе хьалхаваьккхар, дехьеи-сехьеи – Гуюк-хан, Буре-хан, Кадан - виъъе Чингиз-хана фуртангаш.
- Хьавоалавел вайна хьалхаваьннар - аьлар юхавийрза Менгус тIехьашка латтача ларбошка. Вокхар, водаваь воалаваь, говрашта хьалхашка гора дIаоттавир фаьрсе.
- Мел лакха да уж пенаш? - хаьттар Менгу-хана Магатенгахьа кулг дIатIахьекха.
- Эггара арахьара гIап шийтта дол лакха я, шоллагIаяр - ткъаь диъ дол, чухьанахьа хьерчар цхьаццанахьа кховзткъанега кхоач. ТIаккха, лакха детта лаьттан гIай дода, тIема духьала латта йиш йолаш. ГIайна чухьанахьа чIоагIа кIоарга ор да. Лоами боацаш цу Iочувежар юха тIавоалалац. Орал тIехтайса ардакхий тIаьш да. Уж Iочутовса хала дац, тIехьашка боалаш.
- Мел йоаккха я Менгет ше?
- Дикача говраца Iуйран араваьлча гIала гонахьа го баьккха пхьерал тIехьагIа чакхвоал, геттара говр дика хилча.
- ТIаккха массанахьа иштта чIоагIъяь а я?
- Я, - жоп делар фаьрсечо.
- Хьона мичара йовз ер моттигаш?
- Шин шера ваьхав со Магате. ВIаьхийча Iарабечун - тIаьргхочун тикаш лораеш вар со, ларбошта тIавилла волаш. ЧIоагIа бIаьхий ба Магатера нах.
- ЦIи фуй хьа?
- Сулейман.
- Сулейман, хьо тхона накъаваргва, - аьлар Менгу-хана фаьрсечунга. Ларбошта лоIам белар: - Укх метте, лакхача берда тIа Iоовттаде Чингиз-хана тIехьен чаьтараш. БIаьхача гемена биххье а егIе, хьалъоттае моалой пхи гов дола байракх. Кхоана сатоссаш хьалгIайттача, алонашта гуш хила еза из, кхерам чутоссийташ.
Цхьа дош ала баге айяьяр фаьрсечо, кулг тIадилла дIакъайлар, цхьаькха цхьа хIама дагадеха: «Аьлча дотув хургдар, ца оалаш дитача дошув хул!» Цудухьа дитар ца оалаш.
- Малав царна доал деш?
- Ачмаз-аьла яхаш ва цар урхаз.
- Цун да а даь-да а хиннабий аллонашта доал деш?
- Хиннабац. Аллоний моалой санна дац доалдар, цар аьлаша кхетачеш а еш херж урхаз. Шоай беэам хилча дIавоаккх.
- Из дика да, - аьлар Менгу-хана, - цар барт бохабе хала хургдац. ТIемхо дика вий Ачамаз?
- Из хьаькъал долаш а денал долаш а урхаз ва.
- Из тIеххьара урхаз ва цар, - аьлар хана. - Цхьаккха низо эшош боацача моалой бIуво шаьръяь Iоюлларгья Менгет. Укх йийхьача лаьтташка моалой говрий ремаш леларгья хIаразйоалаш, тоалуш, низах юзаш. Дунен Йистерча фордага кхача онк хургдолаш. Аллоний фу хадаргда. Шеволчун. КарабагIац уж. Во, къиза къам да. Карабаьхкараша болх бе а тигац, мекъа ба, боабе безаш хул. Менгет яккхар - вай байракха тIа цхьаькха сийрда седкъа сагар. Из седкъа лоталургба Менгет цIеча цIерах йоагача бусса! Цу керда хьалкхийттача седкъо сайрен мехкашка бода никъ сийрдабоаккхаргба Саин-хана.
Бату-ханах цIерг йоаллаш волла Менгу-хан, нувра чу дIа-юха хьайра, раьза воацаш, дорхо ка етташ, говра кес нийсде эттар из.
Менгу-хан тIема кхетаче еш вар. ХIанзза Iотехача доккхача чаьтар чу виъъе цIихеза бIунча вагIар, цул совгIа - массавола туменча, Менгу-хана хьеХамчаий, Iарабе-яздер.
