ТIора хьал а бизе латташ хул тIемхо, хийрача гIолла моастагIий зувш, дика уж лохе гулбелча, е лоамеш увттадаь урагIаболабелча, мIара хьахец, тIерча дозалах тIора арахьа дIачубож, тIой лакхера чулег, шоашта кIал мел диса дийна хIама аьче, чутовс. Пенах ког гIортабий муш хьалъэзе тIора ший метта дIаоттабу.
ТIехьашкахьа, букъ болча оагIорахьа, берд бар, из моттиг яр къаьстта зе езар. Шинна вIовна тховнаш тIа кхоккха саькх хоавир Гардабала духхьала атагIе зе, аьнна.
Укхаза моастагIа гуча ца воалаш тIом сеца, паргIато яьлар кIанташта. Ехкачо човнаш йийхка, пенах бовкъамаш теха Iохайшар дугрой салаIа.
Пенах доахкача саь коврех, тховнагара корага кхаччалца, кхачаш дадар: докъадаь думеш, нахчаш, цу чубола тIакъаш. Цхьаккхе а кхачанга кховданзар.
- КIантий, - аьлар Гардабала, - ха йолаш хIама кхалла. Кастта чухьелхаргба вайна. ХIанз коашка гIолла гIаьрал деш ба ужаш, ши-шийна цакхачар кхераш. ТIабехкараш тохалургба, тIаккха вайна болх хургба. Даьсса галий уралоатталац. Мецденнадеций шо?
- Мец а ма деннадар тхо, Гардабал. Сов дукха махьарч дийтта йIоахъенна йокъаеннача къамаргах хIама Iочуйодац-кх. Цхьа кад баккха Iа мукъам лоре, лайжжа гIоргьяр-кх, - аьлар корта кIайбеннача тIемхочо, - аз кхета ма ду Iа из дехкар.
- Шо моча къонахашта, Чехк, цхьан кадах, фу хургда? - аьлар Гардабала, - шишша баккха: цаI хьалха - никъ буллаши, шоллагIбар тIехьа - къовлаши. КхоалагIбар - ма-ма-ма!
-КхоалагIа-м из ма молабалар! - иккхар Чехкача сов кадай шин кога тIа этта.
Шинна гIалий чура кIантий дика хьега хайшар. Наьха бесаш даьлар, бIаргаш сийрдадаьнна. Цхьаннена карара иккха гиба ий тIа Iоккхийтта ехар, чхьагIара тоатолгаш дIадахар гаьнна.
- Эшшахь! - иккхар цхьаннега, - из чхьагIар дIаменна ер вIов яха а яха халхаяла йолалой, вайх фу- хургда-те?
Белабелар кIантий, уж бегаш хоза хийтта.
- Эй, алан! алан! - цIогIа техар арахьар хьачу.
Корашка тIахьийлхар дугрой. ВIовна хьалхашка цхьа вIаьха лакха фаьрсе латтар эга а эгаш. ТIаьнкIала тур доаллар, цхьан бе кхаба йоаллар, из веха вар тIуртIазваьнна.
Ши ког боаржабаь дIа а этта кхаба чура мала волавелар, тур Iодежар тIаьнкIалхар, кхы цо из теркал а данзар. Менна, менна, садаккха кхабилг бертера яьккхар, оагавелар, урагIхьажар.
- Эй, алан!.. - кулг лостадир, хьадувла цхьана сакъердар вай, яхача тайпара, кеп хьалъяьнна, вицвеннавар миска, ше леладечох а, наха леладечох а. Ко лаьца лаккха кхаба аййир, баге йийла чхьагIар Iочумохкадир, кIаджъухаш велар фаьрсе.
- ДIахотаIалаш, паргIата витал,со, - аьлар Чехка, пенаца лаьтта Iад бе а делла, бе кIалтIадаьккха тIаьска вийд нийсдир цо, тIаккха зIанар тIа а дилла эзар, корта аркъалабилар, цхьа бIарг бужабаь. Корашта тIалетар кIантий, из ве воалл мотташ. ТIаьско шок техар, фаьрсечоа бе яьлла кхабилг залгIа хинна иккха дIаяхар, гаргаш бата тIа кхеташ, ко дисар бе. Кулгаш Iо а дахийта, кIирвенна бе диссача кона бIархьежаш лаьттар из, чхьагIар тIамехка тIоадаяьча батах пхьош а хьекха, урагIа а хьажа, корта лостабир, колг оагадир: хьажал оаш фу дир?
Шинна вIовнашкара белабелар. Кулг лостадаь дIавахар, фаьрсе, шо моча нахаца фу дувцаргда, аьнна. Наькъал дехьа цIен хьалхашка хьуна хьач багIар, цох Iооллавенна цхьа ха а яьккха горавахар.
- Из паргIатаваьлар! - бег кхессар кIанто.
- ПаргIатаваргвар хьона из, Чехко цхьа дол лохе лаьца техадаларе.
- ХIанз веха уллаш вайна маьрша саг ма хетий цох, кIантий. Цар карах яьгай вай арахьара шахьараш. Керта хьаьр баллалца низагIа мола а дий, дIачухоахк моалоша из малар да моттиг шоай хилча. Иллеш лекхаш, цIогIарч детташ тIаудаш хул Iолеггаше а. Уж духьаллувцаш тIаболх моалой. Турсашта меттел лелабу. Цхьа шахьар йоаккхаш низагIа моладаь хиннадар бусулбашта а. Када тIехьа кад боаккхаш, чам бена, меннадий чоапалг кIалтIаяллалца! ДIауралийлхаб керастаех лата. Царна юкъе моастагIал доал, цхьа шоай ердаш къувсаш. Моалой юкъелийлхаб къоастабе. ТIаккха царех летаб шаккхаш а. Кегар хиннаб, мала хьанах лет ца ховш. Из бIаргадайна шахьарера арахьийлхача оалоша гIарчче Iоаьта, йийтта, йийтта лелхабаь гаьнабаьхаб. ХIа-а, кIантий ер долалуш латт. Моттигаш хьалувца, шоаш захалашка даьхкад моттар шоана!..
Юкъера боккхагIа бола орам бизза боагIаш латтар, етташ фаташ, детташ турсаш, хьекхаш махьарч, хьу мо - урагIа дагIаш лоамеши бекъийи. Уж фаьрсий бар. Гемакхаш даьха, уж хьалха лаьхка гIашбаьнна, татрий боагIар:
- Жугур!
Белаш, халхабувлаш, цIогIарч детташ баьхкка хьатIаайттар. ТIом дIаболабелар вIовнашта гонахьа.
Шин вIовна юкъе, тIий тилла яьча уйчен тIа латтар Гардабал хьалхашкахьардар гуш, юхавийрзача атагIа фу доалл ховра.
- ХIа, бераш, - аьлар бIунчочо, шийна гонахьа латтача тIемхошка, -хIанззолца вай леладаьр куллах ловзар дар, тIом дIаболалуш латт. ДIахьажал цигахьа, хил дехьа. Гой шоана?
Кхоккха улувваьнна дошлой-тIемхой арахьара хьатIа а ухаш атагIа чуухаш латтар.
- Мича болх уж?
- ТIехьашкахьара вайна тIабоагIа. ЧIоагIагIа бола низ ба из. Волле хьо дехьа вIовна тIа вала, хьо – сехьарча тIа. МуIаш лакха аргда оаш, цу сигала ший дошоча ийчен тIа вагIача ХIаллой Далла дIахозаргдолаш. Цун дIахозе, Хучбара ца хозаш мича Iерд из. Сухал белаш, кIантий, ер шоана моттар дац.
Говрашца текхадеш дахьаш латтар лоамеши бекъийи. АтагIа говраш дIахецар, гIаш бувлар.
- Лоаме тIа тоссавалале, наькхах пIелгаш ма деттий цар. Фуд из?
- Текъалга да, вай кIаьнк, - аьлар Чехка, Iада тIа тIаьск дилла, -кераста нах ба уж. Керастабараш а бусалбанаш а кхыбараш а ша-шоай коашка бакъахьа бар-кх.
Шок техар Iадо. ЖIарг дилла айдаьчча дисар кулг, къамаргах дахар тIаьск, цох ка а теха аркъалавежар из, кIал бадачарна IотIа, кулгаш дIа-хьа тайса.
- ХIанз дIаулларгва хьо текъаш, заман чарх ший царга тIа кхаччалца. Со тIемхо ва - хьо моастагIа ва, вай шиннена юкъера гIулакх хоаддаме хила деза.
- Iа-лаь-аь-лай! Вайна тIехьашкара тIабоагIаш латта низ! - Ва-ва-вай!
* * *
Петарашта юкъе теба латтача гIалгIай бIуна, цхьацца дагарве йиш йолаш гора, атагIа хьатIаухаш латта моастагIий. Цар де лерхIар кхетаде кIоарга хьаькъал дезацар: моалой гIаш бувле, гIап яккха боахк. Ераш ба цIена моалойи татрийи, хийрабараш юкъе боацаш, акхарга хьийжав Хучбар.
МоастагIчоа гац, чухьарчарна а атагIачарна а, даьха герзаш долаш тIехьашкара тIабоагIа ГIайте-гIалий тIарча наьха ши бIу: боккхий аьлийи кIантийи. Боанга цхьа мочхал да из. ШоллагIдар а иккхар Iада тIара.
- СиргIилг, IотIатахкал шоай кийнаш.
Къаьстта лаьттача бIаьро моалой кийнаш тIатехкар.
- Цар говраш тIехьашкахьа, аренгахьа юхалоахкаргья оаш. Хаьхо цаI дийна дIа ма вахийталаш.
БIаьр меттахьаиккхар, аьле чу гIолла атагIа даьлар, аьттехьа лестар. Говр хьоайир Хучбара.
- Аьрда оагIорахьа берда йисте гIолла гIоргда вай, гаргакхаччалца ца зе а мег вай.
СиргIилга бIаьр дIахийца латтача говрашта тIаькхоачаш дайра Хучбара, хаьхойи гIалгIайи вIаши товсалуш, говраш човхаеш а. Кхаьта латта рема меттахьара яккха ца могаш юкъ яьлар. Юстаралелхар човхаяь говраш, вожаш латтар йоллачахьа. Дехьа-сехьа оагIошка баьнна лаьхкар, меттахьараяьлар рема, хьайра, тохаелар.
Хил сехьа а баьнна, чухьелхарашта кулгалдеш латтар къаьстта бIунчий, царна гонахьа дукха говрашца тIемхой бар - ларбой. Уж тохабелар гIулакх лартIа доацилга а хайна.