Яздер Менгу-хана лелавора шоаш мел баьккха гIа IотIабуллийташ, тIехьагIа Саин-хан ерригача моалой доала каган хилча, цун лоIамах леладаь доккхий хIамаш дицлургдоацаш. Укхан даь-дас Чингиз-хана а лелабаьб, цудухьа цIи дIахезай. Къоалам чIоагIа тешаме хIама я. Жугаташа хьийхад из Чингиза.
Бату-хани Менгу-хани шоайла доал къувсаш ба. Бакъда, Йоккхача тIемхой кхетачено, Малхбузехье яккха бIу арабоалаш, хьалхаваьккхар Бату-хан. Менгу-хана из къувл. Мишта? Ер вацар Угедея воI? Еррига сийле Бату-хана дIахьоргья. Кхетаче еш Менгу-хана духьала бар Субэдэй-бахатури Джебеи. Цудухьа, ший аьттув баьннача хьоаданза Iац, Джебена ГIайте-гIалий тIа хиннар. Тахан а.
- Хьаьрдаьнна моакха жIали мо чухьедаш хила везац бIунча. Джебена хиннар дицдаланза ма дий вай. Аллонаша хьакхий хурискаш санна мерцаяр Джебе тумен... Сона къахийтар цох. ДIавахийтар из ший доттагIа Субэдэй волча, Эдал тIа, чкъаьрий лувца.
Велавелар ший бегеях. Кадани Буреи йистхиланзар. Гуюк-хан раьза воацаш бIархьежар. Туменчаш шоаш белабала беза е безац ца ховш, халача хьала тIа айтта багIар, шоайла дIа-хьа хьежаш. Менгу-хана дика хетийта велавала везар, нагахьа санна, бокъонцахьа цох берригача моалой каган хургволга ховре. Бату-хан хуле? БаггIача дIа-хьа хьай, кIомлуча мIара хьекхе, из гIулакх иштта говза дIакегаду тIемхоша. Шоашта тIера бIаргбаккха Iамаьб тIемхой.
Къамаьл шийна ца дезача така тIара даккхар духьа, гIала яккха эшаргбола кхоачам бувца эттар Менгу-хан:
- Даьсса хабараш де ха яц вайга. Ер кхыяр санна гIала а яц. ГIала я ала мегий укхох - ер бIарчча мохк ба, гоннахьа гIап хьоарчаяь, латташ. Дукха болхлой беза хьу кийчье, лоамеш де, наькъаш дахка. Вай доккхий Iадарчи, цIи етта тIаьскаши Менгетена кхераме дац, хIана аьлча, арахьара чухийца тIаьск мел кхоачаргдолча тIох яь я гIишлонаш. Аллонаш Iовдала бац. БIун хьалха лахка дуккха-дукха есараш хьатIадоаладе деза: хорезмхой, урусаш, купчий, кхыбараш а, цар бовкъамашта тIа гIолла когаш бетташ, Воккхача Чингиз-хана кхедаь дорха цIокъаш Менгете чутувсалургдолаш...
Борд-бордагIа вела а къежа, ше вагIача гIайба кIалхара, йиъсаьна шаьра хьеха улг хьадаьккхар Менгу-хана. Шийна хьалхашка кIувса тIа Iойиллар цо из. Улга тIа цIийдараца хьийкха Iаьржа харшаши такаши дар.
Юхевиса кхоккхе бIунча, гош тIара дIаай а бенна, IотIабийрзар улга. Цар кхетадир из укх мехка сурт долга. Голаш еттараш хиш хила деза. Ер гIап я...
Менгу-ханас шийна уллув илла шод хьа а ийца, улг кхы а дIаюкъететтар.
- Менгет. Уккхаза дагIа вай. Ер хий да. Шолжа оал цох. Укх мехка дукха да хиш, кIоарга а да, масса а да. Менгетех дунен йиъ оагIорахьа ерзаяъ йиъ коаниI ягIа, йоккхий наIараш, шийтта гIа шера. Кир чуаха яьй уж. Цул совгIа кегий наIараш я, говра-ворда чакхъяллал. Вай дагIар малхбузехьара оагIув я. Ер я вайна духьалалатта коаниI. Эггара чIоагIагIа а я, лакха берд болаш. Ор аз сайна хьатIаэц, са бIу укхазара дIатIалатаргба. Майра Гуюк-хан сона аьттехьа оттаргва зIилбухьера наIарашта духьал. ГIинбухьера тIалаташ, Кадан, хьо хургва. Малхбухьера оагIув хьа я, Буре. ХIара хано ший чаьтар коанаIарашта духхьал оттадолда. Гургда вайна, хьалхагIа Менгете чу мала воал. Цун сий довргдац дуне мел латтача хана.