Говраш сихъйир гIалгIай бIуво, пха тассал юкъ йиссаяцар моастагIашта юкъе. Хина йисте гIолла дIа а хаьхка беррига моалой чу а лаьца, юха тIабийрзар бердагахьа. Цар бIунчий хьалха лийгар, бакъдар аьлча, уж кIалхарбовла хьажанзар, тIемхой дIакхайса - юхьIаьржа шоай зIамагIашта духьал ца овтта, къонахий мо байна дIабаьлар уж.
ДIахордар туржаI дар: берда дIатIатоIабир гIалгIаша гIаш баьнна моалой. Бердах урагIаухараш а йост мо юхачуухар.
* * *
- Ма кIантий хиннад-кх шо! Ма дарз хьакхар-кх оаш акхарна. Ка маьхала яьлар шун, - аьлар Харсечо ший лозаяьча басилга тIа кулг а дилла. Басилг йийста хьатIаенаяр, аьрда бIарг къайлабоаккхаш - аьрхIа кхийттаяр цунна.
- Вай тIемхой эсала бац. Нийса доалде хой, моастагIа дIатеIаргва вайна юхера. Хьабараша мишта катехар!
Харсечоа тоам хилар ший бIу хьоабаь, из дар-кх цунна эшар а.
- Харсе, тхога кхы ха яц Iе. Багал-шахьар лаьца Пешт вагIа Джабе мел бола низ цунна тIабаьржаб. Ший бIунца Инал IотIавахав гIо де. Го бохабелла бац ужаш а.
- Ер вай бохабаьр бецарий Джабе бIу? ТIом чакхбаьннарг ма лерхIарий аз?
- Цун бIуна кхоалагIа дола дакъа дар укхаза, юхебисараш цига ба. Харсе, тхо дIатIадолх. Тхона баъа кхача тIехьабайталахь, коана хьакхалл цу мажирг хургбац кIанташка, кир яйтаргья Iа, говраш тIа мухь билла, вордаш ма яйталахь, ханнахьа хьакхоачаргьяц уж, - аьлар Хучбара, - Iа бехк булле а сайна эшар хьа ца дийхача валац со. Харсе, таханалцца, хьалха тIем тIа хиннавий хьо?
- А, хиннавац. Шун тIа баьб аз таханалцца тIом.
- Дадар, хIаьта, кад бе боаллабе Iема кулг, тур деттаргдолаш дар. Со ваш хьох.
- Са сий дир Iа. Хьо мехка довтбий ва - зIамига оатхал яц хьо! ТIаккха кIаьнк, хьо сона къинтIера вала, боккхача наьха шоай эргаш оамалаш ма хулий. ХIанз мара мадарра аз кхетадаьдац,тIом яхар фуй.
- ХIама а дац. Нийслу. Гардабал, хьо хьай бIунца Iергва. ГIалийхашца дIаэтте цIи дIайоае. Акхар низ тоъаргбац, дахчан гIишлонаш чIоагIа йоаг. Даха ма доахкий вай. Кхоана вордаш вIаштIехъяьхе байнараши, хала доарахойи дIацIабигийта. ТIаккха, Гардабал, укх Харсечунца ара а даьле гIапага хьожаш чакхдаргда шо. Кулг тоха дезача, зIамигеи-воккхеи ара а ваьккхе, кулг техе, тоае. ГIапа бIоагIашта кIир тоха. КIиро цIи латийтац, догIанга мIизгъялийтац. Арахьара ор шерделаш цхьан пхьагIаттал, кIоаргделаш ши-кхо дол. Чухьанахьара ор кIоарг а дий оарц-балама тIагIолла хьокхий-гIап оттае, сел лакха а йоацаш, муша хенех е нажаех, лаьттах йолла оагIув мерца а марце, лерттIа. Ши кIир ха я хьона Гардабал, из кхоачашде. ТIаккха хьакхетаргва хьо. Харсе, Iа дика кхабалахь вай кIантий.
КОТЯН – ДЕШТОЙ ХАН
ГIайте-гIала йоаккхаш лозабаьчул тIехьагIа, кхы корта хьалъайбайтанзар Хучбара моалошка. ДIа мел лаьца хинна лаьтташ юхадаьхар, нийсса бутт балале, тетта мехкара арабаьхар. Яьга латтача арен чу къайлаваьлар шаккъе моалой бIунча: Джебе, Субэдэй. Нах барта хилча, сов боккха болх хиннабацар уж-м. Цхьан оагIорахьара оалошеи, вокх оагIорахьара дештошеи тоIабаь моалой аьттув лехаш бар. Царна дага мел дехар, даьшха а даьшхе, шоай боанга чу кховсар уж довтбе. Хучбара кертах шин сага дозал дошув диллар моалоша. Из болх шийна хьатIа а ийца, Хучбар тийшача белхах ве аьнна вайта саг Ачамаза ларбоша лаьцар. Дира берхIа дIатIа а бетташ, берзанча букъах говра мерза бухь бола шод ловзаяьлча, мотт баьстар цу саго, ма дарра хьа а дийцар. Моалоша мах баь массехк къонах ва укх мехка. Эггара хьалха Ачамази, Хучбари - шишша дозал, тIаккха Гардабали, Инали, Пешти - цхьацца дозал. Дештой хан Котян ве вIашагIбелла бIарчча къайлагIа бIу ба дештоех. Пхенне хьатIаийцад - пхиъъе лаьцар. ГIаьр-тоаба хиннаяр из, хьалха нах кхухьаш, цох торонаш еш лийнна. Цхьан тангIалкхах хьалъохка дагадехадар арен юккъе. ТIаккха кхело дийцача могадинзар хьалъохкар. Оалой ба уж, хьалъохка мегац, аьлар. Дай Iаьдалах дича бакъахьа да царна доагIар: лоаладаь цIаста моладе. Из хьадир.