Бе яьлла шод шийна юххе Iо а йилла, дIаьха пхьарсаш дIадахийтар, кулга пелгаш хьасаттар, къамаргаш Iовда воаллаш санна.
- Иштта лоацаргья аз Менгета къамаргаш, цун са даллалца дIа а хецаргьяц. Иштта ба Бату-хана лоIам!
Гуюк-хан Iеваланзар:
- Xов сона се укхазахьа сенна хьожаваьв. Бату-хан говза ва, Джебена хиннар Угедей воIа хилар догдоахаш. Ахархошцеи чкъаьрашцеи тIом бе хала дац. Йоккхача пхьеде ши довт хилац царга. Ер къам тIемхой къам да. Вай укхазара, човхадаь жIалеш мо кхераденна, юхадерзаргда мотташ хургва из. Со ва цунна дагавоаллар, Угедея воI. Аз йоаккхаргья Менгет! Аз ювргья Менгет! Сульдэ! УррагI!
- УррагI! УррагI! - уралийлха цIогIарч хьекхар туменчаша, - сийле хьона, Воккхача Чингиз-хана виIий воI! Хьай секдкъа хьаллотабелахь!
- Iоховша! - аьлар Менгуса раьза воацаш, тIаккха наIарга латтача ларбочунга лоIам бир, - массаненна - кадаш. Арза!
Арара хьачулийлхача хуллаша массанешка дахчанеи топпареи кадаш делар. Дахчан биъ кад Чингиз-хана фуртангашта кховдабир. Воккха тIемхо дийна волча хана, цо шийца тIемашка леладаьд, яхаш, дар уж. Вожаш, топпара дараш а, цун ворда-цIагIа лаьттад даим, че еш тIемхошта кхувдадеш. Доккха сий дар из. Моалошта супа-еза хIамаш яр уж.
- Кхоана хIара тIемхо ший метте латта веза. Аз лоIам ца белча цхьа тIаьск ма хецалаш. Кхоана нах бохийтаргба аз Ачамазхан волча, каравола, аьнна, - йист ца хулаш ха а яьккха тIатехар - карабоагIе а боабергба, шевар, цхьа саг ца вуташ. Долле! – кулг лостадир Менгус.
* * *
Кхаь гIапа тIеи чухьанахьарча гIай тIеи арабаьнна латтар магатхой, хьу мо кхотабенна. Саг чакхваллал яьсса моттиг яцар.
Сигалара IотIаелхаш хIама яцар, дилла уллаш лоа дар. Шолжал дехьарча берда тIа гIолла-дIа моалой чатараш латтар. Бий-Берда нийсса духьал, кIайча лай тIа, моажа бос лепаш доккха чаьтар техадар, цун хьалхашка лакхача бекъа тIа Iаьржа байракх ягIар.
- Менге чаьтар да из, - аьлар гIапа тIа латтача воккхача сага, арахьара ведда хьатIавеначарех вар из. - Даьра аькха да Менге-хан. ГIала йоаккхаш нах боахкийт, хьакарадувла, шоашка яхар дой, доадергдац ше, аьле. ГIап еллаше а, меца жIалеш мо, чухьелх. Саг витац дийна. Кхалнах а битац. Ийрча а баьхе, дог Iаьбача боабу.
- Укх чу-м баргбац уж! - аьлар беррашха кIанта.
- ХIаллой Дала бакъдолда из! - доккха са даьккхар къоаночо. - Дукха ба уж. Дукха ба, саварг, вIалла лаьрхIа варгвоацаш дукха ба.
- Хилийта, - аьлар кIанта, къар ца луш, - мангал цаI ба - буц дукха я. Мала котвоал?!
Зуло бердах атагIенгахьа чуйоллаелар кхо говр, оахам дуллаш мо, тIехьа лар юссар керда диллача кIоаргача лай тIа. Шек ца воалаш нийсса гечув долчахьа вийрзар хьалхаваьннар, из хьалхавоагIаш вацар укх мехка. Шолжал сехьа а баьнна, юха ца соцаш Йоккхача КоанаIарашкахьа бийрзар дошлой. Бийна кIалха юхасайцар. Хьалхаваьнна хиннар урагIахьежар:
- Ма тохалаш тхона. Гой, юкъедаьхка нах да тхо, Менгу-хана викалаш, - цIена мотт бар бийцар. – Ачамаз-аьлийца къамаьл да са.