Дештой бартхошта чIоагIа раьза бар: ца къовсаш, яьккха фос дIалу царна Хучбара. Феса дакъа доацаш, каст-каста Котяна шийна лаьрхIе, совгIаташ доахьийт. Ши кIир хьалха ялх инкал караера кIанташта. Инкалаш тIа мовхьаш дадар: кIувсаш, даьреш, боамбех даь кIай кIадаш, кегий хIамаш. Есараш а тIехьа, цу инкалашца хинна, бартхочоа дIалаьхкийтар.
Ханас хьоашалгIа вийхар Хучбар. Вахар шийца новкъостий а ийца. Шин дийнахьа сакъийрдар дог Iаббалца, Котяна ший чаьтар чу вужаш-гIотташ. Доккха ловзар а оттадир акхарна, яхьараш оттаяь: гон тIа яьха говраш хехкаш, низ къувсаш, гемакх тоссаш.
Хучбара зIамагIашта хозахеташ цхьа ловзар дар цар. ЙоIи зIамсаги говраш тIа ховшар, лалла дIаовттар. Царга йовлакх хьалора. Цхьа бист зIамсага лоацар, вож бист - йоIо. Гон тIа баьле хоахкар. Йовлакх дIахийцар ийша хул. 3Iамсаг эше йоIо букъах кхозза шод тох цунна. ЙоI эше зIамсага барт боаккхар кхозза.
Шод тохар вай Iаьдалах эхь ма дий, лаьшта мара тохаш мича хул из. Цудухьа уж яхьараш къовсача кIантий арабалацар. Дештой кагийнах, аьттув баьнначо шийна боккха тоам эцар, аьттув ца баьннар а гIадвахе дIаоттар йоIага шод тохийта, цох а цхьа тоам хиле. Шийца яхьараш къовса зIамсаг йоIо хоржаш дар цига. Ак ала йиш яр, хье раьза веце, ак аьнначох белалора.
Хьаьшашта юккъе вагIар Котян. Из доккха сий дар, эггара безача хьаьшашта мара деш дацар из гIулакх. Таржам деш вар СиргIилг. Цо кхо шу даьккхад дештошца, цар бIунца тIема ваха лийннав.
Дештой зIамсаго еррига адамах йиза аре елайир. Ше котваьлча хьабаккхийта аьлар барт. ЙоIо, гIод тIера доаккхаш санна, батт эза, басилг дIахо йоахар, къайлагIа мотт арабаьккха дIаяхар ший нешарий болча. 3Iамсаг дIаваханзар, кулгаш дIа-хьа дахийта нахага латкъаш санна кеп оттайир, тIаккха Котяна духьалъэттар.
- Хан, - аьлар цо маьлхара корта Iочу а элла, - хьо тха доалахо ва, да ва, кхелахо ва. Бокъо еха венав со хьогар.
- Фу бокъо еза хьона, джигит? - хаьттар хана.
- Тийшача белхаца доацаш, цIенача къовсамца яьккхар аз сай котало. Хьона бIаргадайрий из, хан?
- Хьа дош бакъ да, - аьлар Котяна.
- Сона цох доагIар хьалац.
- Мишта? ЙоIа барт баьккханзарий Iа?
- Цу тайпара барташ-м аз ара вижа уллаш сигаларча седкъашта а ма доахий хIара бусса буса, - бат урагIа а егIа феца барташ даха волавелар, - дIарча малха а баьккхар аз хIанз, хьахьий, гой Iовва латтача морхилга а. Из барт боккхалга да, хан?
Хьаьшашта къаьстта хозахийтар из кхел, гораухаш белаш ба нах. Хан а вел шийна ма могга.
- Са хьала тIа валаре-м веларгвацар хьо, хан. Дештой арен тIа даьнна хоза мел дола зиза хьа да. Са фуд? Сай нувр хьесташ дIаулл со, Iуйрана бордех ахкаргаш даьле хул. Тахан аьттув баьннабар йиIий шаьрача басилга тIа тоIIабаь кхо барт баккха. Бордаш тIехьауддаше, басилг ядар. Йоккха харцо я из, хан. Аз хьогар нийсхо ех.
- Кхо барт баьккхийтача кхоачам бий хьона?
- ЙоIагара гIод а доагIа, дIайодаш сох дош ца хеташ мотт арабаьккхар. Кхоъ кхы а биллал Iа тоама.
- Уж кхоъ а ба хьона. Дог Iаьбарий хьа?
- ТIехьагIа тхона юкъе цатоам эккхаргбоацаш....
- Итта кхы тIатехача мишта хургдар?- хаьттар хана, хIиллане вела а къажа.
- Наьха дегашта чакх-са доагIа хьона, хан. Хьа хьаькъалца фу нийслургда? Цудухьа ва хьо дештой хан!
ПIелг оагабир Котяна:
- Сов ма вувла, хьай букъ ца кIомлой.
Мехкараша лаьца хьайоалайир йоI, зIамсаго шийна доагIар хьаийцар.