- Аз ладувгI хьога, - бий чура араваьнна, гIапа тIа дIаэттар Ачамаз-аьла, - фу дар хьа сога ала?
- ЛадувгIалахь, Ачамаз-аьла, оалой урхаз. Со вайтар Менгу-хан ва, хьога хатта аьнна: «Со хьакхаьчалга хацар-те оалой хана Аачамаза? Са чаьтар гацар-те цунна гIалий чура хьахьежача? СовгIаташ дахьаш, мутIахьа волаш тIава хIана говра-те из?» Цхьаькха а аьлар цо: «Дошох де доаккхал дац тха - из тхога вордаш етта да. Говраш тхога меллий аьлча, хьа беррига оалой мохк къайлабоккхаргбар оаха тхоай ремаш хьатIалаьхкача. Хьай йоI, бетта лир доага Пали юкъе а йолаш, цун мугIарера долча бIаь зизах латта цIов Ачамаз-хана сайга кховдабича, къахетам бе мегар аз Менгетах. Ачамаз-хана ма мотталда лакхача гIапа тIехьашка лечкъача, ше кIалхаравар, аьнна. Малхбузехье моалой говрий баргашта кIал аьча улл хьона. Урусий мохк боаккхаш латт. Кастта Дунен йисте уллача форда бердаш тIа тхоай чаьтараш Iотохаргья оаха. ЦхьоагIо яь, нийсдаь Iодулларгда оаха ер дуне: моалой - доал деш хургба, бисараш - чулаттаргба, духьалбаьннараш - лергба. Хьона фу деза?»
- Ма шаьра лув хьо тха меттала. Малав хьо? - хаьттар Ачамаза.
- Са цIи Сулейман я. Фаьрсе ва со. Массайта шу хьалха Магате бусалба наьха шахьаре ларбой хьалхо вар со, тикаши, тIаьргенаши лораеш. Дукханешта дагавоагIаш хургва со. Ачамаз, низ чIоагIа ба шоана хьатIабенар. Фу ала деза аз Менгу-ханага?
- Уйла е ха лой цо?
- Кхоана Iурра жоп дала деза Iа.
- Сулейман, - хаьттар Ачамаза, - хьо мусулбан ма вий. КъурIанах дув буъаргбий Iа, цу Менгу-хана яххача беса со дIатIавеча, аз гIап хьа а яьстача, тхо хIалакх ма дергдац, аьнна?
- Ачамаз-аьла, со Менгу-хан вац, из дув баъа. Цо аьннар - хьога дIакхаьчийтад. Кхоана жоп дIадахьа юхавоагIаргва со. Ди-бийса да хьога уйла е. Хьайна ховргда хьона.
Сулейман ший новкъосташца дIавахар. ГIапа тIара тиллача тIаьх орал дехьаваьнна, дын тIахайра аьла-оалой урхаз.
- Гон тоха, - аьлар цо шийна юхе лаьттача эздечунга. - Кхетаче ергья вай.
- Аьлий кхетаче, яхий Iа? - хаьттар эздочо.
- Яхац! - тIачайхар урхаз. - Оалой кхетаче, ях аз. Мохк вIашагIтоха. Беррига мохк.
Эздо, говр коачъяь дIаиккхар, михо бодабаь хьош латта ударг санна.
- ГIапа тIа латта тIемхой Iо ма бахалаш, тешам бац моалоех. Юхе мел висар ПхьегIа тIа вIашагIкхетаргда вай. Лорс, Саккхал, Шибал, Чони - шо соца хьадувла.
* * *
Екаш, талгIеш етташ керчаш, довкъашта тIагIол-да, пхьешта, шахьарашта тIагIолла дIайодар сомма оаз: «Гов-в! Гов-в! Гов-в-в!»
Xьатой-Боарза тIа шин бIоагIех зIанараш теха хьалъуллар геза Iоакъа. Цох шинна кулгаца лаьца, гон етташ воаллар тенна оало.
Iоакъа а яр йоккха. Лаьтта оттайича, ши пхьагIат лакха я из, оалар боккхача наха. Дунен йиъъе оагIорахь довкъош тIа йиъ улл уж Iоакъаш, цхьан кепа етта. ЦаI Хьатой-Боарза тIа улл. Укхох гон техача - диънахьа дIахоз, тIаккха цига тох. Массанахьа хоз.