Юхавийрза аьлар цо:
- Бийсана дIакхайддача уллаш ялар-кх из басилг, хан. Ма ираз дар-кх, са тIаккха!
- Аз цун даьгара хьона ехаш я из. Раьза вий хьо?
ТIера гIовтал Iо а тасса, цхьалхха кочара хьа а вена Котяна хьалхашка гораэттар дешто, тIаккха вIаьхвенна Iовижар.
- Хан, дика цхьа шод тохал сона!
- Фу бехк ба хьа аз шод тоха?
- Ер сомагIа да аьлча тешалац со. Шодо лозавича ховргдар сона, се гIанахьа воацилга. ДIатешавелахь со, хан!
Ялийтар Котяна шод букъа бIоаххал-хьа, гора этта, лазарах аркъала саттар дешто цхьа во батт а эза, тIаккха вела волавелар, сигала урагIа хьежар.
- Хоза хьаьстар Iа со, хан. Са гIулакх гоа мича дергда Iа. Мала вухьаргва хана зоахалол дийцача ак ала? ХIанз-м ваха моттиг яцар хьа, хан Котян: шод теха йолаш, са да эттар хьо. Дештой, шоана бIарга ма дайрий из? Цатешар са букъага хьажа...
- Со Iехавир-кх Iа! - хьалтоссавелар хан, шод лостаяь, - зIамсаг ведда наха юкъе къайлаиккхар.
Цхьаькха цхьа хIама иккхар, лоархIаме долаш, цу ловзарга.
Говра юхь лаьца йоI хьатIаера хан вагIача, цхьан хьаьшийца яхьар къовса йоаллар ше аьнна. Хьаьший йоIа бIарг тIаэтта багIар. Хоза мишта яцар, шийна ма хов кхеллаяр из Дала! Оамал сов коача йоалаш цхьан метте сацацар цун бIаргаш, лелаш дар, лепар седкъий санна.
- Хьона фу дезар, Тотай?- хаьттар Котяна.
- Цхьан хьаьшийца говр хоахкаргьяр аз. Говр хахка хаций акхарна?
- Тотай, ераш шоай мехка цIихезза тIемхой ба. Вай хьаший ба. Кхывар ваккха хьайна.
ДIаелаелар йоI хьаьшашта тIагIолла бIаргаш лувжадеш.
- Тахан Iа Iайха цIай даь ди ма дий ер. Тахан хинначох бехк мича бул. Булий?
- Булац. ХIана ях Iа?
- Сайна дагадехачох йоагаш яхар аз. Хьо ераш лорабеш вагIа, Котян. Кхераш ба-кх ераш, тIаккха. ТIемхой кхераш хул? Ераш наха лорабе безаш бале, акхар мала лоравергва?
- Тотай, малав тхоах хьа бIарг тIаэттар? - хаьттар Хучбараи Котянаи юкъе вагIача СиргIилга.
ЙоIо шодкъадж тIахьийкхар йистте ваьгIача кIанта.
- Из хьаараваккхал.
- Фу йоах цо, СиргIилг? Сона шод тIаэга ма йой цо?
-Ахк, телхар хьа болх. Хьона шод етта лаьрхIа я из, ший аьттув боале. Шийца гом тIа вала йоах хьога. Вухьаргвий хьо? АьрдагIа саг я хьона из. ВагIац аьл аз?
- Беларгбий ераш?
- Беларгба, дадар! Хьано соцоргба, алхха бела гулбенна нах?
- Хур хургда-кх, - аьлар кIанта ший меттара хьалгIатта.
Хьайоалайир Ахкий говр. ДIаовттабир говрашца уллув, хьадера йовлакх, шинна бистах ши шод баь дар из, шод болчар лаьца ка чIоагIъе атта хилийта. Юкъе латтача саго цхьа бист Ахка бе беллар, вож бист Тотайга кховдабир, ше йистеваьнна дIаэттар.
- Гурр!
ДIаметтахьа лийлхар говраш. Цхьа го тессар говраша уллув йолхаш, лийта лийтах хьекхалуш, энжий катеха йовлакх хьадаккха Ахка ца ловш, йоIо а сов низ ца беш.
ШоллагIа го болабелча низ ма кхоачча йовлакх увзаде ваьлар Ахк, нувра тIа оагIора а ваьнна. ЙоIо фу дир ала Iа, юха ца гIорташ, ше дIаувзаечахьа дIаера, Ахкан говра фоартан тIагIолла хьайижар. Хьадоаккхалацар йовлакх бера. ДIамелдир укхо кулг, йоI ший нувра чу хьанийсъелар. КхоалагIа го болабелар. Маййир ший говр йоIо, хьалхаяла йоаллаш санна, гош тоIабир Ахко а. ЦIаьхха говр юхаэзар йоIо. Катехар кулго. Ши-шаьгIа нийсделар дIахо дар: кулго катоххаше а дирст эзар Ахка, йовлакх дIа а ца хецаш. Говр, тIаьнашта этта, шин кога тIа юха а йийрза, дIаэттар вокха говран фортан тIа корта билла. ЙоI говра тIера корта хьалха чуйодаш латтар, йовлакх дIа-м хецацар. Лаьтта кхачале юкъметтера лаьцар из Ахко. Шийна хьалхашка Iохоайир.
Хайша баьгIараш а уралийлхар, сов из кадай хиларах цецбаьнна. ДIаозадир Ахко йовлакх - дIахецацар вокхо, къаръяла тигацар.
Говра тIара Iо а весса, йоI йоалаеш хьатIавера Ахк.
- Хьажал укхо леладер, - аьлар зIамсаго кхел еш багIарашка, - пхьарса тIахьоарчадаьд цо йовлакх. Из деш хулий? Укхо хьамараш лелаю.
Латташ бар шаккъе а йовлакх дIа ца хецаш.
- Тотай, хьо ийшай, - аьлар Котяна.
- ХIана? Йовлакх дIахийцача мара эший со?
- Iа харцо лелайир, йовлакх пхьарса хьатIа а хьоарчадаь. Джигита лацадеззача беса лаьцад.
- Мича кхайкадаьд из, иштта лаца деза, вешта лаца деза, аьнна? Йовлакха ши бист ба: цаI кIантага лу вож - йоIага. ХIаране шийна аьтув бар хьаду говраш дIахаьхкача. Вай даьшкара хьаденар из да.
Уйла е хайра Котян. Бакъ-м яцар из, говза я-кх. Лаца ко дац.
- Боккхача акхсакхалашка хоаттаргда вай. Цар яьр хургья кхел. Сона хац бакъдар мичад.
Ший бе баьлла бист йоIа белажа тIа кхесса, ший метте хайра Ахк.
Боккхача наха дIа-хьа эцаш дош дийцар, толам хьангахьа ба ха гIерташ. Шоайла безбенна къамаьлаш деш дийцар, юххера уж дух тIа баьннар ер дар: Йовлакха шодамаш дар белгало я, бе чIоагIа лацара аьттона уж делга. Цу тIара хьадоагIа кхы лолаш а хоттараш а де бокъо йоацилга. Иштта кхетадеш хьаденад хIанззолца. Йовлакх бе лаца деза. ТIаластар нийса дац. Амма, иштта ма де аьнна кхайкадаьдац, хIанзолца сага из дагадехадоацандаь. ДIахо ер моттиг еш, юкъе латтачар дIакхайкадолда мегари цамегари, говраш гон тIа яхале. Укх бIалах ийшари котваьннари къоастабе торо яц - йовлакх дIа ца хецаш говраш тIара Iобессар шаккъе а. Акхсакхалаша белгалдоаккх йоI говза хилари зIамсаг кадай хилари. ЗIамсага йиIий даьшкара совгIат доагIа, йоI Iо ца кхетийташ хьалацарах. Iокхийттаяларе лоза а ергьяр из, наха хьалхашка ийрча йоалар.
- Хьона совгIат доагIа, воше!- аьлар СиргIилга Ахкага,- боккхача наха йиIий даьшта гIод техар. Говр лургья хьона.
- Говр? - хаьттар Ахко.
- Дадар лургья. Акхар говраш мишта хул хой хьона?! Говрал дикагIа совгIат лой къонахчоа?
- Лу, - аьлар вокхо кIирвенна бIара а хьежа, - совгIат дала боахке - йоIал дикагIа совгIат дац.
Ше долчча беса таржам дир СиргIилга Котяна. Цкъа велавелар Котян, Хучбара гона тIа кулг техар:
- Хучбар, дукха хIамаш леладаьд аз нахаца, малхбузехьа малхбоалехьа, шунчарца а. Хьо мара къайле йоацаш бартхо хиннавац са. ДогцIена саг ва хьо, Хучбар, хьоца вошал тасса дагадехад сона, доттагIал де. ТIаэцаргдарий Iа?
- Котян, - аьлар Хучбара, - тIаэцара вIалла шеко яц. Цхьа хIама кхетаделахь: хьо хан ва. Эдал тIа кхаччалца йола аренаш хьа кара я. Хьа говрий ремаш я. Алхха хьай доалахьа дукха хIама да. Хье санна доал кара дола, торо йола саг дика вар хьона вошал тасса.
- БIаь инкала тIа дилла дошув хьайна делча доттагIа вохкаргварий Iа, Хучбар? - хаьттар хана шийна хьалхашка латтача када чу малар детта.
- Аз моллагIа саг вохкаргвацар, Котян, дунен тIа мел дола дошув делча а. Iа-м доттагIа ма яхий. Цу дошох айса фу дергдар хац сона, хилча а. Тха даь-нана йоалаяьча хана, толинг хиннай. Из белхий а баь, наха тоаяьй. Цхьа цIа хьатIадаьд, воI хуле а аьнна. Цу чу сои са нускали дах. Массехк етт ба тха, жа да. Цох кхоачам бу оаха, Котян. Тха мехка аьлий бац, лакха-лоха бац - цаIаш да тхо. «Со», аьнна, хьакъедачун корта боаккх оаха. Во дале а дика дале а, иштта да-кх тхо. Ер тIом хьайнабецаре, со довтбий хоржаргвацар. Кхоана фета Iодиллача, соцар гIулакх дезаргдий хьона, Котян?
- Вай довза дукха ха я, Хучбар. Оаха Тийркал дехьара даьгIенаш хьалаьцача хана вIаший товсаделар вай. Цу хана хьо вар оалой бIунча.
- КIезига-дукха мIараш техар вай воайла цу шера...
- Дукха техар, Хучбар, дукха. Iа сона чIоагIагIа техар мIараш. Со вицвеннавац... Дехьа а баьнна Iохайшар дештой. Шаьрача баь тIа чаьтараш Iо а теха, кхалнах, дезалаш тIехь - мохк хьалаца. Цу хана кхы а къонагIа дар вай, Хучбар. Со вицлац...