Оалочо ший цхьа боарам болаш етт из гон. Iоакъа юккъе етт. Тох, тIаккха гон шин кога юкъе Iо а оттайий – «цаI, шиъ, кхоъ... - шийттанега кхаччалца лоархI, - цIаькха тох. Мохк Йоккхача ПхьегIа тIа кхетачен тIабехаш ба.
ГIушлакхе ханна кIеззига малх хьакъедар, морхаш ешача гIолла, бала бесса вола саг къажаш санна.
Довна хьакъехьа цхьа моало гIапа юхевагIац. ХIайтте, захалашка баьхка гаргараш хинна, атагIа ухаш, говрашта хий меладеш лел тIемхой. ТIакъашца хий кхахьа ух кхалнах а. Ловзаш берилгаш лел.
ГIушлакхеи ийжеи юккъе вIашагIкхийттар мохк. ГIапаш тIа латта тIемхой дIабаьлча, юхе мел висар, шин кога тIа ураотталургвар араваьннавар цу дийнахьа. Лакхенашка шоай моттигаш дIалаьца латтар туркхаш, гаьнна латтачарга дIакхайкаде.
Гучаваьлар урхаз, шийца виъ баьри-бIунча волаш. Говраш тIара Iобесса, чIоаггIача боларца айме йолчахьа болабелар уж. Ларбоша кхы цхьаккха аьла лакхе тIавалийтанзар, уж виъ мара.
Ший керта тIа тилла кий Iо а яьккха, наха тIагIолла дIахьажар Ачамаз-аьла:
- Оалой, ер ди дар из аз шуга даим дийцар. Тахан вай Шолж бIехдеш латтаргбацар уж, аз яхар оаш даьдаларе. Из дIадаьннад. ТIехтоха валлац со, - дIахайта воалл со: хIанз, ер къиза моастагIа сай коанаIарга кхаьчача дийнахьа, хьалха санна доккхалгаш долча наьха хичураш айса ловргйоацилга. Харцдаьннача, урхаза кулг довзаргда шоана. Эйдаж къердаргдац. Дац. Шевар оало ва, шевар цхьан цIагIара дезал ба. Шо раьза мича дар, байдда боагIа нах чу хIана ийцаб, яхаш. Вайга мел эш тIемхой ба, хьу мо гIапа тIагIолла хьаовттабе. Шек дIа ма довла. Шин шера из го латте а даъа ялат да вайга. Уж моалой а, вай санна, дулхах баь нах ба, довто ца тедаш дийна дегI кхелладац Дала. Дадар, хIаьта, дунен юкъе эггара хозагIа, йийхьагIа йолча лаьттан чIегилга тIа вай Iохайшача, ка етта жIалеш ма эшаргдац! ХIама дац! Хур - хургда, хиннар - гургда! Вай карагIолга аз хьоа а дац, е шуца цу хьакъехьа дага а валац: хов шо гораовтта раьза хургдоацилга, вайх лай хьаде дукха къахьега деза, хIаьта шоай нускалаш, мехкарий дIабала а раьза хургдац шо. ВорххIе даьй хана денз хьаIоадаь дари аз дувца а дувцац. Укх моча хана из дувцар эхь да. Дари хьахул къахьийгача. Вайга мел дар дIа а ийца из моало дIавоаларе, сай нах ца боабайта дIалургдар из. Ловча! Моалочо цох тоъам бергбац, из цIий ца мелча Iабац. ХIама дац! Кхы вай мичад гIарбашаша лаьшта даь! Ер латта виъ къонах гой шоана? Аз, шун урхаза, акхарна караделар шо. ГIалий йиъ оагIув лораеш вола виъ гIап-бIунча ва ераш. ХIарача пхьена, отара, шахьара ха деза, ше хьан кара я. Ер кхетаче яьлча урхазаш Лакхача ЦIагIа вIашагIкхетаргба. Цигга къоастадергда вай из. ДIахо: пхьоаленаш, ди-бийса ца къовсаш, болх хьабе декхарийла я, пхьараш бIулах мукъабоал. Кхыча мехкара хьабаьхка тIаьргхой, шоана мукъам ба, тхоца Iе унзара хетачоа, гIалий чура арадовла. Из дагадолашвар тахан малх Iочубузале аравала веза. Йоккхача КоанаIарашка гуллургда шо. Кхы елларгьяц оаха гIап, моастагIа дIаваххалца. Сухалбелаш. Герзи, ялати, доага хIамеи дIадохьийтаргдац, дIаходар дIахьо. Шо укх довна бехке дац.