Тхо хил дехьа кхайсар хьа бIуво, баь тIа хайшараш карабахар. Оаш кулг тоханзар цхьан кхалсагах, цхьа маьрша саг вовхаванзар, йоал йоацаш хьахийцар, долле, цIагIо, аьнна. Сона цу хана денз дагавоал хьо... Из йоI Тотай цу тIемхочоа езе, вай гаргало ергья. Вай шинне доттагIал дергда. Iа се вохкаргвоацалга хов сона. Аз хьо а вохкаргвац, цхьаккха хIама бахьане. Се вохкаргвараш-м бохкаргба аз, цар сайх оттабаьча маьхах. Къонахчун чIоагIа моастагIа хила веза, дика тешаме доттагIа хила веза. ЧIоагIа моастагIа ва са. Хезавий хьона Аккхабол вувцаш? Хан ва из, тха мехка цIихезача цIен тIара саг. Из ва моалой боалабеш венар. Со эшаве даьд цо из. Доал лацар духьа.
- Доал лацар духьа ший мохк бохабайтеи наьха нахага? Котян, цун метте хилча Iа дергдарий иззаморг? Iа боалабергбарий моастагIий хьатIа?
- Хьога фу аргда хац сона. Хац сона. Хучбар, чIоагIа тIом ба доал къовсар. Лакхерчун лохавала безам бац, лохервар Iанне а ца Iеш хьатIавала гIерт. Цу лакхе тIа цхьаннена мара моттиг яц… чIоагIа, кIома моастагIал да из. Валари валари вIалла дош хетац… Иштта ва са моастагIа. Массанахьа сона кIийлен вагIа из, ше дийна волга вицволийтац. ДоттагIа веза сона, дагавала, хьехам эца, кIалвисача оагIув лаца. Хьа вежарий, оалой, кхетац, ер фу тIом ба. Цкъа-шозза духьалъайтта кагбича, моалой дIагIоргба мотт царна, кхыбараш ихандаь. Ераш гIоргбац, керд-керда хьатIаухаргба. Даим латтаргбола тIом ба ер, довтбий. Са корта хьокха бихье а бегIа, са чаьтара чу са сесагага шийна мотт буллийтаргбола ди дагадоаллаш ва Аккхабол. Цо хьалха а ваьнна хьабоалабаьб уж. Вай ши къам барта хуле, кхера дезац. Гаргалонаш е еза, дуккха.
- Са новкъост ва Бота яхаш, дешто хиннай цун нана.
- Вовз сона, - аьлар Котяна, - цун ноанахой са цIен гаргара ба. Цох цIи тиллар а нана я. Бота оал дештоша инкала кIоригах.
- Ахк, мишта хийтар хьона из йоI? - хаьттар СиргIилга.
- Цул хозагIа сона яйнаяц, - аьлар Ахко, - укхазара йодалургьяц из. ДIавохийтаргвац акхар. Гаьна я вай мехка кхача.
- Хьайга хьаелча дIаюгаргьярий Iа?
Кий Iо а яьккха ший корта СиргIилга мерий кIал бихьар Ахко:
- Дика хьажалахь.
- Укхаз-м дац хьажа хIама. Корта ба-кх, сел Iаяха вождекар бац.
- Iург даьнна даьтта Iодаха моттиг гой хьона? Гац. ТIаккха укха керта туте чу кIеззига мукъагIа даьтта хилча, аз мишта йигацар хозала яла йоалла йоI сайна хьалуш хилча? СиргIилг, цкъа бIархьажар из - мерцар цо са дог, ала теха.
Доккха са даьккхар Ахко, бизза лаьтта кад Iочумохкабир, дегах яьнна цIи йоае воаллаш санна.
Ше долчча беса дIадийцар СиргIилга Котянага. Вела а къажа, Хучбара гона тIа шозза чIоагIа кулг техар хана, тIаккха хьа а гIеттта дIавахар из, ший гIулакхаш да, аьнна. Хьаьший кхы а баьгIар сакъердаш, бийса кIоаргъяллалца.
Хучбар сомаваьлча ди лакхденнадар, дештой гIайтта, гIараш еш, цу арахьа гIолла лелаш бар.
- Тур, тур, Хучамбер! Танг яхши болсун!
- Хошь гельди? Олтур! - Хучбара укх кIира массайтта дош Iомадаьдар.
Котян, кIувса тIа вагIар, чоал когаш теха. Из гIоза вар, цо цхьа безаме хIама дувцар, Хучбара кхета ца ду мара.
- ХьагIаттал, СиргIилг, укхо фу йоах хьажа вай.
СиргIилг меттахьа хьанзар, даггара оагавича. Корта дIаберзар, хьаберзар - бIаргаш деллалацар. Из дIа а хийца, кулгаш дIа-хьа тайсар Хучбара. Ураиккха кулг оагадир хана, вита, наб яйта цунга, со сагота вац, оалача беса. Из араваьлар.
КIувса тIа гIовга лаьттача кхабилга чура шийла хий а менна дIахаьнарваьлар Хучбар, тхьайсар мерзача набарах. Делкъинга мара кхы сомаваланзар.
- Хучбар, ва Хучбар! ГIаттал. Ер вайна хетар дац, - цIогIа детташ вар СиргIилг, укхан метта духьала хайна Котян вагIар, цхьа маьрша къамаьл деш, СиргIилг дIакхетавеш.
- Саг йийхай. Даьшка урдув дIакхаьчад.
Хьаурахайра Хучбар.
- Дукха деннадий Iа урдув? Тхога хургдий из, хьона юхадала?
- ДоттагIашта юкъе хошац ши-кхо бIаь устагIа, уж говраш, уж хIамаш. Кхоана саг цIайоагIа вай. Тахан хьаяла тиганзар. Йийхача дийнахьа, цхьаккха дича а, цIаяйта торо яц йоах, даьша. Човхабича-м хьалургьяр. Сенна ду из цхьа ди бахьане. Юстара чаьтар оттадеш латт. - ТIаккха пIелгашца Iодагардир, - бир, еки, уч, торт - диъ дийнахьа цIагIоргдац шо. Вай доттагIий да аьннад аз, Хучамбер.
- Вай да а-м да доттагIий, Котян! - тоссавенна кулг лаьцар Хучбара, - мархIавеллар хан, - сона тоам бе даьдий Iа из Котян?
- Хьона тоам бе, аз дукха хIама дергдар, Хучембер. Кхы фу де деза вай шун Iаьдалах доттагIал чIоагIде?
- Къонахий дешашца чIоагIдаь доттагIал эггара дикагIа лоархI. Шун Iаьдалах фу ду?
- Тайп-тайпара да... ХIаьта а со хан хиларца, цхьа хIама дар дича бакъахьа.
- Фуд из?
- Тхо керасташ ма дий. Вай санна лакхерчар гаргало киназе мозгIаро чIоагIъю.
- Гаьна даха дезий вай? – аьнна, гIеттар Хучбар.
Киназ лохига цIалг дар, саьргех дийца даь, тIехьанахьа лоабата топпар хьеккха. Тхов тIа доккха дахчан жIарг латтар. Iаьржа йIаьха гIабали тIаювхаш вар мозгIар. Къаьна-къаьна воккха саг вар из. Киназа тIехьарча пенаца супа сибат латтар. Цхьа хоза зIамсаг вар, безаме юхь а йолаш, вай наха тара а волаш. Кач охка тасса юхь лаьца, боккха сармак дIабугаш латтар. Сармак гIадбаха тIехьа бодар, вIалла довне а боацаш. Кхы а тамашийна сибат дар укха чухь. Шунаш миссел доккхий дешаргаш хьалдетта латтар тархе тIа. Воккхача саго хаьттар Хучбарага:
- Кераста вий хьо?
- Вац.
- Масса даьла къоабал ву Iа?
- ЦаI мара вий из?
Раьза хинна кортош лостадир шинна а мозгIара а Котяна а.
- Тхона хезар иштта дар: шун лоамашка наха дукха даьлаш къоабалбу: малхавар, беттавар, хинвар, михавар...
- Iовдалча нахеи, берашеи, кхалнахеи цхьацца ловзараш леладу шоай дог Iабаде. Массане могадаь тIаийца хIама дац из. Оаха къоабалвер цхьа Даьла ва.
- Фу ду цо? – хаьттар мозгIаро.
- Долаш мелдар цо кхеллад. Харцо эшаер из ва, бокъона толам боаккхар из ва. Оаха цох ХIаллой Даьла оал, из тха воландаь. ГIонча Даьла оал. Селхане цун хиннай, тахане цун я, кхоане а цунга хургья, - иштта йоах ЦIенача цIувнаша.
- Керастал тIаэций Iа?
- А, се вар волаш хьачу а венав со, се вар волаш ара а варгва со.
Уйла еш лаьттар воккха саг. Цхьа ха яьлча къамаьл дир цар шоайла. Кулг хьакховдадир Котяна, кулг хьалаьцар Хучбара. Када чу пIелгаш доша а даь цицхаш техар мозгIаро акхар лаьца латтача кулгашта, акхарна.
- Хьона новкъа дий деза хий тохар?
- Сона дика хет. Деза хIама дика да.
- Яза белгало тIайилла воал со шун доттагIала. Раьза вий хьо?
- Дезача хIаманна раьза ва со.
Кхозза жIарг дилла мукъабалийтар доттагIий мозгIара.
Ераш киназа чура арабаьлча дукха нах бар гулбенна, кулгаш лестадеш.
Кулгаш бе доахкаш латтар уж, барттайна бераш санна, дештой доалахо хан Котяни берригача хIаллой довтби Хучбари. Малх а моаршал дала духьалбеча санна, сийрда хьежар нийсса юхьа тIа.
Таханалца айса яьккха ха доттагIчох хьегаш яьккхай аз, Хучамбер, дагар дувца саг воацаш. Тахан хьо веннав сона Лакхерчо. Фу дергдар аз хьона чIоаггIа-чIоагIа тоам хургболаш? Са доалахьа дола хIама, Iа дийхар, долаш ва хьо. Хьай Даьла духьа, Хучамбер, цхьа хIама дехал согара.
- Лургдий Iа, Котян? - аьлар дIатIавийрза Хучбара.
- Деха Iа!
- Котян, дехаргда аз, Iа иштта аьлча.
- Деха!
- Тха фунах бола нах, есараш долаш байнаб сона укхаза. Воккха саг вар дехьа вай хьоашалгIа хиннача шахьар тIа когех гIабаш а доахкаш, цо моаршал делар сога тха меттал. Вицлац сона из. Из да са дехар, Котян.