Цхьа тоабаь яь латтар кхыча мехкара тIергхой. Царна юкъе Iаьржа маша а туллаш, кIай чоалба а хьерчаш таьргхо-мусулман латтар наькха тIа кулгаш чоал а теха.
- Ши дош ала мукъам лой Iа Ачамаз-аьла? - хаьттар цо аьтта кулг ай а даь.
- Ала Iа.
- Со Iабдул-Рашид яхаш ва, мусулманий пхьеде маьждига имам ва со. Маьршача хана шуца даьха а даьха, дохкар-эцар даь, гIулакхаш леладаь, тахан ер тIом укхаза тIабеча, шо дIа а кхайса дIадахача, тхона АллахIа мегийтаргдац. IалейхIи салат, тха пайхамаро дергдацар из. Маьршача хана оаш тха боахам, тха тикаш, таьргенаш, тхо тхоаш лорадора къуйх а гIаьрахоех а. Ер хала ди эттача, тхо къеста хIана ду оаш? Боккхий нах, истий, бераш дIабахийта, безам бале. Iе дагавар – вита. Со дукха тIом баь саг ва. Муслиманий сур вIашагIтохаргда оаха. Гургда шоана, тхо мишта латт. Тхо кегехдараш Iеш да, безам бар вахийта, болхе а долчохи, дезалахи баргба уж. Со аьнна ваьлар.
ГIоггIе нах раьза хинна гIар айелар. Туркхаша дIакхайкадир:
- Бусалманий цIувно шоаш дIагIоргдац, йоах, вайна тIом тIабенача дийнахьа. Вайца Iеш ба. Шоай къаьстта сур вIашагIдолла боахк.
- Кхоачама, тIема гIирса къе волчо фу де деза, воа-а-а Ачамаз? - хаьттар наха юкъера цхьан биркъача саго.
- ЦIи фуй хъа, оало?
- ТIолхаш оал сох.
- А, из-м во цIи я. Дас тиллар, ях аз, хьо ваьча хана.
- Анзор аьннадар дас-м…
- Анзор, герза кхоачам хургба пхийттара мел ваьнначунга. Эшаш хуле, шийттара ваьнначунга а. Совдарашкар хъаэцаргда, хоаттарг а дац хьаэцаш. Герзи кхачеи юкъа хила декхар да тIем тIа. Хьона доагIар ер да, Анзор, - ший тIехкарах тур хьа а даьста, дIакховдадир Ачамаз-аьлас. Вокхо, хьа а лаьца, беттара даьккхар:
- Вай шиъ тIаккха доттагIий хул-кх, Ачамаз?
- Со дехке вала хIама дац-кх из. Сона мичара воагIа къавеннача дийнахьа доттагIа. Анзор, хьайх из во цIи яьккхачоа тур тIахецалахь, хье оало волга дIахайталахь. Хьавел, хьатIавалал.
- Мича-а? - хаьттар цатешаш Анзора.
- Айме тIа. Уккхаза, сона юххе. Ши доттагIа веций вай шиъ?
- Волле! Волле! - аьнна наха дIатеттар Анзор. ЧIоагIа хала баьккхар цо хьалхара ког лагIа тIа, воагавар кхераш мо.
Тур мархIа а доаллаш хьалтIаваьлар из, дIаэттар миска, ший маьлхе яьннача биркъача бедарах эхь хеташ. ОагIош дуъаденна кхакха кий туллар цунна, тиша кетар ювхар, маьша пезгаех, метташ дадача гIохкарашта меттел, кIомала тIIийргаш хьерчар. Шийна хьатIа а эза тоIIаваь мархIавеллар Ачамаза Анзор.
ЦIаьхха, мухь баьнна вийлха и вийлха, мукъа а иккха, гIатта воаллаш мо кулгаш дIа-хьа тайса багар ма йодда оаз яхийтар Анзора, шира хIаллой йиш, моцагIа-моцагIа хьалха дIабахача къонахаша, ерра мо йола хало тIаеча, ди дехача дийнахьа оалаш хинна:
ХIаллой ГIонча,
ХIаллой Даьла,
Духьалъотта
Хьай низ балахь.
ПхьегIа тIа мел лаьттачо айяь дIаийцар йиш.
Кара лаца
Онда дала,
Ког оттабел
КIийле ялахь.